Диссертация Отандық ғылыми кеңесші: филология
«Диуани лұғат-ит-түрік» шығармасы тілін антропоөзектік бағытта зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі
жүктеу/скачать 219,8 Kb.
|
«Диуани лұғат-ит-түрік» шығармасы тілін антропоөзектік бағытта зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізіБүгінгі күнде тамыры тереңге бойлаған түркі өркениетін жаңғырту үшін, түбі бір түркі халықтарының өткен тарихы, тілі, əдебиеті, мəдениеті, тұрмыс- тіршілігі, мифологиялық діни наным сенімдері мен рухани жəне материалдық құндылықтарынан хабар беретін жазба ескерткіштерді антропоөзектік бағытта зерттеудің маңызы жоғары. Сол себепті орта ғасырлық ойшыл, түрколог-ғалым Махмұт Қашқаридың түркі халықтарының тарихы мен табиғатын, өмірі мен тұрмыс-тіршіліктерін, мəдени-рухани құндылықтарын, көркемдік құпиясы мен тіл мүмкіндіктерін кең көлемде көрсетіп, кеше-бүгін байланысы мен сабақтастық сырларын ашатын «Диуани лұғат ит-түрік» тағылымды туындысын антропоөзектік лингвистика тұрғысынан зерттеу ғылым сұранысы деп білеміз. Жалпы түркі тілдерін зерттеуде антропоөзектік бағыттың əдіснамалық негізі ХХ ғасырдың соңғы жиырма жылынан бері қолданыла бастады. Түркі тілдері жайлы зерттеулер құрылымдық лингвистиканың амал- тəсілдері мен ұстаным-қағидаларын басшылыққа алғанымен «сөз семантикасына, сөз этимологиясына арналған зерттеулерде, тіл онтогенезі, имитатив теориясы, тілдің қоғамдық-əлеуметтік сипаты жайлы еңбектерде антропологиялық бағыттағы тілдің танымдық қырларын меңзеген тұжырымдар түркi тiл бiлiмiнде когнитивтi бағдар кеңiнен тарағанға дейiн-ақ айтылып жүрді» [102, 257 б.]. Жалпы тілдің антропоөзектік бағытта зерделенуі адамзатқа қатысты барлық құндылықтар жүйесін адам болмысымен, оның барлық туа біткен жəне жүре пайда болған қасиеттерімен, даму жолымен ұштастыра қарастырудың қажеттілігін əрі тиімділігін көрсеткен философиялық ой- пікірлерден бастау алды. Тіл білімі тарихында XIX-XX ғасырлардағы дəстүрлі тарихи- салыстырмалы жəне XX ғасырдағы жүйелік-құрылымдық парадигмалардан кейін, XXI ғасыр тіл білімінің басты парадигмасы болып табылатын антропоөзектік парадигма пайда болды. Тарихи салыстырмалы тіл білімі тілдердің генеалогиялық туыстығы мен өзара қарым-қатынасын, тілдік одақтар мен тілдік топтардың жалпы сипатын анықтаса, құрылымдық тіл білімі жекелеген тілдердің ішкі құрылымдық жүйесінің таза тілдік табиғатын ашып, нəтижесінде тіл білімі ғылымының теориялық-методологиялық негізі қаланды. Алайда бұл бағыттағы зерттеулерде тіл бірліктері ауқымды таңбалық схемаға бағындырылып, тілдік жүйенің өз ішінде қарастырылды. Адам жəне оның таным əлемі, салт-санасы, қоршаған ортасы мен ғасырлар бойы жинақтаған іс- тəжірибесі, рухани өрісі зерттеу нысанына алынбай экстралингвистикалық факторлар қатарынан табылды. Бұл жағдай лингвистикалық зерттеудің ғылыми методологиясында біржақтылықты (грамматикалық) қалыптастырса да, уақыт өте келе заман талабы тіл феноменін тілдің өз ішінде, тілдік жүйенің өзіндік заңдылықтары тұрғысынан зерттеу жеткіліксіз екенін көрсетті. Ақпараттық технология үстемдік етіп, жаhандану үрдісі кең қанат жайған қазіргі заман тілді «Табиғат-Адам-Қоғам» үштігі контексінде, адам болмысымен этнос, ұлт, халық сияқты тілдік қауымдастықтың тарихи-мəдени, саяси-əлеуметтік өмірімен біртұтастықта қарастыруды талап етеді. Антропоцентризм (гр. anthropos – «адам», лат. centrum – орталық) – адам феноменін ғаламның басқа да феномендеріне қарсы қоя отырып, адамды ғаламның орталығы ретінде танытатын, дүниедегі болып жатқан процестердің мақсатын адам факторымен байланыстыратын ғылыми бағыт [103, 8 б.]. Ал тіл біліміндегі антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің нысаны таным объектісінен (тіл, сөзден) сол тілді тудырушы, қолданушы, жарыққа шығарушы адам – субъектіге ауыстырылып, тілдік конструкциялар дүниені «адам призмасы» арқылы көрудің, танудың дəйектемелік негізіне алынады, «тіл мен адамның» аражігі бөлінбей, біртұтастықта сипатталады. Басқаша айтқанда, қазіргі заманғы лингвистикалық зерттеулер объектіден субъектіге қарай бет бұрып, тіл – субъектінің ең басты конститутивтік белгісі ретінде қарастырылады [104, 17 б.]. Тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыттардың қайнар көзі, шығу арнасы Еуропада В.Гумбольдтың лингвофилософиялық концепцияларынан, ал Америкада Ф.Боас, Э. Сепир, Б.Л. Уорфтың көзқарастарынан бастау алатынын атап өткен жөн. Тіл мен мəдениет, тіл мен халық, тіл мен таным арасындағы байланысты қарастыруда В.Гумбольдтың «Тіл – халық рухы, халық рухы оның тілінде. Ұлт нышанын танытатын мəдениет өз ізін халық тілінде қалдырады. Халықтық рух пен мəдениет тілдің ішкі формасына тəн» [105, 32 б.] деген тұжырымдамасы мен Э.Сепир мен Б. Уорфтың тілдің ойлауға тигізетін ықпалын негізге алған «лингвистикалық ықтималдық» концепциясы басшылыққа алынады [106, 34 б.]. Ф. Соссюр, В. Штейнталь, Э. Сепир, Б. Уорф, Л. Вайсбергер зерттеулерінде көрініс тапқан «əр халықтың танымдық ерекшелігі оның тілінің табиғатынан туындайтындығы», «тіл тарихилығы мен мəдениет тарихы жапсарлас дамитындығы», «адам баласының образды ойлауы, дүниені тануы тіл құрылысымен тығыз байланысып жататыны» туралы ой- пікірлер мен Ф.И.Буслаев, А.Н. Афанасьев, А.А.Потебня, Р.Якобсон сияқты орыс ғалымдарының тілдің конструктивтік рөлі жəне оның халықтық мəдениетті, халықтық психологияны, халықтың мифологиялық таным түсініктерін қалыптастыруға тигізетін əсер ықпалы мəселесіне арналған іргелі зерттеулері антрополингвистикалық ізденістердің ғылыми іргетасы етілуде. Қазақ тіл білімінде антропоөзектік бағдардағы алғашқы зерттеулер этнолингвистикалық сипатта болды. Этнолингвистика – тіл əлемінің өзіндік табиғатын, даму заңдылықтарын толық та жан-жақты зерттеу барысында іштей жіктеліп, «этностаным» мен «тілтаным» ғылымдарының ортақ проблемасы шеңберінде этнос болмысын оның тілі арқылы танып-білу мақсатынан туындаған лингвистиканың дербес бір саласы. Тіл білімінде оған: «Этнолингвистика» – это раздел макролингвистики, изучающий отношения между языком и народом и взаимодействия линвистических и этнических факторов в функционировании и развитии языка» деген анықтама беріледі [107, 539 б.]