Диссертациялардың негізгі ғылыми нәтижелерін жариялауға арналған басылымдар тізіліміне енгізілген Қр бғм бғсбк 30. 05. 2013 ж

№ 3 (35) 2014 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
52
legal regulations; it is based on the concept of public 
tranquility, national solidarity and justice; it respects 
human  rights,  devoted  to Ataturk  nationalism  and 
based  on  main  principles,  set  by  the  Constitution 
[6]. According to the clause 5 of the Constitution, 
the  state  provides  independence  and  integrity  of 
the Turkish nation, non-divisibility of the country, 
the  republic  and  democracy;  welfare,  peace  and 
individual and public success; rises against political, 
economic and social hindrances of basic individual 
rights and freedoms in a way that does not comply 
with principles of justice and social state based on 
legal provisions’ recognition; provides all necessary 
conditions  for  material  and  mental  development 
of  an  individual  [6].  Without  a  doubt,  competent 
government  and  law  enforcement  bodies  perform 
protection of constitutional rights and freedoms of 
citizens, legal interests of legal entities and the state.
Considering the hierarchy of regulations of law 
enforcement  activity,  it  should  be  mentioned  the 
Law  of  the  Republic  of  Turkey  «On  procedures 
and  principles  of  development  of  legislature 
regulation», which is a basis for bills and resolutions 
of the President having full legal force, government 
resolutions  and  their  addendums  and  other 
regulations [7].
Unlike  Kazakhstan,  Turkey  does  not  have  a 
specific law that regulates social relations, connected 
with  entering,  serving  and  separating  from  law 
enforcement duty and sets the legal status, material 
support  and  social  protection  of  law  enforcement 
officers  in  the  Republic  of  Turkey.  It  cannot  be 
said that such legislature regulation is fully absent 
but  the  problem  of  Turkish  legislation  is  that  the 
normative legal base that regulates the above-listed 
provisions  is  in  the  same  as  it  was  in  Kazakhstan 
before  adopting  the  Law  «On  law  enforcement 
service» in 2011 [8]. 
Besides that, another important aspect in the Law 
of  Republic  of  Kazakhstan  «On  law  enforcement 
service» should be mentioned. This is allocation of 
certain services and structures to law enforcement 
bodies.  In  Turkish  legislation  there  is  no  strict 
concept  of  «law  enforcement  bodies»  and  which 
bodies relate to them. Due to this there is a need to 
consider  the  legal  base  regulating  activity  of  law 
enforcement bodies of the Republic of Turkey from 
the point of view of which government bodies are 
authorized to perform enquiry and investigation of 
crimes and delinquencies.
Without  a  doubt,  Turkish  police  is  one  of  the 
basic law enforcement bodies of law and order of 
the state and social security provision and they have 
a special place in the hierarchy of law enforcement 
services  authorized  to  investigate  crimes.  The 
police  is  followed  by  general  (gendarmerie  and 
the  coastguard)  and  special  (National  Intelligence 
Service, Agency of Public Safety, customs services, 
road police etc.) law enforcement services, activity 
of  which  is  aimed  to  exercise  their  authorities 
in  certain  spheres  of  law  and  order  and  security 
provision.
According  to  the  mentioned  above  the  laws 
«On authorities and duties of the police» and «On 
security  organizations»  are  active  regulations  that 
are the basis of the functions, rights and duties of 
general structures of the law enforcement structure. 
In  1980  when  the  structure  of  Turkish  police 
decided  to  separate  the  authorities,  the  lawmakers 
had to develop and adopt new laws that would serve 
to qualified legal regulation of the law enforcement 
structure activity.
Reorganization  of  the  law  enforcement  system 
into  general  and  specific  structures  provided 
clear  differentiation  of  their  functional  duties  and 
subordination to certain senior government bodies.
The  General  Directorate  of  national  police, 
General  gendarmerie  command  and  Coastguard 
command were allocated to the structure of general 
law enforcement bodies that, in their turn, are part 
of the general structure of the Ministry of Internal 
Affairs.  The  activity  of  the  Ministry  of  Internal 
Affairs  of  the  Republic  of Turkey  in  coordination 
of  the  activity  of  state  law  enforcement  bodies  in 
provision  of  intrastate  security  and  social  order  is 
performed  in  compliance  with  the  Law  «On  the 
Ministry of Internal Affairs» [9].
In 1982 in order to protect and provide security 
of Turkish  coast  and  territorial  water,  provide  life 
and  property  security  in  the  sea,  prevent  all  types 
of counterfeiting afloat, perform search and rescue 
operations within the area of responsibility, prevent 
sea water area a coastguard service was formed in 
Republic of Turkey. Activity of this law enforcement 
service  is  regulated  according  to  the  Law  «On 
coastguard command» [10].
In 1983 the Law of the Republic of Turkey «On 
organization, duties and authorities of gendarmerie» 
was adopted, altered and added in 1988. According 
to  this  Law,  gendarmerie  bodies  prevent  crimes, 
detect,  arrest  and  transport  delinquents,  pass 
evidences in criminal cases to corresponding bodies, 
detect and investigate cases of counterfeit, provide 
security of the Penal institutions department, provide 
observation of military laws and rules of the country 
and other duties, prescribed by regulations [11].
According  to  the  provisions  of  the  Law  «On 
police higher education» [12], in Turkey in higher 

53
educational  institutions,  police  academies  and 
its  departments  perform  training  of  future  police 
officers  and  officers  of  other  law  enforcement 
structures.  This  law  regulates  organizational  and 
legal  duties  and  authorities  of  higher  educational 
institutions, entry for education into law enforcement 
educational institutions, principles of education and 
personnel training and other provisions, concerning 
training of personnel for law enforcement bodies.
There  are  also  other  laws  that  regulate  social 
relations  in  the  field  of  personal  aspects  of  law 
enforcement service of Turkey, e.g. Law «On public 
officers»  [13],  Law  «On  gendarmerie  staff»  [14], 
Law «On staff of military forces of Turkey» [15]. 
From the first sight, such laws are considered to be too 
old-fashioned, but they are active after amendments 
according  to  contemporary  legislature  regulation. 
However, I consider that experience of the Republic 
of Kazakhstan would contribute to into making the 
legal  regulator  more  efficient,  e.g.  regulations  of 
Law «On law enforcement service» [8] that regulates 
the general procedure of entry for education into law 
enforcement educational institutions of Kazakhstan, 
i.e.  entrance  requirements,  application  rules, 
selection of candidates for law enforcement service 
in  Kazakhstan  are  unified  for  all  law  enforcement 
educational institutions.
Further we will consider the regulatory base of 
specific law enforcement bodies that perform their 
activity in separate directions and fields.
Activities  of  National  Intelligence  Service 
of  Turkey  are  regulated  by  Law  «On  National 
intelligence  activity  and  National  Intelligence 
Service», according to which the service performs 
the following functions and objectives [16]:
-  collection  and  processing  of  intelligence 
information on foreign states and Turkish emigrant 
organizations and centers; 
- working out Kurd, Armenian, Greek and other 
terrorist and extreme organizations; 
-  intelligence  activity  from  the  territory  of  the 
country in neighboring states;
- performing counterintelligence activity among 
ethnic Turks temporarily living abroad; 
- cooperation with foreign secret services. 
The next law enforcement structure is the Agency 
of Public Order and Security performance of which 
is  regulated  by  law  «On  organization,  duties  and 
authorities of the Agency of Public Safety» which 
to  some  extent  duplicates  functions  of  National 
Intelligence  Service,  police  and  gendarmerie. 
Nonetheless,  in  2010  the  Government  makes  a 
decision to create a new independent structure that 
according  to  policy  and  strategy  in  the  sphere  of 
antiterrorism has to provide coordination of various 
organizations, including Ministry of Internal Affairs 
in order to form organizational and legal authorities 
and  responsibilities  connected  with  principles  of 
state regulation.
The main directions of the Agency’s activity is 
solving problems in the sphere of antiterrorism and 
problems concerning security of the state system. In a 
short period of functioning of the Agency researches 
of  policy  and  strategy  in  the  sphere  of  terrorism 
prevention  are  conducted,  their  implementation 
is  controlled,  strategic  information  on  potential 
terrorist threat is analyzed and activity of security 
agencies  and  intelligence  services  in  preventing 
terrorist attacks are coordinated successfully [17].
One of the specialized law enforcement structures 
is  the  customs  service  of  Turkey  responsible  for 
assistance  in  implementation  of  trade  policy, 
observation  of  customs  legislation  and  other 
legislation controlled by customs agencies, fulfilling 
customs operations and custom control, observation 
within  their  competence  of  measures  of  customs 
tariff  regulation,  prohibitions  and  limitations 
concerning  goods  transferred  through  customs 
border,  prevention  and  suppression  of  crimes  and 
delinquencies  in  compliance  with  the  law,  co-
operation with customs and other agencies of foreign 
states and international organizations in compliance 
with international treaties of the Republic of Turkey 
and performance of other functions required by the 
Customs law [18].
Law  «On  road  traffic»  regulates  traffic  rules, 
requirements  and  control  of  their  observation  by 
corresponding organizations, their legal authorities 
and  responsibility,  procedures  of  submission  and 
extension  of  driving  licenses  and  other  provisions 
and legal rules that provide traffic order and security 
on  roads  of  the  Republic  of Turkey  [19].  Most  of 
the scope of work in this sphere is performed by the 
Department of Traffic Operation (road police) that 
is a part of the structure of General Directorate of 
national police.
Further we believe it is necessary to pay attention 
at  prosecution  bodies  that  provide  supervision 
and  justice  of  the  activity  of  law  enforcement 
and  government  bodies.  Besides  that,  the  public 
prosecutions  department  of  Turkey  is  authorized 
to  initiate  criminal  cases,  control  preliminary 
investigations  and  appear  before  the  court  as  a 
prosecutor.
Prosecution  bodies  are  an  integral  part  of  the 
judicial  power  and  are  subject  to  the  Department 
of Justice in performing their administrative duties. 
Prosecutors  working  at  administrative  posts  in 
Конституционное и административное право 