. Жалпы тіл білімінде бұл сала жəне оның мақсат-мүддесі теориялық тұрғыдан көптен бері-ақ белгілі болса да, іс жүзінде, əсіресе түркі тілдерінде кең қолданыс таба алмай кенже қалды. Тек ХХ ғасырдың 80 жылдарынан бастап, орыс жəне əлемдік тіл біліміндегі зерттеулер аясында қазақ тіл білімінде де этнолингвистикалық алғашқы ізденістер жүргізіле бастады. Арадағы отыз жыл көлемінде бұл салада ірілі-ұсақты зерттеулер жасалып, қазақ тілінің өзіне тəн табиғаты мен ерекшелігіне сəйкес қазақ халқының салт- дəстүрін, тұрмыс-тіршілігін, этникалық құрылымын, тарихи даму жолын, басқа да рухани-мəдени құндылықтар жүйесін қамтитын дара болмысын танып-білуді мақсат ететін, қазақ этнолингвистикасының бағыт-бағдары, мақсат-мүддесі айқындалып, ғылыми тұжырымдамасы пайда болды. Қазақ тіл біліміндегі этнолингвистикалық зерттеулердің мəн мазмұны мен зерттеу мақсатын профессор М.М. Копыленко «...этностың тұрмыс-тіршілігі, қазіргі болмысы мен өткен тарихы, материалдық жəне рухани мəдениетінің тілдік көріністері анықталады» деп көрсетіп, бұл саланың Қазақстан топырағында дүниеге келіп, қалыптасуына үлес қосқан академик Ə.Т.Қайдардың жəне көптеген шəкірттерінің зерттеулері негізінде «қазақ этнолингвистикалық мектебі» қалыптасқанын атап өтеді [108, 17 б.]. Осы сала негізінде қазақ тіл білімінде алғаш зерттеу жүргізген ғалымның бірі Е.Жанпейісов болды. Ғалымның еңбектері теориялық деңгейі жəне бай этнографиялық материалымен, кең ауқымды салыстырмалы, этимологиялық талдауларымен ерекшеленеді. Солардың арасында М.Əуезовтің шығармаларының материалы негізінде қазақтың этномəдени лексикасын тарихи-лингвистикалық зерттеуге арналған монографиясының орны ерекше [109, 380 б.]. Этнолингвистика о бастан-ақ екі ұдайы объектінің – этнос жəне оның тілінің ортасынан туындаған ғылым саласы екені белгілі. Яғни бұл этнос пен оның тілі арасындағы табиғи тұтастықты саналы түрде сарапқа салып мойындау, «Этнос жоқ жерде тіл болмайды, тілсіз этнос болмайды» деген қағиданы нақтылы зерттеуге өзек ету деген сөз. «Этнолингвистиканың зерттеу аясының ауқымдылығы ғылымда этнолингвистиканы кең көлемде жəне тар көлемде қарастыру туралы көзқарастарды орнықтырды» [110, 3 б.]. Оның зерттеу аясының ауқымдылығын белгілі бір этностың қазіргі тіліндегі деректер, яғни жазба əдеби тілі, ауызекі сөйлеу тілі негізінде синхронды жəне жазба мұралар, ауыз əдебиеті жəне эпикалық шығармалар тілі негізінде диахронды сипатта болатын зерттеулерден көруге болады. Қазақ тілі лексикасындағы əртүрлі тақырыптық топтар мен қабаттар, мақал-мəтелдер мен фразеологизмдер, ономастикалық жүйе бойынша зерттеулер жүргізіп, қазіргі қазақ этнолингвистикасының дамуына үлестерін қосып жүрген Н.М.Уəли, Ж.А.Манкеева, Г.Смағұлова, Е.Керімбаев, Р.Н.Шойбеков, М.Ержанов, С.К.Сəтенова, Қ.Қ. Рысберген, Ш.Сейітова, М.С.Атабаева, А.Жылқыбаева, Қ.Аронов, Ж.Ағабекова, Т.Б.Жаубасова сынды т.б ғалымдарды атай аламыз. Тілдік фактілерді қазақ этносының тілдегі болмысы, бейнесі негізінде зерттеген Р. Шойбеков қазақ зергерлік өнеріне қатысты лексиканың этнолингвистикалық сипатын көрсетсе (1987), Қ. Аранов халықтың космонимдердің этнолингвистикалық табиғатын (1992), Ж.Манкеева мəдени лексиканың ұлттық сипатын (1997), C.Сəтенова қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік жəне поэтикалық табиғатын (1997), Г.Смағұлова мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мəдени аспектісін (1998) айқындап берді. Сонымен қатар қазақ эпосы тілінің лексикасы А. Мұхатаеваның, халықтық кеңістік өлшемдері Р. Иманəлиеваның, наным- сенімге қатысты тұрақты тіркестер Қ. Ғабитханұлының, жұмбақтар тілі Н. Оңғарбаеваның зерттеу еңбектерінде этнолингвистикалық тұрғыдан қарастырылды. Бұл үрдіс тілдік деректердің табиғатына этностың өз көзімен, өз болмысы тұрғысынан баға беруді ғылыми зерттеудің басты ұстанымына айналдырған кейінгі буын өкілдерінің зерттеулерінде одан əрі жалғасын тапты. Мəселен, Ш.Б.Сейітова өсімдікке байланысты тұрақты тіркестердің (1999), Б.Ұ. Сағынова интеллектілік ұғымдардың (2003), Д.М. Керімбаев қазақ фольклорлық есімдердің (2003), Ə.Б. Алмауытова киім атауларының (2004) этнолингвистикалық сипатын саралайтын зерттеулер қалдырса, А.Д.Сейсенова сөйлеу этикетінің сəлемдесу, қаратпа жəне қоштасу формаларын (1998), А.Қ. Сейілхан эпикалық жырлардың тілдік қолданыстарын (2001), Ə.Ж. Хазимова қазақ фразеологизмдерінің ұлттық-мəдени дереккөздік қызметін (2002) мəдениет жəне тіл сабақтастығы тұрғысынан қарастырады [104, 38 б.]. Этнос болмысы – терең ұғымды, мазмұны кең болғандықтан оны танып- білуге өзіндік үлесін қосушы қоғамдық ғылым салаларының бірі – мəдениеттану. «Мəдениет» жеке адамның басына өзіне тəн қасиеттен бастау алып, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана, ұлттық менталитетті, дүниетаным, салт-дəстүр, рухани-материалдық байлықты түгел қамтитын өте күрделі ұғым екені белгілі. Ал этнос мəдениетіне ғылыми тұрғыдан мынадай анықтама беріліп жүр: «Этнические культуры – это особые исторически выработанные способы деятельности, благодаря которым обеспечивалась и обеспечивается адаптация народов к условиям окружающей их природной и социально-культурной среды» [111, 48 б.]. Əрбір этносқа тəн өмір-тіршілік салтын, ортақ тіл, дүниетаным басқа да рухани құндылықтар жүйесін этнос мəдениеті көрсетеді. Ал соның барлығын танып білудің ең басты құралы – тіл екені анық. «В языке народ выражает себя полнеее и многосторонее, чем в чем- либо другом – не только в последнем своем положении, но и исторически. Все что есть у народа в его быте и понятиях, и все, что народ хочет сохранить в своей памяти, выражается и сохраняется языком» [111, 55 б.]. Этнос болмысын мəдени құндылықтар тұрғысынан зерттеу қажеттілігі антропоөзектік парадигма аясында этнолинвистикамен қатар лингвомəдениеттанудың дүниеге келуіне түрткі болды. Лингвомəдениеттану – ұлттық сипаты бар əлеуметтік, рухани жəне тұрмыстық қатынастар мен заңдылықтарды тілдік бірліктер мен амал тəсілдер арқылы қарастыра зерттейтін тіл білімінің бір бағыты. Орыс тіл білімінде лингвомəдениеттану негізін Г.В.Колшанский, Ю.Н.Караулов, А.Вежибицкая, В.А.Маслова, В.Н.Телия, В.В. Воробьев сынды атақты ғалымдар қалады. Г.В. Колшанский: «Тіл адам санасынан тыс əлемді бейнелей алмайды, өйткені ол объективті дүниенің бейнесі ретіндегі субъективті əлемді бейнелейді. Тіл əрі объективті, əрі субъективті. Ол əлемге жəне адамзатқа қатысты екі жақты субстанция», - деп тұжырымдайды [112, 81 б.]. Ал ғалым В.А. Маслова: «Лингвокультурология – это наука, возникшая на стыке лингвистики и культурологии и исследующая проявления культуры народа, которые отразились и закрепились в языке», – деп көрсетеді [113, 8 б.]. Аталмыш сала бойынша зерттеген орыс ғалымы В.Н.Телия: «Лингвомəдениеттану – тілдің корреспонденциясы мен мəдениеттің өзара қатынасының синхронды түрін зерттейтін жəне сипаттайтын этнолингвистиканың бір бөлшегі», – деп ой түйеді [114, 217 б.]. Кең көлемде этнос мəдениеті мен дүниетанымын оның жалпы болмысын қарастырғанда лингвомəдениеттану мен этнолингвистика бір саладағы ғылымдар ретінде қарауға болады. Ə.Т.Қайдардың этнолингвистикалық зерттеулерге негіз болатын тілдің қызметі туралы: «Этнос жəне оның тілін біртұтас, өзара тығыз байланысты құбылыс деп қарасақ, тіл қоғамда тек сол этностың қарым-қатынас құралы ретінде ғана емес, сонымен қатар оның (этностың) бүкіл рухани, мəдени байлығының куəгері іспетті барлық болмысы мен өмір-тіршілігінің, дүниетанымы мен əдет-ғұрпын бойына сіңіріп, ата мұрасы, асыл қазына ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отыратын қызметі тағы бар» деген пікірі этнолингвистика мен лингвомəдениеттану сабақтастығының белгісі [115, 34 б.]. Қазақ зерттеушісі А.Ислам этнолингвистика мен лингвомəдениеттанудың өзіне тəн ерекшеліктерін: «Қазіргі заман этнолингвистикасы белгілі бір материалдық жəне тарихи мəдени кешендермен байланысты тілдік бірліктерді ғана зерттейді. Лингвомəдениеттану мəдениет пен тілдің өзара қатынасының тілдегі көрінісін зерттейді жəне бұл процесті тілдік жəне тілдік емес (мəдени) мазмұнды біртұтас бірлікте, біртұтас құрылым ретінде кешенді əдістемелер көмегімен жəне де қазіргі заманның басты бағыттары мен мəдени ұстанымдарына сəйкес зерттейтін қосынды түрдегі кешенді ғылым болып табылады», - деп көрсетеді [116, 9 б.]. А.Д.Сейсенова орыс ғалымдарының тұжырымдарын негізге ала отырып, лингвомəдениеттануға мынадай анықтама береді: «Лингвистикалық мəдениеттану – ұлттық тілге мəдениет пен менталитеттің əсер етуін қарастыратын тіл білімінің жаңа саласы. Лингвистикалық мəдениеттану этностың мəдениеті мен тілінің өзара байланысын ұлттың сан ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дəстүрлері, əдет-ғұрыптары ырым-жоралғылары, мен сана- сезімі, тұрмыс-тіршілігі жəне ұлттық болмысы негізінде зерттейді» [117, 146 б.]. А.Алдашева бұл саланың зерттеу көзін «лингвомəдениеттанудың ауқымы өте кең, ол əрбір тілдік единицаның белгілі бір халықтың төл элементі, халық тілімен бірге жасасып келе жатқан ұлттық «бет-пішіні» бар деп есептелген сөз ұлттық əлеуметтік, этникалық, адамгершілік, мəдени тұрмыстық нормаларға сай» деп көрсетеді [118, 15 б.]. Алғаш рет қазақ тіл білімінде тіл арқылы этнос болмысын танытуды көздейтін этнолингвистика мен тіл арқылы этнос мəдениетінің ерекшеліктерін айқындауды бағдар етіп, «тілді ұлттық ой-сана, дүниетаным, мəдениет, тарих, этностық рухты бейнелейтін таңба ретінде қарастыратын – кең ауқымды, интеграциялық сипаттағы лингвомəдениеттану саласына» профессор Ж.А.Манкеева айрықша мəн берді [119, 3 б.]. Ғалым этнолингвистика мен лингвомəдениеттанудың зерттеу бағыты тілді этномəдени тұрғыдан талдау екенін: «қазақ тіл білімінде тіл мен мəдениет сабақтастығындағы зерттеулер мəдениеттің өзін метатіл деп анықтап, оның коммуникативтік, кумулятивтік, əлеуметтік қызметтерін талдауға қазақ тіл білімінде ерекше назар аударылуда. Осы тұрғыдан қарағанда, мəдениет метатілін этномəдени негізде сипаттайтын өзекті арналар – тілдік деректерді этнолингвистикалық, лингвомəдени, əлеуметтанымдық жүйеде зерттеу» деп жеткізеді [119, 21 б.]. Яғни лингвомəдениеттану тіл білімі мен мəденитеттанудың түйісуінен пайда болып, тілдік деректегі мəдени, рухани тілдік қатынастарды қатар ажырамас бөлікте қарастырса, этнолингвистика тілдегі тілдік бірліктерді этнос пен тілдің тұтастығы негізінде қарастырады. Көріп отырғанымыздай, лингвомəдениеттану мен этнолингвистиканың теориялық арқауы, зерттеу нысаны мен мақсатының өзектес, тамырлас екені дау туғызбайды. Осы екеуінің қатынасын жалпы мен жалқының, бүтін мен бөлшектің байланысы іспетті деп қарауға болады. Заманауи қазақ тіл білімінде лингвомəдениеттанымдық бағытпен қатар тілді танымдық құрылым тұрғысынан қарастыратын когнитивті лингвистика да өріс алғаны белгілі. Когнитивтік лингвистика адам мен тіл факторына қатысты барлық категорияларды бірлікте кешенді түрде зерттеуді, əсіресе тілдің адам санасымен тікелей байланысты идеялық жағынан көңіл бөлуді ұсынған В.Фон Гумбольдт ілімін өркендетіп, тілдің «ішкі құрылымы» мен «сыртқы құрылымының» ара қатысын ассоциативті-психологиялық, логикалық негізде қарастыра отырып, «ішкі құрылымға» ерекше мəн беретін А.А. Потебня, И.А. Бодуэн де Куртене, Ф. де Соссюр [120, 79 б.] т.б. зерттеушілердің тұжырымдарының негізінде дамыды. Алғаш когнитивтік аспектіде жазылған еңбектер қатарына Ч.Филлмор, П.Кей, Р.Шенк, Ч.Ригер, Р.Джекендофф, Дж. Лакофф т.б. сынды ғалымдардың тіл мен грамматикалық категорияларды адам санасындағы танымдық құрылыммен ұштастыра зерделейтін еңбектерін жатқыза аламыз. Ал отандық зеррттеушілер тарапынан когнитивтік ұстанымдарға сəйкес келетін көзқарастар 80-жылдарда айтыла бастады. Мəселен, ғалым Н.Уəли сөз мазмұнында таңбаланған когнитивті ұғымдарды «тілдің лексикалық байлығы тек атауыш сөздермен шектелмейді. Ана тіліміздегі сөздердің енді бір қатары халықтың таным-білігі, зерттеуі, ой қорытуына байланысты пайда болған. Ондай сөздердің номинациялық ерекшеліктерінен гөрі ұғымдық қасиеті басым болады» деп көрсетті [121, 51 б.]. Зерттеуші Қ.Жаманбаева тілдік сана құрылымын, тілдік модель ұғымдарын жəне де таным теориясының тілдік категорияларын талдай отырып, «...таным сыртқы дүние заттарына бағытталған тəрізді көрінгенмен, оны жүзеге асырып отырған адам болмысы тұрғысынан бағдарласақ, айтылған процестің үнемі ішке қарай (адамның ішкі дүниесіне қарай) бағытталғанын көреміз», – деп ой түйеді [122, 51 б.]. Ал қазіргі таңда қазақ тiл бiлiмiнде тiлдiң танымдық қырларын лингвокогнитологиялық, лингвомəдениеттанымдық, лингвопсихологиялық аспектiде зерттеп, концептуалды жүйенiң iшкi жəне сыртқы құрылымдық модельдерiн сомдауға ат салысып жүрген Н.Уəли, Қ.Жаманбаева, А.Ислам, А.Тiлеубердиев, Г.Қосымова, Ш.Қ.Жарқынбекова, З.К.Темиргазина, Э.Оразалиева, С.Жапақов, А.Əмiрбекова, М.Қожаева т.б. ғалымдарды атай аламыз. Мұндай зерттеулер тілдің ақиқат болмысы туралы білімді сақтап, жеткізуші ретіндегі қызметін ескере отырып, тілдік категориялар мен олардың құрылымдарын жаңаша сипаттауға мүмкіндік береді. Алайда бұл мəселелер тілімізде енді ғана қалыптаса бастаған, бұрын- соңды мүлде сөз болмаған мəселелер деуге болмайды. Себебі қазақ тіл білімінің негізін қалаған А.Байтұрсынұлы еңбектерінде тіл мен сана, тілдік сана, тіл мен таным, ұғым, концептуалдау жəне категориялау, сөздің лексикалық жəне грамматикалық мағыналары, грамматикалық мағынаның сипаты т.с.