№ 3 (35) 2014 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
54
justice  bodies  are  subject  to  the  same  rules  as 
other  prosecutors.  Law  «On  status  of  judges  and 
prosecutors»  [20]  sets  the  legal  status,  functions, 
rights  and  duties  of  prosecutors;  moreover,  all 
prosecutors are appointed and removed from their 
posts by the President under recommendation of the 
Department of Justice.
Conclusion
In  conclusion,  it  should  be  mentioned  that  one 
of  the  main  advantages  of  legal  regulation  of  law 
enforcement of Kazakhstan is adoption of Law «On 
law  enforcement  service»  that  has  significantly 
improved regulation of social relations in the sphere 
of provision of the legal status of law enforcements 
officers.  Before  adopting  this  law  there  was  a  lot 
of  criticism  from  law  enforcement  forces  but  also 
this  had  some  advantages.  As  a  result,  this  legal 
instrument appeared to show efficiency of adopted 
legal rules and provisions; moreover, it has shown 
necessity  of  its  existence,  this  was  also  noted  by 
many countries of CIS and Europe.
The  reviewed  regulatory  base  of  the  law 
enforcement system of Turkey leads to a conclusion 
that to some extent there is a similarity with the legal 
basis of the law enforcement system of Kazakhstan.
The  legal  base  of  law  enforcement  system  of 
the Republic of Turkey is based on laws and other 
regulations  that  control  various  spheres  of  the 
activity law enforcement bodies, including specific 
laws consisting of legal provisions of entry on duty 
and  career  growth,  social-legal  status  of  officers, 
their  retirement  and  material  support,  functions, 
rights and duties of police, gendarmerie and other 
security agencies.
Moreover,  in  performing  their  legal  functions 
law  enforcement  bodies  have  to  apply  the  law, 
which provides legal responsibility of persons who 
committed crimes or delinquencies. This aspect was 
carried over for consideration in the conclusion part 
because importance and significance of legislation in 
the legal state are dependent on applying legal rules 
listed in a special legal code that provides criminal, 
administrative,  disciplinarian  and  other  types  of 
responsibility. Let’s shortly review each type of the 
listed types of legal responsibility according to the 
Turkish legislation.
Criminal  and  criminal  procedure  legislation  of 
Turkey  has  a  deep  historical  sense  that  is  mostly 
based on European systems of criminal and criminal 
procedure  law  (France,  Italy  and  Germany).  In 
order  to  create  modern  legal  instrument  in  this 
field of legislation with the help of many political 
and legal reforms and recommendations of human 
rights  organizations  Turkey  managed  to  form  its 
own  system  of  criminal  and  criminal  procedure 
legislation. Whereby,  in  2004  new  Criminal  Code 
[21]  and  Criminal  procedural  code  [22]  aimed  at 
efficient legislative regulation of aspects connected 
with criminal responsibility and criminal procedure 
actions of authorized bodies were adopted.
The Criminal Code of Turkey provides for both 
criminal  and  administrative  responsibility  in  form 
of administrative fines; this is determined first of all 
by the fact that Turkey is a part of continental law 
system  that  took  legislature  epigones  of  European 
states as a basis of the national legislation and also 
by the fact that rules of the Criminal Code include 
crimes and minor offences.
Besides  that,  according  to  Law  «On 
administrative  procedures»  [23],  in  Turkey,  there 
is a separate system of bodies the main function of 
which is to review and settle administrative disputes. 
This is also a reminiscence of applying experience 
of European countries. The system of administrative 
courts  is  managed  by  the  State  council  which  is 
the  highest  Cassation  institution  of  administrative 
law.  Its  duties,  besides  reviewing  and  settling 
administrative  disputes,  include  consultation  of 
the  Government  on  draft  laws,  studying  drafts  of 
statutes,  agreements  and  conventions  and  other 
functions  according  to  Law  «On  administrative 
procedures».  Territorial  administrative  councils 
and tax pre-action committees review and deal with 
complaints on actions of civil servants of governing 
bodies.
Speaking about legal regulation of disciplinarian 
responsibility of law enforcement officers the Law 
«On some disciplinarian penalties of civil servants 
of  government  bodies»  should  be  mentioned 
[24].  According  to  its  provisions  disciplinarian 
responsibility  will  be  sued  to  civil  servants  of 
government  bodies  (excluding  military  police 
officers  and  military  men)  for  breach  of  official 
duties  including  pilferage  of  state  property, 
extortion, bribery, fraud, forgery and other types of 
delinquencies that provide disciplinarian penalties.

55
Bibliography
1. A. Birinci «The first organization of Turkish Police» // Turkish Journal of Police Studies Vol: 1 (3) 
1999 (p. 9-16);
2. A. Çağlar «The emergence of the Police and Policing: a sociological review» // Turkish Journal of 
Police Studies Vol: 1 (4) 1999 (p. 121-132);
3. Law of the Republic of Turkey «On authorities and duties of the police» № 2559 of July, 14th, 1934 
/http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/;
4. Law of the Republic of Turkey «On security organizations» № 3201 of June, 12th, 1937 /http://
mevzuat.basbakanlik.gov.tr/;
5.  V.K.  Bilgiç,  M.  Karakaya  «Historical  development  of  Turkish  Police  Organization»  //  Turkish 
Journal of Police Studies Vol: 4 (1-2) 2002 (p. 171-186);
6.  Constitution of the Republic of Turkey as of November, 9th, 1982 /http://mevzuat.basbakanlik.
gov.tr/;
7.  Law  of  the  Republic  of Turkey  «On  procedures  and  principles  of  development  of  legislature 
regulation» № 3056 of October, 10th, 1984 /http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/;
8.  Law of the Republic of Kazakhstan «On law enforcement service» № 380-IV of January, 6th, 
2011 /http://adilet.zan.kz/;
9.  Law of the Republic of Turkey «On organization, duties and authorities of the Ministry of Internal 
Affairs» № 3152 of February, 23rd, 1985 /http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/;
10.  Law of the Republic of Turkey «On coastguard command» № 2692 of July, 13th, 1982 /http://
mevzuat.basbakanlik.gov.tr/;
11.  Law of the Republic of Turkey «On organization, duties and authorities of gendarmerie» № 3466 
of June, 4th, 1988 /http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/;
12.  Law of the Republic of Turkey «On higher police education» № 4652 of May, 9th, 2001 /http://
mevzuat.basbakanlik.gov.tr/;
13.  Law of the Republic of Turkey «On public officers» № 657 of July, 14th, 1965 /http://mevzuat.
basbakanlik.gov.tr/;
14.  Law of the Republic of Turkey «On gendarmerie staff» № 1861 of July, 30th, 1931 /http://mevzuat.
basbakanlik.gov.tr/;
15.  Law of the Republic of Turkey «On staff of military forces of Turkey» № 926 of August, 10th, 
1967 /http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/;
16.  Law  of  the  Republic  of  Turkey  «On  National  intelligence  activity  and  National  Intelligence 
Service» № 2937 of November, 3th, 1983 /http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/;
17.  Law of the Republic of Turkey «On organization, duties and authorities of the Agency of Public 
Safety» № 5952 of March, 4th, 2010 /http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/;
18.  Customs  law  of  the  Republic  of  Turkey  №  4458  of  November,  4th,  1999  /http://mevzuat.
basbakanlik.gov.tr/;
19.  law of the Republic of Turkey «On road traffic» № 2918 of October, 19th, 1983 /http://mevzuat.
basbakanlik.gov.tr/;
20.  Law  of  the  Republic  of  Turkey  «On  status  of  judges  and  prosecutors»  №  2802  of  February, 
26th,1983 /http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/;
21.  Criminal Code of the Republic of Turkey № 5237 as of September, 26th, 2004 /http://mevzuat.
basbakanlik.gov.tr;
22.  Criminal procedural code of the Republic of Turkey № 5271 as of December, 4th, 2004 /http://
mevzuat.basbakanlik.gov.tr;
23.  Law of the Republic of Turkey «On administrative procedures» № 2577 as of January, 20th, 1982 
/http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/;
24.  Law of the Republic of Turkey «On some disciplinarian penalties of civil servants of government 
bodies» № 5525 as of July, 4th, 2006 /http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/.
Конституционное и административное право 

№ 3 (35) 2014 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
56
Бұл ғылыми мақаланың мақсаты болып Қазақстан Республикасы және Түркия Республикасы 
құқық қорғау органдарының қызметтерін салыстырмалы-құқықтық талдау жүргізу үшін Түркия 
құқық қорғау қызметінің нормативтік құқықтық негізін кешенді талдау болып табылады. Ғылыми 
зерттеу шеңберінде «Қазақстан Республикасында және Түркия Республикасындағы құқық қорғау 
қызметінің  үлгісі:  салыстырмалы-құқықтық  талдау»  тақырыбында  баспаға  бірнеше  ғылыми 
мақала жариялануы жоспарланған.
Мақалада құқық қорғау қызметінің қағидаларын, құқық қорғау органдарының ұйымдастырылуын 
және әрекет етуін айқындайтын нормаларды құрайтын Түркия Республикасының құқық қорғау 
қызметі саласындағы негізгі нормативтік құқықтық актілер қарастырылады.
Түйін сөздер: құқықтық негізі, Түркияның заңнамасы, нормативтік құқықтық актілер, құқық 
қорғау қызметі
Целью  данной  научной  статьи  является  комплексный  анализ  нормативно-правовых  основ 
правоохранительной  деятельности  Турции  для  последующего  сравнительно-правового  анализа 
деятельности правоохранительных органов Турецкой Республики и Республики Казахстан. В целом 
в рамках научного исследования запланировано опубликование в открытой печати ряда научных 
статей на общую тему «Модель правоохранительной службы в Республике Казахстан и Республики 
Турция: сравнительно-правовой анализ».
В статье рассматриваются основные нормативные правовые акты в сфере правоохранительной 
деятельности  Турецкой  Республики,  которые  содержат  нормы,  определяющие  принципы 
правоохранительной  деятельности,  организацию  и  функционирование  правоохранительных 
органов.
Ключевые  слова:  правовая  основа,  законодательство  Турции,  нормативные  правовые  акты, 
правоохранительная деятельность
The purpose of this article is a complex analysis of regulatory basis of law enforcement activity in Turkey 
for further comparative-legal analysis of activity of law enforcement bodies of the Republic of Turkey and 
the Republic of Kazakhstan. Generally, scientific articles on the scientific research topic «Model of law 
enforcement service in the Republic of Kazakhstan and the Republic of Turkey: comparative law analysis» 
is planned for publishing.
The article concerns basic laws and regulations in the sphere of law enforcement activity in the Republic 
of Turkey containing regulations that define the principles of law enforcement activity, organization and 
functioning of law enforcement bodies.
Keywords: legal basis, legislation of Turkey, laws and regulations, law enforcement activity
Достан Досмырза,
заң  ғылымдарының  кандидаты,  «Заңнама»  мамандығы  бойынша  Қазақстан  Республикасы 
Президентінің  халықаралық  «Болашақ»  бағдарламасының  стипендияты,  ғылыми  тағлымдамадан 
өту шетелдік мекемесі: «Окан» Университеті Түркия Республикасы, Стамбул қаласы
Құқық қорғау қызметі саласындағы Түркия Республикасының заңнамасы
Достан Досмырза,
кандидат  юридических  наук,  стипендиат  международной  стипендии  Президента  Республики 
Казахстан «Болашак» по специальности «Юриспруденция», зарубежная организация прохождения 
научной стажировки: Университет «Окан», Турецкая Республика, г. Стамбул
Законодательство Турецкой Республики в сфере правоохранительной деятельности
Dostan Dosmyrza,
candidate’s degree in Jurisprudence, the recipient of the international scholarship of the President of 
the Republic of Kazakhstan «Bolashak» by specialty «Jurisprudence», the foreign organization of passing 
scientific internship: «Okan» University, Republic of Turkey, Istanbul
Legislation of Republic of Turkey in the sphere of law enforcement activity