с. мəселелер жан-жақты сөз болған. Сол себепті ғалымды ұлттық когнитивтік лингвистиканың негізін қалыптастырушы ретінде тануға болады. Антропоөзектік парадигма аясындағы əлемнің тілдік бейнесі Тілдің антропоөзектік бағытта зерттеу адамзатқа қатысты барлық құндылықтар жүйесін адам болмысымен, оның барлық туа біткен жəне жүре пайда болған қасиеттерімен, даму жолымен ұштастыра бір бағытта қарастыруды талап етеді. Яғни тіл біліміндегі антропоөзектік бағыттағы зерттеулердің нысаны таным объектісінен (тіл, сөзден) сол тілді тудырушы, қолданушы, жарыққа шығарушы адам – субъектіге аустырылып, тілдік конструкциялар дүниені «адам призмасы» арқылы көріп, танудың дəйектемелік негізіне алынып, «тіл мен адамның» аражігі бөлінбей, біртұтастықта сипатталады. Тіл иесі адамның күллі дүние, əлем, ғалам туралы білімдерінің жиынтығын санамалап саралауда антропоөзектік лингвистикалық зерттеудің мүмкіндігі жоғары. Осы бағытта пайда болған ұғымдардың бірі – əлемнің тілдік бейнесі. Жалпы терминнің тілдік негізін қарастырмастан бұрын, əлем бейнесі ұғымына тоқтала кетейік. Əлем бейнесі – адам жəне оның болмысының, адамның əлеммен қарым-қатынасының, адамның өмір сүру жағдайының өзіндік ерекшеліктерін білдіретін іргелі де күрделі ұғым. Əлем бейнесі адам баласы пайда болған шақтан бастап қалыптасып, алғаш ғылыми тəжірибелер көне грек философтары Фалес, Анаксимандр, Анаксимен (б.з.б. VI ғ.) тарапынан бастау алды. Көне грек философтары үшін əлемді тану жəне оның бейнесін анықтау өте маңызды болды. Мəселен əлемнің негізін Гераклит от деп санаса, Пифагор бойынша сандар жүйесі деген сияқты ойлар адам баласының əлем жайлы түсінігінің қалыптасуына жол ашты. Ал «əлем бейнесі» терминін XIX ғасырдың аяғымен XX ғасырдың басында заттардың құрылымы жайлы мəлімет беретін, сыртқы заттардың ішкі бейнесі ретінде физика ғылымында алғаш рет Г.Герц қолданды [123]. М. Планк өзінің «Единство физической картины мира» деген еңбегінде практикалық əлем бейнесі мен ғылыми əлем бейнесінің айырмашылығын тілге тиек етіп, əлем бейнесі – обьективті шындықтың көрінісі екенін сөз етеді [124]. А.Эйнштейн «Человек стремится каким-то адекватным способом создать в себе простую и ясную картину мира для того, чтобы оторваться от мира ощущений, чтобы в известной степени попытаться заменить этот мир созданной таким образом картиной» деп, əлем бейнесінің қалыптасуы əр адам өміріндегі қажет жəне заңды құбылыстардың бірі екенін атап көрсетеді [125, 136 б.]. Орта ғасыр мəдениетінің ерекшеліктерін кеңінен зерттеген А.Я.Гуревич «модель» терминімен «əлем бейнесі», «əлем моделі», «əлем көрінісі» сынды ұғымдардың мағыналас екенін айта келіп, əлем бейнесін адамдардың танымында ақиқат шындықты қабылдап, өзіндік əлем образын қалыптастыруға себеп болатын «координаттар торы» (сетка координат) іспеттес көреді. Оның пайымдауынша əлем бейнесінде кез-келген мəдениетке ортақ болып табылатын элементтер кездеседі (уақыт, кеңістік, сандар жүйесі т.б.) бірақ ол жалпы ұғымдарға белгілі бір нақты тарихи жəне этникалық сипат тəн. Белгілі бір қоғамдық топтардың өзіне тəн ерекшеліктерін тіл жарыққа шығарады [126, 58 б.]. Əлем бейнесі деген ұғым адам баласының қоршаған орта мен дүниеге деген өзіндік көзқарастарын зерттеуге негізделеді. Ол үнемі даму үстінде болатын əлем жайлы көзқарастар мен мағлұматтар жүйесі. Ғалымдар əлем бейнесінің алуан түрлілігін сөз ете келіп, қанша əлем (ақиқат, шындық, адам, табиғат, қоғам) болса, сонша əлем бейнесі болатындығын айтады. Яғни айнала қоршаған дүние немесе адам мен оның өмір сүретін ортасы өзара бір- бірімен байланыста болса, əлем бейнесінің концептуалды негізі адам мен оның ортасы жайлы ақпараттарды өңдеудің нəтижесі. Əлемді ғылыми тану əртүрлі таным өрісіне байланысты өзіне тəн ерекшеліктері негізінде жүзеге асады. Яғни физикалық, химиялық, биологиялық, философиялық, мəдениеттанымдық, семиотикалық, лигвистикалық тағы да басқа ғылыми бейнелердің барлығы заңды құбылыс. Яғни біз əлемді тек физикалық қана емес қоғами, тілдік, əдеби, саяси жəне т.б. тұрғыдан көре аламыз. Кез келген əлем бейнесінің субъекті белгілі бір нақты тарихи кезеңдегі қоғам жəне индивид болып табылады. Олардың яғни əлем бейнелерінің атқаратын функциялары да жалпы алғанда ортақ. Яғни гносеологиялық, дүниетанымдық, қоғами-тəжірибелік, эвристикалық жəне жүйелік. Бірақ əлем бейнесінің түріне байланысты белгілі бір функция алдыңғы қатарға шықса, кейбірі көлеңкеде қалып жатады. Философиялық əлем бейнесінде гносеология функциясы маңызды болса, ал қоғамдық əлем бейнесінде қоғами-тəжірибелік деген сияқты. Бұдан «əлем бейнесі» өте күрделі үнемі өзгерісте болатын процесс жəне тек бір ғана емес бірнеше ғылым салаларының негізгі ұғымдарының бірі екенін байқауға болады. Ал осы əлем бейнесін қалыптастырудағы тілдің рөлі ерекше. Себебі тіл əлемнің ұлттық мəдени көрінісін жүзеге асырады, оларды вербальдандырады жəне ұрпақтан ұрпаққа жеткізуді қамтамасыз етеді. Адам баласының ойы мен рухани дүниесін, дүниетанымын, өмірлік іс-тəжірибесі мен практикалық əрекетін оның сөйлейтін тілінен бөлмей, тілдік əлемімен біртұтастықта қарастыру, яғни кез-келген халықтың тілінде ұлттық-мəдени сипатта бекитін əлем моделін немесе əлем бейнесін антропоөзектік парадигманың іргелі ұғымы ретінде зерттеу – қазіргі заманғы лигвистиканың ең өзекті мəселелерінің бірі. Антропоөзектік лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі əлемнің немесе дүниенің тілдік бейнесі көптеген зерттеушілердің зерттеу нысанына айналды. Əлемнің тілдік бейнесі филологиялық жəне тілтанымдық дəстүрді жалғастырушы Н.И.Толстой, Н.Топоров, В.В. Иванов, В.А.Аврорин, В.Н.Телия, В.В.Воробьев, А.Вежбицкая, Е.М.Верещагин, В.Г.Костоморов, Ю.С.Степанов, А.Д.Арутюнова, Ю.М.Караулов, А.А.Уфимцева, В.И. Поставалова, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, Г.В.Колшанский, Л.О. Чернейко, В. Маслова еңбектерінде əр қырынан қарастырылып келсе, қазақ тіл білімінде Э.Д.Сүлейменова, Ж.Манкеева, К.Хұсайынов, Н.Г.Шаймердинова Г.Сағидолда, А.Ислам, Б.Ақбердиева, Г.Снасапова, Ш.Елемесова жəне басқалардың еңбектерінде жан-жақты зерттеліп келеді. Əлемнің тілдік бейнесі туралы алғаш рет 1820 жылы 26 маусымда В.