57
Нұрышева Толқын Серікқалиқызы, 
ҚР Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы
«Мемлекеттік басқару және мемлекеттік қызмет» кафедрасының 
доценті, заң ғылымдарының кандидаты
МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДАҒЫ НОРМАШЫҒАРМАШЫЛЫҚТЫҢ
ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ПРИНЦИПТЕРІ
Қоғам  өміріндегі  барлық  өзгерістер  немесе 
басқа  да  қатынастар,  қоғамдық  құндылықтар 
жүйелілікті, негізділікті және құқықтық реттеуді, 
яғни мемлекеттік басқаруды талап етеді. Ал, өз 
кезегінде, заманауи мемлекеттік басқаруда және 
қоғамда  әр  түрлі  мәртебедегі  билік  органдары 
мен 
лауазымды 
тұлғалардың 
қоғамдық 
қатынастарды реттеуде нормативтік акт сияқты 
құралға үлкен үміт артуы қарастырып отырған 
мәселенің өзектілігін айқындайды. 
Адам  қоғамы  мыңдаған  жыл  өмір  сүріп 
келеді. Жеке адамдар тиісті мемлекеттің азаматы 
болып,  сол  мемлекеттің  билігіне,  құқықтық 
тәртібіне  бағынып,  өзінің  іс-әрекетін,  мінезін, 
тәртібін  қоғамдық  мүдде-мақсатты  орындауға 
жұмсап келеді. 
Тарихқа  көз  жүгіртетін  болсақ,  кезіндегі 
қоғам  мен  оның  әрбір  қатысушысы  немесе 
мемлекет  пен  адам  арасындағы  реттеушілік 
қатынастардың аса маңызы болмаған қатынастар, 
қазіргі уақытта экономикалық, әлеуметтік және 
саяси даму тенденцияларының әсерінен барлық 
қатынастарды  мемлекеттік  аппарат  арқылы 
құқықтық  реттеу  өзекті,  міндетті  және  негізгі 
мәселе.
Мемлекеттік  билікпен  бекітілетін  заңдар, 
басқа  да  ережелер,  нормалар,  жалпыға 
міндетті басқарушылық шешімдер мемлекеттің 
«күшімен»  (авторитет)  қамтамасыз  етіліп 
отырады.
Мемлекеттік 
басқару 
жүйесі 
әдетте 
құқықтық  нысанда  көрініс  табатын  қоғамдық 
қатынастарға 
биліктік-басқаруды 
жүзеге 
асырудың  принциптері  мен  жүйелерінен 
құрылады  және  мемлекеттік  аппараттың 
(мемлекеттік  органдардың)  ұйымдастырушы 
құрылымдарын,  мемлекеттік  бюрократияның 
жүйелерін  (мемлекеттік  қызмет  персоналын), 
іске  асырылатын  қызметтердің  жиынтығы  мен 
оларды іске асыру әдістерінің кешенін, құралдар 
мен  ресурстарды,  басқару  субъектілері  мен 
объектілерінің  тікелей  және  кері  байланысын, 
және  бұл  байланыстарға  қажет  ақпарат 
ағымдарын, құжат айналымы және т.б. қамтиды, 
Бір сөзбен айтқанда тәжірибеде мемлекеттік 
басқару  жүйесі  әлеуметтік  сала,  экономика 
және  әкімшілік-саяси  сияқты  элементтермен 
құрылымданған. 
Сондықтан, 
мемлекеттік 
басқару  жүйесін  мемлекеттік  басқарудың 
субъектісі 
(мемлекет) 
мен 
объектісінің 
(басқарылатын  объектілердің)  қарым-қаты-
насының жиынтығы, кешені деуге болады.
Мемлекеттік  басқару  процесі  қоғамдық 
билік  субъектілерінің  құқықтық  нормалармен 
реттелген  мемлекеттік-биліктік  құзыретті  іске 
асыруымен  байланысқан  ерікті  және  мақсатты 
іс-әрекет  деуге  болады.  Мемлекеттік  басқару 
процесінде  қабылданған  заңдар  мен  саясаттың 
орындалуына  және  бірінші  кезекте  қажетті 
мемлекеттік  бағдарламаларды  қабылдау  мен 
оларды іске асыруға бағытталады. 
Мемлекеттік басқарудағы құқықтық реттеудің 
мәні мен оның элементтерін ашу ең алдымен пәні 
мен  мазмұнына  байланысынан  тыс  «құқықтық 
реттеу»  түсінігін  жалпы  түсінуге  әкеледі. 
Әдетте  реттеуде  «құқықтық»,  «заңнамалық», 
«нормативтік»  және  «заңдылық»  түсініктері 
синоним  ретінде  қолданылса  да,  бұл  ретте, 
құқықтық реттеу процесінің бірқатар теориялық 
және  тәжірибелік  аспектілеріне  тоқтау  қажет. 
Себебі,  қандай  да  бір  қатынастар  бойынша 
құқықтық  реттеуге  арналған  нормативтік 
құқықтық  актілердің  көп  болуы  тиісті  немесе 
қажетті  реттеу  болып  есептелмейді,  құқықтық 
реттеу белгілі бір бағытта шешуді қажет ететін 
қоғамдық  қатынастар,  өзара  байланыстар 
туындаған  кезде  бастама  алатын  процесс  және 
ол  әлеуметтік,  нормативтік  және  практикалық 
аспектілердің біртұтастығын қамтиды [1, 283 б.].
Сонымен  қатар,  мемлекеттік  басқарудағы 
Конституционное и административное право 

№ 3 (35) 2014 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
58
құқықтық  реттеудің  мәнін  және  рөлін 
мемлекеттік  басқару  процесінің  мәнін  ашумен 
тікелей  байланыстыруға  болады.  Себебі, 
мемлекеттік басқару процесін - мемлекеттік билік 
субъектілерінің 
мемлекеттік-басқарушылық 
құзіреттілігін  іске  асырумен  байланысты 
мақсатты,  саналы  және  заңдық  нормалармен 
регламенттелген іс-әрекеті және бұл процесс ең 
алдымен мемлекеттің қойған мақсаттары, оның 
халқының  мүдделерін  қорғауға  бағытталады        
[2, 40 б.].
Осылайша,  құқықтық  реттеу  –  мемлекеттің 
қоғамдық 
қатынастарға 
заң 
нормалары 
арқылы  әсер  ету  процесі  немесе  нормативтік 
актілер  арқылы  қоғамдық  қатынастардың 
байланысын,  орындалу  жолдарын,  бағыттарын 
анықтап 
отыру 
және 
ол 
мемлекеттік 
басқарудың  әкімшіліқ-құқықтық  әдісіне,  ал 
оның  ішінде  нормашығармашылық  және 
құқыққолданушылық  қызметтеріне  негізделеді 
[3, 105 б.].
Жалпы  нормашығармашылық  сөзі  «нор-
ма»  және  «шығармашылық»  сөздерінен 
(ұғымдарынан)  тұрады.  Біріншісі  болмысына 
сәйкес 
нормашығармашылық 
қызметінің 
бағытын  (мақсатын)  айқындайды.  Осы  ретте, 
нормашығармашылықтың  басқа  қызметтерден 
(актілерді  жариялау,  құқыққолдану,  ұйымдас-
тырушылық қызмет және т.б.) айырмашылығын 
мақсатынан  байқауға  болады  және  осындай 
нормаларды  жаратуға  бағытталған  бұндай 
қызмет  «құқыққа»  әлеуметтік  реттеуші  ретінде 
«өмір» береді және оны құқықтың түрлі қайнар 
көздері ретінде ресімдейді.
Кейбір авторларлар нормашығармашылықты 
мемлекеттің белгісі немесе фунциясы ретінде де 
қарастырады, себебі, барлық саяси ұйымдардың 
ішінде  мемлекет  қана  нормашығармашылықты 
пайдалана отырып өзінің мемлекеттік органдары 
арқылы мемлекеттің барлық аумағына тарайтын 
бұйыру құбылысын жүргізеді. 
Т.В.  Губаева  өзінің  заңтанудағы  концеп-
туалды  сөз  шешендігі  тұжырымдамасын 
әзірлеу 
барысында 
барлық 
кезеңдегі 
нормашығармашылықты  процесс  ол  ұжымдық 
субъектілердің  нормативтік  құқықтық  актілер 
жобаларын әзірлеу мақсатында сөздермен жұмыс 
істеуі немесе талқылау процесі деп пайымдайды 
[4, 7 б.].
Мемлекеттің  нормашығармашылық  қыз-
меті  –  ұлттық  басымдылықтар,  бағыттар 
мен  стратегияларды  қалыптастыру  және 
ұйымдастыру,  оларды  құқықтық  формаға 
(заңдар,  бағдарламалар,  жобалар  және  т.б. 
түрінде)  негіздеу.  Оның  негізгі  мақсаты  – 
жүріс-тұрыс  ережелерінің  моделін  құқықтық 
нормаларда бекіту.
Нормашығармашылық  қызметтің  басты 
субъектісі  –  нормашығармашылық  қызметін 
жүзеге асыратын барлық деңгейдегі мемлекеттік 
органдар.
Мемлекеттің  құқыққолданушылық  қызметі 
–  мемлекеттік  органдар  мен  лауазымды 
тұлғалардың  тиісті  саясат  пен  мемлекеттің 
қоғамды  басқару  іс-әрекетінің  құқықтық 
нысандағы  түрі  және  бұл  ретте,  құқықтық 
(нормалар, НҚА) құралдардың қолданылуы.
Мемлекеттің бұл қызметінің негізгі мақсаты 
– азаматтарды құқықтары мен бостандықтарын, 
заңдылық пен қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету.
Құқыққолданушылық  және  нормашығар-
машылық  қызмет  өзара  тығыз  байланыста 
және  құқықтық  реттеуде  құқыққолданушылық 
механизмі  нормашығармашылық  қызметіне 
тәуелді болып келеді [5, 17 б.].
Осылайша,  номашығармашылық  процестің 
барлық кезеңдегі негізгі екі аспектісіне тоқтауға 
болады.
1)  қоғамдық  жүріс-тұрыс  ережелерінің 
әлеуметтік ережелерін қалыптастыру және одан 
әрі жетілдіру;
2)  мемлекеттік  авторитеттің  өсуі  және 
құқықтық  дамуы  нәтижесі  ретінде  мемлекеттік 
құқықтық норма құраудың қалыптасуы.
Сонымен, 
нормашығармашылық 
– 
бұл 
әлеуметтік-құқықтық 
негіздер 
мен 
құндылықтарды  қоғамда  және  мемлекетте 
оларды  кейіннен  мемлекеттің  заң  актілерінде 
санкциялау  арқылы  әзірлеу,  қабылдау  және 
бекіту процесі. 
Нормашығармашылық 
субъектілерінің 
нормашығармашылық  процесте  алатын  орны 
ерекше  –  бұл  субъектілердің  іс-әрекетінің 
нәтижесінде қоғам өміріне ыңғайлы әлеуметтік, 
саяси,  экономикалық,  мәдени,  өндірістік  және 
т.б.  қатынастарды  реттеуге  және  қорғауға 
бағытталған  құқық  нормаларын  қамтитын 
нормативтік құқықтық актілер (бұдан әрі – НҚА) 
пайда болады. 
Өз еңбегінде А. Нашиц «нормашығармашылық 
құқыққа  негізделетін  қоғамның  экономикалық 
саяси,  психологиялық  құрылымдарын  шынайы 
модельдеуге тырыспаған жағдайда мүмкін емес» 
деп келтіреді [6, 236 б.]. Ол нормашығармашылық 
процесте  мемлекеттің  қатысуының  құқықтық 
негіздері  туралы  айта  отырып,  кейбір  нақты 
заңдылықтарды бөліп қарастыруға болады:
1)  заң шығарушының еркі заң нормаларын 