Фон Гумбольдт Пруссия академиясында сөз етті. Ол «О сравнительном изучении языков применительно к различным эпохам их развития» деп аталатын баяндамасында ой мен сөздің өзара тəуелділігін айта келіп, «... языки, собственно, являются средством не для того, чтобы представлять уже открытую истину, но скорее для того, чтобы обнаруживать до того не открытую. Их различие есть не различие звучаний и знаков, но различие самих картин мира. В этом содержится причина и последний смысл всякого изучения языка» [127, 12 б.] деп, тілдің дүниені танудағы орнын көрсетті. Жаңа гумбольдшылардың пайымдауынша, əлемнің тілдік бейнесінің ерекшелігі көптеген ұзақ тарихи дамудың ерекшелігі емес. Олардың түсінігі бойынша, тілдің көмегімен адам өзін қоршаған əлемнен бөлек өзге де ерекше əлем қалыптастырады. Белгілі бір тілде сөйлеушінің дүниетанымы заттар мен құбылыстарды, өмірді немесе уақыт пен кеңістік аралығын обьективті сипаттаудан анағұрлым өзгеше болып тұрады. Себебі ол обьективті дүниенің субьективті көрінісі ретінде қарастырылады деген тұжырымдамалар лингвистика ғылымында орын алған. Ю.Н. Караулов əлемнің тілдік бейнесі ұғымының терминдік анықтамасына байланысты ғалымдар тарапынан айтылған пікірлерде метафоралық сипат басым екенін сөз етеді [128]. Сол себепті «əлемнің тілдік бейнесі» терминіне толығырақ тоқталуды жөн көрдік. В.А.Маслова «Языковая картина мира отражает национальную картину мира и может быть выявлена в языковых единицах разных уровней» [129, 51 б.] дей келіп, «əлемнің тілдік бейнесі» деген ұғымның өзі – метафоралық қолданыс» дейді. Ғалымның пайымдауынша, белгілі бір ұлттың қоғамдық саяси-тарихи тəжірибесі жөніндегі жинақталған мəселелер, тілінің ерекшеліктері, шындығында да сол тілде сөйлеушілерге объективті дүниеден өзге қайталанбас дүние бейнесін жасамайды, тек заттар мен құбылыстардың, іс-əрекеттердің ұлттық болмыспен ерекшеленетін, өзіне тəн нақышы бар дүниені қалыптастырады. Л.О. Чернейко əлемнің тілдік бейнесін «адам баласы игерген пəн мазмұнының жиынтығы» [130, 20 б.] десе, Л.Н. Гумилев пен Ю.С. Степанов белгілі бір этностың этникалық стереотиптік көзқарасынан сыр шертетін салт-дəстүр, наным-сенімдер жиынтығы деген пікір айтады [131, 81 б; 132, 474 б.]. Ол рас, əрбір халық əлемді оларды қоршаған заттарды өзінше елестетіп қабылдайды. Себебі, əр елдің тарихы, төл мəдениеті, ұлттық таным мен талғамы, тілі, діні əртүрлі болып келеді. Тіл адам үшін тек қарым-қатынас жəне танымдық қызмет атқаратын механизм ғана емес, ақиқат əлемі туралы ақпарат беретін де саналы құбылыс. С.Т. Тер-Mинасова, пайымдауынша адамды қоршаған əлем жайлы түсініктердің негізгі шынайы əлем бейнесі (адамзат баласынан тыс жатқан, адамды қоршаған əлем, объективті шындық), мəдени əлем бейнесі (ұжымдық жəне индивидуалдық санада екшелген түсініктер мен ұғымдар «призмасы» арқылы шынайы əлем бейнесінің көрініс беруі), тілдік əлем бейнесі (мəдени əлем бейнесі арқылы шындықты бейнелейді) сынды үш формасы бар. Яғни «тіл мен мəдениетті өзара тығыз байланыстағы біртұтас құбылыс», «тіл-мəдениеттің құрамдас бөлігі, дəл сол сияқты мəдениет те тілдің құрамдас бөлігі» десек, əлемнің тілдік жəне мəдени бейнелері өзара үздіксіз қарым-қатынаста, үзіліссіз ықпал əсерде болады [133, 41 б.]. З.Д. Попова əлемнің тілдік бейнесі жайлы «халықтың ақиқат-шындық жайлы түсініктерінің белгілі бір даму кезеңіндегі тіл бірліктерінде сақталған жиынтығы» деген тұжырым айтады [134, 6 б.]. Яғни əлемнің тілдік бейнесі белгілі бір этностың қоғамдық, топтық немесе жекелеген танымында ақиқат жайлы ақпарат беретін заттар мен құбылыстардың жиынтығы ретінде қалыптасып, концепт ретінде сақталған білім мазмұны. Ол кез келген ұлт өкілдерінің шындық болмысты танып білу айнасы. Тілдік бірліктің тарихи негіздері халықтың болмысымен тікелей байланысты түрлі «мəдени кодтарды» жеткізуші, ұлттық сана-сезімді өз бойына сақтаушы тілдік таңба болып табылады. В.В. Иванов пен В.Н. Топоров барлық халықтарға ортақ сипаттағы семантикалық қарама-қайшылықтар негізінде əлем моделін сипаттауға болатындығын сөз етіп, ежелгі заман славяндар əлем моделін «ақ-қара, алыс- жақын, жоғары-төмен, шығыс-батыс, күн-түн, ұл-қыз, аспан-жер, от-су, оң-сол, түзу-қисық, үлкен-кіші, тəуелсіз-бағынышты, бақыт-қайғы, таза-кір, оңтүстік- солтүстік т.б.» деген сынды семантикалық оппозицияларды атап көрсетеді [135, 6 б.]. Лингвист ғалымдар арасында «əлемнің концептуалдық бейнесі» мен «əлемнің тілдік бейнесінің» ара-жігін ашуда бірізділіктің жоқтығы ғылымда белгілі. Ю.Н. Караулов «границы между языковой моделью мира и концептуальной моделью мира кажутся зыбкими, неопределенными» деп, олардың айырмашылықтарын дəл белгілеу мүмкін емес екендігін сөз етеді [136, 38 б.]. Ал В.Н. Телия «тіл өзінің мағыналар жүйесі жəне олардың ассоциациялары арқылы əлемнің концептуалды моделіне ұлттық-мəдени реңк дарытады» деп, тіл мен концептуалдық əлем моделі арасындағы байланыс тілдік бірліктердің мағынасына тəуелді болатынын атап көрсетеді [114, 135 б.]. Б.А. Серебринников, А.А. Уфимцева, Е.С. Кубрякова т.б. сынды ғалымдар əлемнің концептуалдық бейнесі тілдік бейнеге қарағанда бай деп есептейді. Халықтың əлемге деген көзқарасы жеке жəне қоғамдық сана негізінде қалыптасады. Əлемнің концептуалдық бейнесі əрбір адам санасында əртүрлі дəрежеде орын алып, тілінде түрліше көрініс табады. Оны анықтаушы мəліметтер ретінде адамның білімін, жас ерекшелігін, өмірлік тəжірибесін, əлеуметтік жағдайын, өмірге деген психикалық көзқарасын, өмір сүрген дəуірін жəне т.б. атауға болады. Этнос мүшелерінің ғаламға немесе дүниеге деген өзіндік концептуалдық жəне логика-философиялық көзқарасының болуы табиғи құбылыс.Əлеммнің тілдік бейнесі – сананың жемісі, ойлау, болмыс жəне тілдің əлем туралы ойын жеткізу құралдары ретіндегі өзара əрекеттерінің нəтижесі. Əлемнің концептуалды көрінісі ұғымының аясы өте кең, себебі оның жасалу барысында ойлаудың көптеген түрлері қызмет атқарады, олардың қатарына тілдердің бейвербалды түрлері де кіреді. Б. Сағындықұлы «Адам баласы қашанда өзін қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың мəнін, сыр-сипатын жете білуге тырысқан. Бірте-бірте олардың даму заңдылықтарын ашып, дүние танымын кеңейткен» [137, 5 б.], – деп атап өткендей адам ойының негізінде конгитивтік модель қалыптасатыны белгілі. Конгитивтік модель белгілі бір концептілердің негізінде құралады. Қазіргі тіл білімінде адам санасында əмбебап қызмет атқаратын концепт ұғымының термин ретінде қарастырылуы əр алуан. Концепт термині ғылыми əдебиеттерде XX ғасырдың ортасынан қолданыла бастады. С.А.Аскольдов концепт терминін – «мысленное образавание, которое замещает нам в процессе мысли неопределенное множество предметов одного и того же рода» деп көрсетеді [138, 267 б. ]. Ұғым мен концептінің бастапқы кезде өзара мағыналас, синонимдес деңгейде қарастырылған бұл терминдер, кейін тек мазмұны жағынан ғана емес, əдіснамалық тұрғыдан да, ғылыми жүйеге қатыстылығы тұрғысынан бөлшектеніп талданды. «Біріншіден, ұғым – объектінің танып білген белгілерінің ғана жиынтығы делінсе, концепт – кез келген ұғым емес, ментальді ұлттық сипаттағы құрылым, белгілі бір мəдениеттің табиғатын ашуға көмектесетін күрделі механизм ретінде анықталды; екіншіден, ұғым логика мен пəлсапа терминдері қатарында қабылданса, концепт математикалық логика, мəдениеттану, лингвомəдениеттану, когнитивті лингвистикалық ғылымдардың нысанын құрады» [139, 18 б.]. Зерттеуші Ш. Елемесова «Көркем мəтіндегі ұлттық мəдениеттің тілдік релеванттары» тақырыбындағы еңбегінде «концепт» терминін үш топқа бөліп қарастырады: Концепт ұғымға синоним ретінде қолданылады. Концепт – тіл иесі халықтың жеке тұлғаның (индивидуалдық) жəне ұжымдық санасындағы ұғымдардың орнын алмастырушы. Концепт cалт-дəстүр, ауыз əдебиеті үлгілері, дін мен идеология, адамның өмірлік жеке тəжірибесі мен мəдени маңызды құндылықтар жүйесінің өзара əрекетінің нəтижесінде қалыптасатын «əлем бейнесінің» ментальді құрылымын көрсетеді [140, 94 б.]. А. Ислам «лингвомəдениеттануда концепт жалпы бір ұлт мəдениетінің басты элементі, адамның ментальді əлемінің басты ұяшығы деп танылды. Этномəдени санада сақталған, белгілі бір ұлттың ұрпақтан ұрпаққа берілетін ықшам əрі терең мағыналы шындық болмыс, ұлттық мəдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым болып табылады» деп көрстеді [116, 15 б.]. Концептінің тіл білімі салаларындағы қолданылу жəне танылу ерекшеліктерін зерттеуші А.Əмірбекова былайша көрсетеді: «Лингвомəдениеттаным аспектісінде, концепт – ақиқат дүниенің санадағы ұлттық-мəдени, рухани, этикалық, əлеуметтік танымын айқындайтын бірлік ретінде танылады. Психолингвистикалық аспектіде, концепт – ақиқат дүние туралы психикалық қабілеттер (қабылдау, жадыда сақтау, көру, есту, ұғыну, сезіну) арқылы қабылданған алғашқы ментальді түсініктер ретінде танылады. Лингвокогнитивтік аспектіде, концепт – ақиқат дүниенің санада жан-жақты жинақталып, тұжырымдалған ақпараттары (денотатты, стереотивті, ассоциативті, ситуациялардың қабылдануы) мен когнитивті семантикасы арқылы танылған көрінісі (бейнесі). Əрбір концепті тіл арқылы көрініс табады, концептіні танытуда тілдік семалар қызмет атқарады. Дүниені танытатын əрбір концепт компоненті санада фрейм, сценарий, ой-сурет, схема секілді фонға салынған бейнелер арқылы таңбаланады» [141, 9 б.]. XXI ғасыр тіл білімінің антропоөзектік парадигма аясындағы салалардың басты ұғымдарының бірі – репрезентация. Репрезентация адам санасында қалыптасқан əлем туралы ақиқат (реалды) жəне қарапайым білімдерден тұратын жалпы білім мазмұнын көрсететін когнитивті бірлік. “Адам санасында жинақталған жалпы əлем туралы, өзі туралы тəжірибе мен білім белгілі бір “із” – энграмма түрінде сақталады, бұл ментальді репрезентация болып табылады” [142, 109 б.] немесе когнитивті модельді құрайды. Ал тілдік репрезентация адам санасында жинақталған тəжірибе мен білім туралы ақпараттың тіл арқылы материалдануының нəтижесі. Демек, репрезентация тілдік білімді жəне де тілге дейінгі білімді де, тілден тыс білімді де қамтиды. Əр түрлі репрезентациялар жиынтығы концептуалды жүйені немесе əлемнің концептуалды моделін (бейнесін) сомдайды. Этнос болмысын, дүниетанымын, мəдениетін көрсететін тілдік репрезентациялар тек лексемалық деңгейді ғана емес синтаксистік, контекстік, мəтіндік деңгейлерді де қамти береді [143, 29 б.]. Жалпы алғанда əлемнің тілдік бейнесі жайлы көзқарас, ең алдымен, оның ұлттық – мəдени ерекшелігімен сабақтастырылып, адам баласының жалпы дүниені қабылдауы мен тануы процесімен ұштастырыла зерттеуді талап етеді. Əлем бейнесін қалыптастыруда тілдің алар орны ерекше. Себебі «тіл ұлттың, халықтың өзіне тəн ерекшеліктерін білдіреді жəне оны қалыптастырады, дүниені танудың ұлттық сипатын бейнелейді, сондықтан да түрлі ұлттардың дүниетанымының негізін, олардың тілінен іздеу керек» [144, 83 б.]. Э.Сепир мен Б.Уорф болжамы бойынша да түрлі тіл өкілдері əлемді өз көзқарасы негізінде танып, өз дүниетанымы аясында пайымдайды. Демек, тіл біздің ата бабаларымыздың «əлем бейнесін» қалпына келтіруге көмектеседі. Яғни тіл адам баласының əлем туралы түсінінігің қалыптасып, дамып жалғасуына бірден-бір себеп болатын құрал. Өйткені «адам тілде өмір сүреді, тіл арқылы қалыптасады. Тілден тыс жатқан əлем барын сезген, білген адам сол беймəлім əлемді тілдің көмегімен игеруге ұмтылады» [145, 378 б.], «дүние-əлем тілде құлыпталып, көрініс табатын тəжірибеден тыс қабылданбайды, тілге деген көзқарас – əлемге деген көзқарас» [146, 16 б.]. Яғни антропоөзектік парадигма аясындағы тіл білімінің бағыттарында адам – алдыңғы қатарға шығып, тіл адам болмысына өту «көпірі» жағынан қарастырылып, этностың тіл байлығы – тіл əлемін құраушы атау сөздер, диалектизмдер, этнографизмдер, табу мен эфемизмдер, сөз-образдар, сөз-символдар, фразеологизмдер, мақал-мəтелдер, қанатты сөздер, нақыл сөздер, жұибақтар т.б. тіл бірліктері ұлттық танымды, этномəдени болмысты көрсететін тіл фактілері, тіл иесінің өзіне ғана тəн ойлау ерекшелігін, ұлттық құндылықтарын, өмір сүру кредосын танытатын дереккөз, əлем бейнесінің тілдік модельдері ретінде зерттеу нысанына айналды [104, 40 б.]. Орыс жəне қазақ тіл біліміндегі этнолингвистикалық, лингвомəдениеттанымдық, лингвокогнитологиялық зерттеу нəтижелері мен теориялық тұжырымдардың қалыптасуы, лингвистикалық түркітануда бір негізден өрбіген түркі халықтарының ортақ мұрасы болып табылатын жазба ескерткіштері тілін антропоөзектік парадигма аясында зерттеу қажеттілігін тудырды. Жазба мұралар тіліндегі тілдік бірліктерді зерттеу, көне мемлекеттер мен халықтардың мəдениетін танып-білудің негізгі кілті болып табылатыны анық [147, 97 б.]. Дегенмен антропоөзектік парадигма белең алғанға дейін де түркітанушы ғалымдар тарапынан түркі жазба ескерткіштері тілінің танымдық қырларын көрсететін пікірлердің болғанын білеміз. Мəселен, 1972 жылы түркітанушы И.В.Стеблева өзінің мақаласында көне түркілік діни- мифологиялық дүниетанымды Орхон-Енисей ескерткіштері тіліндегі универсалды бинарлық жұптар негізінде көрсетсе [148, 213 б.], А.Н.Кононов 1975 жылы түркі тілдеріндегі түр-түсті білдіретін сөздердің семантикалық ерекшеліктерін талдау барысында көне түркі жазба ескерткіштері тіліндегі түр- түске қатысты лексемалардың да символдық, сакральдық мəніне тоқталады [149, 159 б.]. Лингвистикалық түркітануда түркі жазба ескерткіштерін антропоөзектік парадигма аясында қарастыру енді ғана қолға алына бастады. Ал отандық түркітануда бұл саланың бастамасы ретінде Н.Г.Шаймердинованың “Көне түркі орхон мəтіндерінің когнитивті семантикасы” (2008 ж.) тақырыбында қорғалған докторлық диссертациясын, Ж.А.Абитжанованың “Орхон-Енисей ескерткіштері тіліндегі метафоралардың уəжділігі мен семантикасы” (2009 ж.), Р.К.Байымбетованың “Түркілер дүниетанымының тілдік репрезентациясы (YII- IX ғасырлардағы түркі ескерткіштерінің тілі негізінде) ” (2010 ж.) тақырыбындағы қорғалған кандидаттық жəне Б.М.Сүйерқұлдың “Хорезмидің “Мұхаббатнамесіндегі” (XIV ғ.) лингвосемиотикалық кеңістік” (2010 ж.) тақырыбындағы докторлық диссертацияларын айта аламыз. Ғалым Н.Г.Шаймердинова көне түркілер дүниетанымын когнитивтік модельдер негізінде қарастырып, жазба ескерткіштер тілін алғаш аударған ғалымдардың прецедентті тұлғасымен ұштастыра зерттейді. Көне түркілік əлем бейнесінің тілдік репрезентациясын көрсетуде ескеркіштер аудармаларының маңыздылығын зерттеуші “Именно переводы позволяют установить ценностные смыслы древнетюркской руники, ибо из-за социально- исторической детерминации подлинников для массового читателя наиболее доступными и достоверными являются их …переводы. В данном аспекте древнетюркскую рунику можно представить в виде “упаковки”, в поверхностной структуре которой находится переводной текст, а в глубинной – подлиник. Переводные тексты содержат большой информационный материал по важнейшим вопросам древнетюркского мира, по всей древней тюркской цивилизации – этногенезу, полигенезу, менталитету и ментальности древних тюрков, а также характеризуют ментально-лингвальные возможности ученых, исследовавших эти тексты”, - деп көрсетеді [150, 3 б.]. Ғалым көне түркілер əлемінің тілдік бейнесін олардың əлем бейнесіне реконструкция жасай, ойды категоризациялауды концепт жəне əлемді концептуализациялау ұғымдарымен байланыстыра қарастырып, ескерткіш тіліндегі концептуалды кеңістікті талдайды. Көне түркілік концептосфераның біртұтастығын дүниетанымдық- рухани, əмбебаптық, əлеуметтік жəне этникалық сипаттағы концептілердің өзара ықпалдастығы арқылы көрсетіп, билік жəне халық, уақыт жəне кеңістік, жақын (свой) мен жат əмбебап концептілерінің тілдік репрезентацияларын көрсетіп, көне түркілік ескерткіштер тілін зерттеудегі В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, С.Е. Малов, М. Жолдасбековтың прецеденттік тұлғаларын зерттеп зерделейді [150, 80 б.]. Орхон, Енисей жазба ескерткіштері тіліндегі метафоралардың қолданылу уəжділігі, мағыналық ерекшелігі, жасалу сипаты мен танымдық негізділігін қарастырған Ж.А.Абитжанова ескерткіштер тіліндегі метафоралардың маңызын “Метафоралар арқылы көк түрктердің дүние жайлы көзқарасы мен мифтік санасы, ежелгі дүниетанымын анықтауға болады. Тілдік бірліктердің ішкі мазмұндық құрылымында этномəдени ақпараттар жүйесі сақталған. Көркемдік тəсілдер көне түркілердің салт-дəстүрі мен ұлттық калоритіне тікелей қатысты. Метафоралар қоры – тілдік этномəдени ақпараттар жүйесінің құрамдас бөлігі. Олардың мазмұн межесі мен мағыналық құрылымында, ішкі формасында, уəждік негіздері мен фондық астарында ұлттың (халықтың, этностың) сан ғасырлық қоғамдық-тарихи тəжірибесі бекітіледі. Тарихи ескерткіштерді когнитивтік лингвистика ғылымы тұрғысынан зерттеу арқылы “əлемнің тілдік бейнесін” жасаудағы тілдік тұлғаның тұжырымдамасын жасауға болады” деп көрсетеді [151, 23 б.]. Р.К.Байымбетованың зерттеу жұмысында көне түркі жазба ескерткіштері тілінде бейнеленген діни-мифологиялық дүниетаным аясындағы адам концептісі негізінде тəңір жəне көк, ұмай жəне құт, қасиетті жер-су ұғымдарының тілдік бірліктерін жəне «кісі//адам» этноконцептісінің елдік, жауынгерлік, адамгершілік позицияларының ескерткіштер тіліндегі көрінісі қарастырылған. Зерттеу жұмысында Р.К.Байымбетова көне түркі ескерткіштер тіліндегі тірек концепт Адам жүйесінің тілдік репрезентациясын қазіргі түркі тілдерінің бірі – қазақ тілі деректерімен салыстыра отырып сипаттау қазақ тілінің лексика-семантикалық даму заңдылықтарын тереңірек аша түсуге де септігін тигізетін көкейкесті мəселе екенін атап өтеді [143, 5 б.]. Ғалым С.Б.Сүйерқұл семиотикалық жəне когнитивтік зерттеулердің негізінде ұлттық əлемнің тілдік бейнелерін репрезенттейтін идиоматикалық таңбаларды модельдеу проблемасына ден қойып, Хорезмидің «Мұхаббатнаме» жазба ескерткішіндегі əлем бейнесінің үзіктеріне, орта ғасырлық тіл ұстанушының танымдық өрісі мен ойлау жүйесін танытатын поэтикалық мəтіннің лингвосемиотикалық жəне мəденисемиотикалық мағыналарына тоқталады. Зерттеу жұмысында тілдік таңбалардың семиотикалық кеңістігі жəне оның ішкі мазмұны жөніндегі түсініктерді тереңдете түсу үшін ескерткіштер мəтінінде қолданыс тапқан барлық деңгейдегі тілдік бірліктерге артылған семантикалық жүкті, олар арқылы тұтастай мəтінге таралатын семантикалық қуат, мəтінде айрықша лингвопрагматикалық рөл атқаратын тілдік бірліктерге тəн кернеу нүктелері, оларда қатталған когнитивтік ақпараттық кодтарды ашу сияқты мəселелер алынып, белгілі бір дəрежеде шешімін тапқан. Зерттеуші əлемнің тілдік бейнесінің ұлттыққа дейінгі ерекшеліктерін XIV ғасырда қыпшақы қоғамда орныққан мəденисемиотикалық кодтарды сипаттау жəне олардың көпмағыналы, синонимдес, қарама-қарсы мəнді фразеологиялық бірліктердің семиотикалық кеңістігінде трансформациялануы арқылы ашып көрсетеді [152, 5 б.]. Орта ғасыр жазба ескерткіштер тілін антропоөзектік парадигма аясында зерделеу орта ғасырлық түркілер дүниетанымындағы қалыптасқан негізгі идеялық-мазмұндық құрылымдардың тілдік бірліктерде көрініс табуынан бастап, этномəдени мазмұнының тілдің əртүрлі деңгейлеріндегі сақталу сипатын анықтаумен ерекшеленеді. 1.3.1 Орта ғасыр түркілері танымындағы əлем бейнесінің этнолингвомəдени көрінісі Дүниенің төрт бұрышын алған көне түркілердің мұрагерлері орта ғасырлық түбі бір түркі халықтарының табиғи болмысы мен этностық дүниетанымын, кеңістік пен уақытты игерудегі рухани жəне материалдық құндылықтар жүйесін айшықтауда М. Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрік» энциклопедиялық жəдігерінің маңызы ерекше. Ғалым Ə.Т.Қайдар «Этнос жəне оның тілін біртұтас, өзара тығыз байланысты құбылыс деп қарасақ, тіл қоғамда тек сол этностың қарым-қатынас құралы ретінде ғана емес, сонымен қатар оның (этностың) бүкіл рухани, мəдени байлығының куəгері іспетті барлық болмысы мен өмір-тіршілігінің, дүниетанымы мен əдет-ғұрпын бойына сіңіріп, ата мұрасы, асыл қазына ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отыратын қызметі тағы бар» деп, лингвомəдениеттаным мен этнолингвистиканың сабақтастығын көрсетіп, этнолингвомəдениеттанымдық зерттеулерде лексикалық қорды «Табиғат», «Адам», «Қоғам» макрожүйелері негізінде қарастырудың маңызын анықтап бергені белгілі [115, 34 б.]