59
жасаған 
кезде 
нормашығармашылықтың 
ажырамас  әлеуметтік  негізі  ретінде  қоғамның 
сана  сезіміне,  ерік  білдіруіне  және  мүддесіне 
сәйкес келуі қажет;
2)  нормашығармашылық 
қызмет 
өзін 
өмірдің қалыптасқан күнделікті жалпысипаттағы 
және әдеттегі нормаларына қарсы қоя алмайды;
3)  осы  нормаларды  құра  отырып,  заң 
шығарушы әлеуметтік қатынастардың нысанына 
тән,  арнайы  заңдылықтарды  есепке  алады, 
құқықтық қасиеттерін назарға алуы тиіс.
Осылай,  нормашығармашылық  қызметті 
әлеуметтік-құқықтық құбылыс деп қарастыратын 
болсақ,  оған  қандай  сыртқы  әлеуметтік-
құқықтық факторлар әсер ететініне тоқталайық. 
Нормашығармашылық  әрдайым  дамушы 
қоғам  мен  мемлекеттің  әлеуметтік  және 
құқықтық  қажеттіліктерін  қанағаттандыруы 
керек  және  осы  өзгерістердің  барлығы  есепке 
алынуы тиіс. 
Сонымен қатар, қоғамның қажеттіліктерімен, 
адамдардың мінез құлықтарын, жас ерекшеліктері 
және  жұмысқа  қабілеттіктерімен  санасу  қажет. 
Жалпы  айтқанда,  нормашығармашылық  қоғам 
мен  мемлекеттің  өмірін  толтыратын  және 
олардың  тығыз  әсерлесуін  және  өзара  тиімді 
дамуын  қамтамасыз  ететін  барлық  әлеуметтік, 
құқықтық, 
техникалық, 
психологиялық 
факторлар және  нормалармен есептесе отырып, 
оларға өз әсерін тигізуі қажет.
Құқықшығармашылық  түсінігінің  қалып-
тасуы  мен  зерттеуіне  елеулі  үлес  қосқан 
авторлардың  бірі  С.С.  Алексеев  те  өзінің 
еңбектерінде  «құқықшығармашылық»  және 
«құқықты  қалыптастыру»  деген  ұғымдарға 
көңіл бөледі.
Құқықшығармашылық  құқықты  қалып-
тастыру  процесінің  соңғы  кезеңі  деп  айта  келе 
ол құқықшығармашылыққа келесідей анықтама 
береді  –  құқықшығармашылық  қоғамдық 
мақсаттарды,  қажеттіліктерді  қанағаттандыру 
үшін  мемлекеттік  аппараттың  нормативтік 
актілерді қабылдау құралын пайдалануы.
Нормашығармашылық  түсінігін  қарастырып 
көретін 
болсақ, 
онда 
«көпжақтылық» 
терминін  қолдануға  болады.  Бұл  ретте, 
нормашығармашылық  қызметінің  құқықтық 
табиғаты  мен  мақсатын  түсіну  үшін  осы 
теориялық  мәселені  шешуде  әртүрлі  пікірлер 
мен  көзқарастарды  қарастыру  қажет.  Мысал 
ретінде  алсақ,  бұл  түсінікті  онсыз  әртүрлі 
қоғамдық  қатынастарды  реттеуге  бағытталған 
құқық  нормалары  дүниеге  келмейтін  құқықтық 
реттеу  механизмінің  құрамдас  бөлігі  ретінде 
қарастырмауға болмайды. 
Ұсынылған 
гипотезаның 
негіздемесі 
ретінде  құқықтық  реттеу  механизмі  түсінігінде 
инструменталды  тұрғыдан  қарау  керек,  бұл  өз 
кезегінде, осы механизмнің құрылымын жаңадан 
зерттеуге мүмкіндік береді.
Сонымен  қатар,  бүгінгі  таңда  норма-
шығармашылық  қызметінде  басқа  да  көңіл 
аударатын  мәселелер  кездеседі  –  нормативтік 
құқықтық актілердің коллизиясы мен мазмұндық 
сипаттағы  кемшіліктері.  Мысалға  айтсақ 
жергілікті деңгейдегі нормативтік актілер кейде 
халықаралық  нормалар  мен  конституцияның 
нормаларына  қайшы  қабылданып  жатады.  Өз 
кезегінде, бұл жергілікті деңгейдегі нормативтік 
актілерді әзірлеу мен ресімдеумен айналысатын 
қызметкерлердің  құқықтық  мәдениетінің  тиісті 
деңгейде болмауы.
Нормашығармашылық 
немесе 
норма-
шығармашылық  қызмет  мемлекеттік  құқықтық 
реттеу  мехнизмінде  бірінші  қадамы  болып 
табылады.
Дегенмен, 
кей 
жағдайларда 
норма-
шығармашылық  құқықтық  реттеуге  негативті 
нәтиже  беріп  те  жатады,  бұның  себептерінің 
бірі  заңнамалық  актілермен  реттеліп  отырған 
қоғамдық  қатынастарды  заңға  тәуелді  немесе 
ведомстволық  актілермен  қайта  реттеу.  Бұндай 
құбылыс  немесе  мемлекеттік  органдардың 
тарапынан  болатын  іс  әрекеттер  полицейлік 
мемлекеттің  негізгі  сипаты  және  бергілерін 
көрсетеді.
Сонымен  қатар,  кей  жағдайларда  норма-
шығармашылықтың  нәтижесі  (нормативтік 
актілер,  шарттар)  қоғамдық  қатынастарға 
құқықтық әсер етуді әлсіретуі де мүмкін. Мыса-
лы,  министрліктер  мен  басқа  да  ведомстволар-
дың  заңнамалық  актілері,  Президент  және 
Үкімет  актілерін  егжей-тегжейлеу  немесе 
оларды  орындау  мақсатындағы  актілерді 
қабылдаудың  орнына  «бастапқы»  (первичные 
нормы) нормаларды қабылдап жатады. 
Зерттеуші  Ю.Г.  Арзамасов  қоғамдық 
қатынастарды  нормативтік  реттеу  жүйесінде 
және құқықтық мәдениет қалыптастыруда құқық 
нормасы, нормативтік акт, құқықтық қатынастар, 
құқыққолдану  деген  құқықтық  құралдарға 
ерекше  назар  аударуды  ұсынады  және  қазіргі 
замандағы  нормашығармашылық  қызметтің 
жағдайында  нормашығармашылық  қызметпен 
айналысатын 
қызметкерлердің 
құқықтық 
мәдениетінің  төмендігінен  басқа  келесідей 
кемшіліктер бар дейді:
- 
нормашығармашылық 
қызметпен 
Конституционное и административное право 

№ 3 (35) 2014 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
60
айналысатын  қызметкерлердің  білімі  бойынша 
басқа сала қызметкерлері болуы;
- НҚА лингвистикалық, заңдық тех-никалық 
талаптарға сәйкес келмеуі;
- НҚА актілердің тұрақсыздығы, яғни жақын 
аралықта қабылданған НҚА-ң көп ұзамай күші 
жойылып басқа актінің қабылдануы;
- бір НҚА-ге көптеген өзгерістер мен толық-
тырулардың  енгізілуі,  бұндай  жағдайлар 
тәжірибелі заңгердің өзіне қиындықтар туғызып 
жатады;
- НҚА-ң қалыптасқан моральдық және қоғам-
дық принциптерге қарсы келуі [7, 48 б.].
Нормашығармашылық  қоғамдық  қатынас-
тарды  реттеу  туралы  құқықтық  ойлардың 
нормативтік  құжат  түрінде  дүниеге  келуіне 
септігін  тигізеді.  Дегенмен,  қай  кезде  норма-
шығармашылық  құқықтық  реттеуде  теріс 
әсер  етуі  мүмкін.  Кей  кездері  нормативтік 
актілер  тарапынан  құқықтық  реттеуді  қажет 
етпейтін  қоғамдық  қатынастар  ведомстволық 
нормалармен  реттеліп  жатады,  ал  құқық 
нормалары  арқылы  қоғамдық  қатынастарды 
тым  артық  реттеу  полицейлік  мемлекеттің 
белгілерінің  бірі  болып  табылады  және 
нормашығармашылық  келесідей  принциптерге 
сәйкес  жүзеге  асырылуы  тиіс:  заңдылық; 
ғылыми  негізделу;  гуманизм;  заңдық  техника; 
демократизм; кәсіби біліктілік; ашықтық.
Нормашығармашылықтың  негізгі  принцип-
тері  ретінде  кейбір  еңбектерде  гуманизм  прин-
ципі  қарастырылады.  Нормашығармашылық-
тағы  гуманизм  заңдар  мен  заңға  тәуәлді 
актілердің  бостандық  және  теңдік  принципін 
сақтай отырып, қабылданған актілерден көрініс 
алады. 
Адамның  құқығының  жалпы  дәстүрлі 
теориясында  құқық  нормасы  азаматтардың 
құқықтары  мен  бостандықтарын  қамтамасыз         
етіп  қана  қоймай,  ол  нормалардың  іске  асыры-
луын қамтамасыз етуі тиіс деп қарастырады.
Келесі 
принциптердің 
бірі 
кәсібилік 
прин-ципі.  Бұл  ретте,  нормашығармашылық 
қызметпен тек ғана кәсіби білікті тұлғалар ғана 
айналысуы тиіс деп түсінуіміз қажет. 
Сонымен 
қатар, 
нормашығармашылық 
процесс  кезінде  жобаны  әзірлеуге  тәжірибелі 
заңгерлермен  қоса  саясаткерлер,  экономистер, 
философтар,  психологтар  сияқты  әртүрлі 
саланың  мамандары  қатыстырылуы  тиіс. 
Себебі,  нормашығарушы  қоғам  топтарының 
барлығының жобаланған реакциясын алдын ала 
білуі  тиіс.  Сонымен  қатар,  ғалым  заңгерлерді 
ғана  емес  заңгер-практиктердің  де  үлесі 
құқыққолданушылық  нәтижелерді  болжауға 
мүмкіндік береді. 
Келесі  принцип  ретінде  –  ашықтық, 
жариялылық 
қарастырылады. 
Жалпы 
жариялылық 
құқықтық 
мемлекет 
мен 
азаматтық  қоғамның  негізгі  прициптерінің 
бірі  болып  табылады.  Осылайша,  бұл  принцип 
мемлекеттік  құрылыстың  немесе  мемлекеттің 
мақсатын көздейтін прицип болса, онда барлық 
нормативтік  құқықтық  актілер,  әсіресе  құқық 
қорғау органдарының актілері «жеті құлыптың» 
астында  қалмауы  тиіс.  Әрине,  мемлекеттік 
құпияға  жататын  мәліметтерді  қамтитын 
немесе  конфиденциалды  сипаттағы  актілерді 
қоспағанда,  барлық  нормативтік  құқықтық 
актілер жарияға шығарылуы тиіс.
Жоғарыда  аталған  барлық  принциптерді 
өзара  тығыз  байланыста  деуге  болады. 
Өйткені  олар  бір-бірімен  тығыз  байланыссыз 
ешқандай  тұрпатқа  ие  болмайды.  Оларды 
тығыз  байланыста  деп  пайымдаудың  себебі, 
бұл  принциптер  нормашығармашылықтың 
өнімі  болып  табылатын  нормативтік  құқықтық 
актілердің  барлық  формадағы  түрлеріне  де 
қолданылу аясына қатысты болып келеді [7, 48 
б.].
Ю.Г.  Арзамасов  нормашығармашылықты 
немесе 
нормашығармашылық 
қызметті 
ең  алдымен  мемлекеттік  қызметтің  құқық 
нормасын құру, қалыптастыру, толықтыру және 
күшін  жоюға  бағытталған  ерекше  түрі  және 
оның  негізгі  функциясы  нормативтік  актілерді 
құру  (қалыптастыру),  күшін  жою,  өзгерістер 
мен  толықтырулар  енгізу  деген  сияқты  басқа 
функциялары  қосымша  сипатта  келеді  деп 
келтіреді.  Сондай-ақ  Ю.Г.  Арзамасовтың 
пайымдауынша  заңтануды  дифференациялау 
мемлекет  және  құқық  теориясын  да  айналып 
өткен  жоқ.  Мысал  ретінде,  ол  заңтанудағы 
құқықтық  герменевтика  (құқық  нормаларын 
түсіндіру 
туралы 
курстар), 
құқықтық 
конфликтология  (құқық  нормалары  мен 
актілердің  қақтығысы  туралы  курстар)  және 
құқықтық  компаративистика  (саластырмалы 
құқықтану курстары) сияқты ғылыми құқықтық 
бағыттары заңтану ғылымында өз алдына бөлек 
ғылым ретінде мәртебе алуға үміткер бағыттар 
және бұл бағыттардың қатарына нормографияны 
енгізу жөн деп келтіреді.
Бұл  жайды  Ю.Г.  Арзамасов  НҚА-ң  заңдық 
техникасы  мемлекет  және  құқық  теориясы 
пәнінің «Құқықшығармашылық» тақырыбының 
көлемінде  ғана  қарастырылады  және  бұл 
тақырып  өзінің  қалыптасқан  шекараларынан 