. Орта ғасырлық түркілер дүниетанымындағы əлемнің тілдік бейнесі де аталған макроконцептілердің тілдік модельдері арқылы көрініс табады. «Диуани лұғат-ит-түрік» тілінде кездесетін орта ғасырлық түркілер санасындағы ақиқат дүниенің идеялық құндылықтарын бейнелейтін концептілерге сараптама жасап, олардың тілдік модельдерінің архимазмұнын қарастыру жалпытүркілік концептуалды жүйенің эволюциялық дамуы мен сыртқы жəне ішкі құрылымын зерделеуге мүмкіндік береді. «Дүниетаным ақиқатты рухани-практикалық тұрғыдан игеру жүйесі болып табылса» [153, 85 б.] тіл санада танылған ұғымдар жүйесінің, танымның ақиқат өмірдегі бейнесі ретінде дүниетанымның қалыптасуына арқау болады, ұзақ хронологиялық мерзімді қамтитын ұрпақ сабақтастығының, таным бірлігінің алтын желісі қызметін атқарады. Əрбір халық əлемді оларды қоршаған заттарды өзінше елестетіп, қабылдайды. Себебі, əр елдің тарихы, төл мəдениеті, ұлттық таным мен талғамы, тілі, діні əртүрлі болып келеді. Тіл адам үшін тек қарым-қатынас жəне танымдық қызмет атқаратын механмзм ғана емес, ақиқат əлемі туралы ақпарат беретін саналы құбылыс. Ұрпақтан-ұрпаққа жететін рухани-мəдени құндылықтар жүйесі тілдің ақпараттық-кумулятивтік қызметі арқылы жалпы адамзаттық өркениет кешенін қалыптастырады. Əрбір тарихи- əлеуметтік кезеңнің өзіндік рухани құндылықтарын қалыптастыратын таным- талғамы келесі тарихи кезеңдегі жас ұрпақтың таным-талғамының талабына, тəжірибесіне байланысты сəл ғана өзгеріс тапса, кейде еш өзгермей жаңа құндылықтар өзегіне айналып келесі ұрпаққа жалғасып отырады. Түбегейлі жоқ болып болмаса танымастай өзгеріске ұшырау қауіпі жоқ. Бұл далалық танымның немесе түркілік дүниетанымның ерекшелігі. «Себебі көшпенділердің тіршілігі тек ритуалға, миф-аңыздарға негізделген. Ондағы ең басты қағида – «біз жəне өзгелер», қан тазалығына негізделген қарым-қатынас» [154, 96 б.]. Этнос дүниетанымы адамзат ақыл-ойының даму деңгейіне байланысты жетіліп, шыңдала түсетін мəдениеттің даму кезеңдерінің əрбір сатысынан өткен сайын ақиқат дүниені тек логикалық-позитивтік қана емес, этикалық- моральдық, ментальдық тұрғыдан да таныта алады. Мифологиялық-діни түсініктен өрбіген «Тəңірлік идеясы» көне түркілер дүниетанымының негізіне айналса, орта ғасырда ислам мəдениетінің ықпалы зор болғаны белігілі. С.Г. Кляшторный тəңірдің функционалдық бейнесін «ғаламды да, адам тағдырын да Тəңірі билейді: адамзат тағдырына тəн қуаныш-қайғы да Тəңірден жіберіледі; қағандарға билік, даналық сыйласа, халыққа қағанды сыйлайды; қағанға қарсылық білдіргендерді жазаға тартады; қағанға бұйрық беру арқылы мемлекеттік, əскери істерге де басшылық етеді» деп түсіндіреді [155, 131 б.]. Философиялық ойдың көрінісі Махмұд Қашқари жəдігері тілінде барынша жан- жақты байқалатынын қазақстандық зерттеуші Д.Кенжетай «Араб тілі мен парсы тілінің аспандап тұрған кезеңінде түркі тілінің байлығын көрсету, əрі арабтарға түркі тілін үйрету үшін жазылуы, сонымен қатар көне түркі тілінен, дүниетанымынан, əдет-ғұрпы мен салт-санасынан, сондай-ақ сол дəуір тарихынан хабар беруі тұрғысынан да бұл еңбек өте құнды болып саналады» [156, 25 б] деп көрсетеді. Ескерткіш тілін зерделей отырып, ғұн дəуірінен бастау алған «Тəңірлік идеяның» орта ғасыр түркілерінің дүниетанымынан да орын алғанын көруге болады. Сөздікте тəңірдің жаратушылық құдіретіне байланысты Teŋri ažun türütti «Тәңір дүниені жаратты» [52, T.2, 303 б.], Teŋri ol yerig yaratgan «Жерді жаратқан тәңір» [52, T.3, 352 б.] т.б.; тəңірдің құдіреттілігі мен парасаттылығына байланысты Umunč Teŋrige tut «Үмітіңді Тәңірден күт» [52, T.1, 133 б.]. Teŋri meniŋ ıšım etti «Тәңірі менің ісімді оңғарды» [52, T.1, 171 б.] т.б.; тəңірге тиіс мадақтар Uluglug Teŋrige «Ұлылық тәңірге (тән)» [52, T.1, 150 б.], Teŋririg öküš ogdümiz «Tәңірді өте мақтан тұтамыз» [52, T.1, 472 б.] т.б.; тəңірге қатысты мақалдар мен тұрақты тіркестер Süsegen udhka Teŋri müŋüz bermes «Сүзеген өгізге тәңірі мүйіз бермес» [52, T.3, 364 б.]. т.б. сынды тілдік бірліктерден тəңір жаратушы алланың синонимі іспеттес көрініс тапса, кейбір түркі тайпалары арасында аспан жəне үлкен, зор нəрселер үшін де тəңір лексемасының қолданғандығын көруге болады [10, T.3, 505 б.]. «Диуани лұғат-ит-түрік» тілінің этнолингвомəдени көрінісін ислам дінінен бөлек алып қарастыра алмаймыз. Себебі Қарахан мемлекетінің идеологиялық негізі – мұсылман діні болған. Соған сəйкес белгілі дəрежеде рухани құндылықтар жүйесі қалыптасып, əлі күнге дейін жалғасын тауып келе жатыр. Ислам сөзі – «мойынсұну, бағыну, берілу, амандықта болу» деген ұғымды білдіреді [157, 665 б.]. Бұл сөздің терминдік мағынасы – Ұлы жаратушы Ие Аллаға мойынсұну жəне Хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың дін ретінде əкелген, үйреткен, жеткізген нəрселерін толықтай қабыл етіп, ұстану. Ескерткіш тілінде ıdhı «ие, еге» лексемасы жаратушы мағынасында қолданылған [10, T.1, 117 б.]. Дəстүрлі наным-сенім бойынша адам бойында ұялаған немесе адаммен бірге жүретін, көрінбейтін тылсым күш те ие деп аталған. Соған сəйкес қазақ тілінде иесі бар, иесі қысты, иесі қозды т.б. сынды ұғымдар қалыптасқан. Тəңіршілдіктен бастау алған Жаратқан ие, Жасаған ие, Тәңір ие, Түп ие деген ұғымдар түркі халықтарына ислам дінінің келуіне байланысты тек Алла Тағалаға қатысты айтылатын болған. Ал biti лексемасына М. Қашқари «көктен түсірілген кітаптардың бірі» деген анықтама беріп, ол сөздің қандай түрік диалектілеріне жататыны жайлы ешқандай сөз қозғамайды [10, T.3, 297 б.]. Дж. Клосон көне түрік тіліндегі bitig лексемасының негізі болып табылатын biti cөзі көне түркі кезеңінде де «жазу, хат, кітап» мағынасында қолданылғанын көрсетеді [68, 303 б.]. Одан бөлек XI ғасырда пəле-жаладан қорғайтын тұмардың да жəдігерде bitik деп берілуі оған жазылатын жазумен (аят, сүремен) байланыстыруға болады. Мұсылмандардың бес парызының бірі – намаз сөздікте жалпытүркілік yükünč лексемасы арқылы беріліп, намаз жасау yükünč etmek деп көрсетілген [10, T.2, 44 б.]. Адам баласы – жұмыр басты пенде болғандықтан өмір бар жерде өлімнің бар екенін түсінеді. Білмейтіні – өмірдің қаншаға созылатыны, қалай болатыны, өлімнің қашан келетіні жəне неден болатыны. Яғни адамзат үшін өлім мен өмір бір біріне қарама-қарсы ұғымдар [158, 748 б.]. Өмірдің қас қағым сəтте өтіп кететін мəңгілік емес екенін біліп, алдамшы нəрселердің барлығына arguš дейтін орта ғасырлық түркі халықтары, жалған дүниені arguš ažun деп атаған [10, T.1, 125 б.]. Шігілдер ažun лексемасын екі дүние мағынасында да bul ažun жүктеу/скачать 219,8 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|