61
тым асып кеткенімен негіздейді. 
Сонымен  қатар,  автор  қазіргі  норма-
шығарушылар 
мен 
заңгерлердің 
заң 
факультеттерін  өте  жақсы  деңгейімен  бітірсе 
де, заңдық техника туралы кәсіби деңгейлерінің 
төмендігіне назар аударады.
Бұл  фактілер  нормашығармашылық  процес-
тің барлық түрлерін жүзеге асыратын мемлекет-
тік  қызметкерлердің  құқықтық  мәдениетін 
арттыру  туралы,  нақтырақ  айтсақ,  барлық 
жоғарғы  оқу  орындарында,  мемлекеттік 
қызметкерлердің  кәсіби  біліктілігін  арттыру 
курстарында  арнайы  «Нормография»  курсын 
енгізу туралы ұсынады [7, 23 б.].
Сонымен 
қатар, 
тәжірибеде 
заңгер 
практиктердің  пайымдауынша  заңшығарма-
шылық 
қызметтің 
нормашығармашылық 
қызметтен  маңызды  екендігі  туралы  бұрыс 
түсініктер қалыптасып жатады. 
Біздің  пайымдауымызша  шынайы  өмірде 
қоғамдық  қатынастардың  барлық  аспектілері 
мен  егжей-текжейлі  тұстарын  тек  қана  заңдар, 
Президент  және  Үкімет  актілерімен  реттеу 
мүмкін  емес,  себебі,  заңдар  негізінен  бастапқы 
нормаларды  ғана  айқындайды.  Ал,  ведомство-
лық  актілер  заңдарда  көрсетілген  нормаларды 
егжей-тегжейлі  айқындайды,  яғни  азаматтар, 
ұйымдар,  мекемелер,  қоғамдық  топтармен 
белгілі  бір  салада  оларға  берілген  құқықтарын 
немесе жауапкершіліктерін нақты көрсетеді.
Көптеген  ғалымдардың  еңбектерінде  норма-
шығармышылық  қызмет  пен  заңшығармашы-
лық  қызметті  аналогиялық  нысандағы  қызмет 
ретінде  қарастырылса,  ал  кейбір  еңбектерде 
нормативтік  құқықтық  актілердің  иерархиясы 
тұрғысынан  түсіндірілетін  көзқарастар  бай-
қалады,  яғни  заңшығармашылық  қызметтің 
өнімі  «заң»  актілері  маңызының  жоғары  деп 
түсіну немесе түсіндірумен сипатталады.
Біздің 
пайымдауымызша, 
«заңшығар-
машылық»  түсінігінен  «нормашығармашылық» 
түсінігі  ауқымдырақ,  себебі  нормашығар-
машылық  –  мемлекеттің,  мемлекеттік  орган-
дардың,  лауазымды  тұлғалардың  нормативтік 
актілерді 
қабылдау 
арқылы 
қоғамдық 
қатынастарды  реттеуге  бағытталған  ресми 
рәсімделген  іс-әрекеті  ретінде  қарастырылады 
және  нормашығармашылық  нәтижесі  барлық 
деңгейдегі  ресми  нормативтік  құқықтық 
актілерде бекітіліп, қолданысқа енгізіледі.
Пайданылған әдебиеттер тізімі
1. Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. Курс лекций. М.: Омега – Л, 2005. – 580с.
2. Козбаненко В.А. Государственное управление: основы теории и организации М.: «Статус», 
2002. – 366 с. 
3. Глазунова Н.И.,Государственное управление: Учебник для вузов, - М.: Муниципальный центр, 
2004. – 456 с.
4. Губаева, Т.В. Словесность в юриспруденции: автореф. дис. …докт. юрид. наук / Т.В. Губаева. 
– М., 1996. 
5.  Зеркин  Д.П.,  Игнатов  В.Г.  Основы  теории  государственного  управления.  Курс  лекций.  М., 
2004. – 420 с.
6. Нашиц А. Правотворчество (теория и законодательная техника). – М., 1974. – 436 с.
7. Арзамасов Ю.Г. Нормография. Акад. проект: 2007.– 560с.
Мақалада норма шығармашылықтың мемлекеттік басқару аясындағы құқықтық реттеу құралы 
ретіндегі алатын рөлін ашу барысындағы теориялық негіздері мен қағидаттары қарастырылады.
Түйін  сөздер:  норма  шығармашылық,  мемлекеттік  басқару,  құқық  қолдану,  қағидаттар, 
нормативтік құқықтық актілер.
В  статье  рассматриваются  теоретические  основы  и  принципы  нормотворчества,  а  также 
описывается  роль  нормотворчества  как  средство  правового  регулирования  государственного 
управления.
Ключевые слова: нормотворчество, государственное управление, правоприменение, принципы, 
нормативные правовые акты.
● ● ● ● ●
Конституционное и административное право 

№ 3 (35) 2014 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
62
The article discusses the theoretical bases and principles of rulemaking and describes the role of the 
rulemaking as a means of legal regulation of public administration.
Keywords: rulemaking, public administration, law enforcement, principles, regulations.
Толқын Серікқалиқызы Нұрышева, 
ҚР  Президентінің  жанындағы  Мемлекеттік  басқару  академиясы  «Мемлекеттік  басқару  және 
мемлекеттік қызмет» кафедрасының доценті, з.ғ.к.
Мемлекеттік басқарудағы нормашығармашылықтың теориясы және принциптері
Нурышева Толкын Серикгалиевна,
доцент  кафедры  «Государственное  управление  и  государственная  служба»  Академии 
государственного управления при Президенте Республики Казахстан, к.ю.н.
Теория и принципы нормотворчества в государственном управлении
Nurysheva Tolkyn Serikkaliyevna,
Associate Professor of «Public administration and public service» Department of Academy of Public 
Administration under the President of Kazakhstan, c.j.s.
Theory and principles of rulemaking in public administration

63
Ахметов Арман Серикович,
доцент Павлодарского государственного педагогического института, 
доктор философии (Ph.D)
ПРАВОВАЯ КУЛЬТУРА В КОНТЕКСТЕ ПРАВ И СВОБОД ЧЕЛОВЕКА 
И ГРАЖДАНИНА 
Вопрос  построения  правового  государства 
напрямую зависит от уровня правовой культуры 
населения  Казахстана  и  его  способностью 
знать  свои  права  и  свободы.  Эта  проблема  на 
сегодняшний день является одной из актуальных 
среди ученых-юристов и всей общественности, 
поэтому  необходимо  выделить  роль  правовой 
культуры  в  становлении  демократического 
государства  и  гражданского  общества  в 
Казахстане.
Права,  свободы  и  обязанности  граждан 
выступают 
неотъемлемым 
компонентом 
правовой  культуры.  Это  те  права,  свободы 
и  обязанности,  а  также  зафиксированные  в 
нормах  права  модели  и  образцы  поведения, 
в  соответствии  с  которыми  личность 
сообразовывает, оценивает свои поступки. «Если 
правовая  культура  выражает  специфически 
характерный  для  людей  способ  деятельности, 
то  права,  свободы,  обязанности  человека 
выступают  как  нормативно  выраженный 
способ взаимодействия людей друг с другом и 
с  обществом»  [1,  с.  37].  Через  права,  свободы 
и  обязанности  мы  попытаемся  раскрыть 
личностный  (поведенческий)  аспект  правовой 
культуры,  но  сначала  зададимся  вопросом,  что 
же именно представляет собой группа проблем, 
традиционно  объединяемых  под  именем 
«неотъемлемых прав человека»?
Речь  здесь  идет  о  широко  известных  и, 
пожалуй,  даже  модных  сегодня  положениях 
о  «правах  человека»  как  личности  -  правах 
«неотъемлемых»,  «прирожденных»,  «неотчуж-
даемых». Они существуют в виде считающихся 
само  собой  разумеющимися  прав  на  жизнь 
и  свободу  слова,  на  творчество,  на  свободу 
получения  и  использования  информации,  на 
частную  жизнь  и  пр.,  выступают  в  качестве 
неотъемлемых, 
сущностных 
элементов 
правовой  культуры.  Рассуждая  о  специфике 
неотъемлемых  прав  человека,  B.C.  Соловьев, 
к  примеру,  утверждал,  что  в  основе  их 
признания лежит философская идея абсолютной 
ценности  человеческой  личности,  т.е.  такая 
мировоззренческая  система,  в  рамках  которой 
человек  уподобляется  Богу,  несет  в  себе  его 
черты и подобие [2, с. 29-30].
Современный  ученый  Ю.Е.  Пермяков 
констатирует, что «нельзя мыслить абсолютную 
ценность чего-либо, отказывая в существовании 
самому Абсолюту. Нельзя, далее, одновременно 
признавать 
безусловный 
характер 
прав 
человека  и  отрицать  их  абсолютное  значение 
в  социальной  жизни.  Если  мы  действительно 
считаем,  что  права  и  свободы  неотъемлемы 
от  личности,  -  рассуждает  мыслитель,  -  нас  не 
должны интересовать какие-либо соображения о 
целесообразности  их  государственно-правовой 
защиты и регламентации» [3, с. 56-57].
Итак, права и свободы - это те возможности, 
посредством  которых  личность  включается  в 
экономическую,  политическую  и  духовную 
сферы жизни общества. Но это, вместе с тем, и 
ряд обязанностей - требований, предъявляемых 
обществом  к  личности  для  обеспечения 
нормального  функционирования  социальной 
системы. Права, свободы и обязанности граждан 
в  своей  совокупности  служат  юридической 
формой  свободы,  которой  обладает  личность. 
Эта форма свободы основывается на понимании 
объективной  значимости  закрепленных  в 
праве  эталонов  поведения.  Она  проявляется 
в  возможности  выбора  решения,  совершения 
определенных  действий,  вправе  рассчитывать 
на  соответствующее  поведение  других  лиц, 
возможности  выбора  одного  из  вариантов 
поведения.  Способность  человека  выбрать 
то  или  иное  решение  и  принять  его,  избрать 
определенную форму поведения есть условие и 
реальное проявление его свободы.
Конституционное и административное право 

№ 3 (35) 2014 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы  
64
Эталоны  поведения,  которым  следует 
личность,  существуют  в  виде  ее  юридических 
прав  и  обязанностей,  которые,  в  свою  очередь, 
служат  системой  ориентиров,  регулирующих 
поведение  граждан,  их  взаимоотношения  друг 
с  другом,  с  обществом,  государством.  Значит, 
для  того  чтобы  выбрать  вариант  поведения, 
отвечающий  внутренним  убеждениям  и 
интересам,  а  также  интересам  и  требованиям 
общества, 
личность 
должна 
обладать 
достаточным культурным потенциалом.
Применительно  к  правовой  области  речь 
должна  вестись  не  только  об  общей,  но  и  о 
правовой  культуре.  Высокий  уровень  правовой 
культуры  личности  служит  непременным 
условием  надлежащего  осуществления  прав, 
свобод  и  обязанностей  -  юридической  формы 
выражения  и  закрепления  свобод  личности. 
Следовательно,  о  правовой  культуре  личности 
(гражданина)  можно  говорить,  во-первых, 
постольку, поскольку он знает, понимает и верно 
осмысливает,  оценивает  свои  права,  свободы  и 
обязанности, а во-вторых, поскольку он реально 
ими пользуется в процессе своей практической 
жизнедеятельности.
С  вопросом  о  правах,  свободах  и 
обязанностях  личности  тесно  связан  вопрос  о 
ее  ответственности.  В  специальной  правовой 
литературе 
проблема 
ответственности 
зачастую  сводилась  только  к  ответственности 
юридической, 
возможности 
применения 
санкции,  необходимости  нести  наказание  [4,  с. 
271-272].  Однако  правовая  культура  личности 
с  необходимостью  предполагает  осознание 
ответственности и в более широком социальном 
плане  -  как  ответственности  не  только 
юридической,  но  и  гражданской,  моральной. 
В  социальной  ответственности  личности 
находит  выражение  ее  нравственно-правовое 
отношение  к  обществу,  характеризующееся  не 
только  сознанием  прямой  сопричастности  ко 
всему происходящему в нем, но и готовностью 
практически  выполнять  свой  моральный, 
гражданский и юридический долг. Таким образом, 
обязанности  и  ответственность  личности  есть 
необходимое  условие  осуществления  ею  своих 
гражданских прав и свобод.
В  свете  всего  вышеизложенного  очевидным 
становится факт, что права человека - это права 
субъективные,  т.е.  возможности,  имеющиеся 
у  каждого  конкретного  субъекта.  Они  как  бы 
«прикреплены»  к  отдельному  автономному 
индивиду,  неотъемлемы  от  данной  конкретной 
личности.  В  этом  смысле  права  человека 
служат  признанием  его  правоспособности  и 
правосубъектности  [5,  с.  371-372].  И  здесь 
возникает вопрос: кого же именно из людей и в 
какой степени можно считать правоспособными 
и правосубъектными, т.е. признавать в качестве 
индивидов, имеющих определенные права и по 
объему  своей  правоспособности  входящих  в 
круг субъектов права? 
Опыт истории свидетельствует, что эволюция 
человечества  может  быть  рассмотрена  как 
борьба за все большую свободу как высшую цель 
и  важнейшее  условие  проявления,  реализации 
сущностных  сил  человека.  С  расслоением 
общества на классы и появлением государства в 
этой борьбе появляется еще один сильный рычаг 
-  право,  правовая  система.  Возможно,  самой 
глубинной причиной его появления стала острая 
потребность  в  достижении  обществом  степени 
обеспеченности свободы человека, определенной 
историческими  условиями  его  бытия  и 
изначально 
противостоящей 
социальному 
хаосу  и  произволу.  Ведь  именно  юридическое 
закрепление  достигнутого  обществом  объема 
свободы человека определяет, в конечном счете, 
его правовое положение, правовой статус.
Общеизвестно,  что  каждому  этапу,  каждой 
ступени в историческом развитии человечества 
присуща своя юридическая концепция человека 
как  субъекта  права  и  соответствующие  ей 
представления  о  качественно  определенном 
правовом  режиме  регулирования  поведения, 
правах  и  обязанностях,  свободе  и  несвободе 
и  пр.  В  этом  смысле  история  человеческой 
цивилизации  есть,  вместе  с  тем,  и  история 
формирования 
представлений 
о 
правах 
человека  -  от  примитивных,  ограниченных  и 
неразвитых  до  современных.  Мера  признанное 
и  защищенности  прав  человека  в  том  или 
ином  конкретном  сообществе  определяется 
самим  типом  его  социально-экономической 
организации,  ступенью  общецивилизационного 
развития,  а  также  степенью  его  гуманизации  и 
либерализации. В этом смысле «поступательное 
развитие  в  регулировании  и  обеспечении 
правового положения личности свидетельствует 
о прогрессе правовой культуры.
Права  и  свободы  человека  -  это  условия 
и  возможности,  которые  в  процессе  своего 
усвоения  и  реализации,  позволяют  индивиду 
участвовать  в  экономической,  политической 
и  духовной  сферах  жизни  общества.  Однако, 
в  то  же  время  это  порождает  определенный 
круг  обязанностей,  предъявляемых  обществом 
к  индивиду  для  обеспечения  нормального 

65
функционирования  всей  социальной  системы. 
Совокупность  прав,  свобод  и  обязанностей 
граждан  служат  юридической  или  правовой 
формой  свободы,  которой  обладает  индивид. 
Данная  форма  свободы  основывается  на 
понимании объективной значимости принятых и 
закрепленных в праве форм поведения.
Проявление  данной  формы  выражается  в 
возможности  выбора  решения,  совершения 
определенных  действий,  способность  избрать 
определенную форму поведения, все это и есть 
реальное проявление и условие свободы каждого 
гражданина.
Любое  государство  должно  создавать 
условия  для  реализации  свободы  индивидов, 
инициативных  действий,  а  гражданское 
общество должно «контролировать» государство, 
постоянно 
поддерживать 
демократически 
институты общества, одновременно развивать в 
каждом человеке понимание ответственности за 
обществом и определение его места в нем. Здесь 
уместно  обозначить  «ориентиры»  достижения 
этого процесса. Таковыми на наш взгляд являются 
права и свободы человека и гражданина и уровень 
правовой  культуры  каждого  члена  общества. 
Если  попытаться  определить  «масштаб» 
гражданского  общества,  то  он  определяется 
определенной  долей  наиболее  активных 
граждан, которые обладают правовой культурой 
и  своей  активной  деятельностью  влияют  на 
развитие  политической,  экономической  и 
социальной  жизни  общества,  т.е.  выступают 
своеобразными  модуляторами.  Отсюда  следует, 
что  в  реальности  гражданское  общество 
может  составлять  меньшая  часть  социального 
целого  (но  это  авангард,  определяющий 
перспективы),  как  это  и  происходит  в  данное 
время,  именно  правовая  культура  способна 
сужать  или  расширять  эту  часть,  воздействуя 
на  нее  и  определяя  ее  развитие.  Как  отмечает 
отечественный исследователь Жамулдинов В.Н. 
«…за прошедшие годы независимый Казахстан 
достиг  небывалых  высот,  в  особенности  по 
вопросам  защиты  прав  и  свобод  человека  и 
гражданина,  стал  примером  не  только  для 
великих держав, но и для других стран мирового 
сообщества» [6, с. 4]. Другой исследователь Т.О. 
Дидыч  считает,  что  «…построение  правового 
государства  может  осуществляться  лишь 
благодаря наличию согласованной системы всех 
правообразующих  и  государствообразующих 
процессов, которые основываются на глубинных 
научных  исследованиях  социальных  факторов, 
определяющих  развитие  государственности  и 
правовой системы» [7, с. 7].
Таким 
образом, 
мы 
считаем, 
что 
права  и  свободы  человека  -  целостная 
системообразующая  платформа  гражданского 
общества  и  демократического  государства.  Эти 
понятия органично взаимодействуют и являются 

жүктеу/скачать 3,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: