Дістемелік кешен

Демократиялық тарихи формалары: антикалық, классикалық және қазіргі

жүктеу/скачать 1,41 Mb. бет 62/103 Дата 17.03.2023 өлшемі 1,41 Mb. #75148

Бұл бет үшін навигация:

• Иозеф Шумпстер

2. Демократиялық тарихи формалары: антикалық, классикалық және қазіргі. Демократиялык мемлекеттін, ең бірінші түріне Афины республикасы жатады. Ол б. з. б. V ғасырда пайда болды. Онда жо-ғарғы билік үдайы шакырылып түратып халык кеңесінің колын-да еді. Ол мемлекеттің ішкі және сырткы саясатына байланысты барлык мәселелерді шешетін. Мысалы, оған баскарушы кы змет адамдарын сайлау және олардың жүмысына бакылау жасау; салык мөлшері және мемлекеттік каржы-каражатты жүмсау тәртібі; согыс ашу және келісімге келу; одактастарды айкындау; басшылардын іс-әрекеттерін айыптау немесе актау және т. с. с. жататын. Халык кеңесіне 20 жаска жеткен афимылыкәрбір аза-мат катыса алатын. Саясатка катынасу онын бірден-бір лайыкты ісі болып саналатын. Бірак онда толык күкыкты азаматтар көп болған жок- Күлдардыц, әйелдердін, баска калалардан Афиныга көшіп келгендердін мұндай кұкып»і болмады. Көшіп келгендердің жеке бастары бос болғанымен халык кеңесіне, сотқа катысты-рылмады, мемлекетгік кызметтерге сайланбады. Олар тек мемле-кетке сіңірген ерен еңбегінін, аскан зор кызметінін. аркасында ғана ондай дәрежеге жететін. Толык күкыкты азаматтар көп бол-са, оларды баскару киынға түседі деп, ондайлардың санын аса көбейтпеді. Халыккеңесімен катар лемократиялык жолмен сайланатын бесжүздік (бес жүз адамнантүратын) кеңесі де болды. Ол атка-руіпы орган ретінде күнделікті баскару мәселелерімен шүғыл-данды. Сонымен бірге ол халык кенесінде каралатын істерді да-йьгндады. Афины мемлекеттік күрылысынын үшінші маңызды демок­ратиялык органын он бөлімнентүратын халыксоты күрды. Істін кандай бөлімде каралатындығы сот болатын күні жеребе аркылы шешілетін. Бүл пара алушылык сиякты зиянды әдеттерге жол бере коймайды. Онын үстіне сотмәжілістері ашык жүргізілетін. Ол да сотты оділ жүргізуге кепілдік ететін. Заңдар халык жина-лысындакабылданатын. Афиныныііазаматтарыозінеркінсанай-тын. Себебі. олар жеке адамдарға емес, занға ғана бағынатын. Олар соғыс кезінде болсын, бейбіт шакта болсын мемлекетке қызмет ететін. Ежелгі грек полисінде мемлекет кауым сиякгы еді. Кдуым-нын тіршілік негізінде жерге коғамдык меншік жатты. Әрбір толыккүкыкты азамат меншікке иелік етіп, жерді пайдалана ала­тын. Өзіне тиісті үлесін кожасы мүра етіп калдыра алатын, сат-кысы келсе сататын. Бірак ол жер өнделмесе, кауым оны баска біреуге бере алатын. Полистеазаматтыккоғам мен мемлекет ажыратылмады. Аза­мат және мемлекеттің кұкығы мен міндетгері біртүтас еді. Сон-дыктан өз күкығын баска біреуге беру деген ойга да келмеді. Он­дай жагдайда азамат толык күкығынан айырылғандай болып көрінетін. Антикалы к демократия тура демократияға жатгы. Әрбір еркін азамат мемлекеттік билеуге катысуға күкыкты және міндетгі бо­латын. Сондықтан адам мен мемлекеттін арасында казіргідей партия, парламент, бюрократия сияктылар болған жок. Афинылык демократия Периклдін (б.з.б. 490—429) басшылык еткен дәуірінде әсіресе гүлденіи өркендеді. Бүл кез афинылык демократияның алтын ғасыры болып саналады. Шынында да, ас­кан саясаткер, керемет шешен, білімді де білгір Перикл халык көсемі болыи есептелді және тиранияға карсы түрды. Оның бас-шылығымен жүргізілген реформаларда билікгі барлык ерікті адамдарға мүмкіндіі інше біркелкі бөліп беру карастырылды. Ол орта және үсақ жер иелерін демократиянын тірегі ретінде санап, олардыколдады. Ол өлгеннен кейінгі жылдары саяси және экономикалык тенлік біртіндеп бүзылып, жойыла бастады. Азаматтардын мүлік тенсіздігі үлгайды, әдет-гүрып бүлініп, көпшілік тарапынан аз-шылыкка бассыздык, зорлык-зомбылыккөбейді. Осыныңбәрі демократиялык принциптерді әлсіретіп, төмендетті. Б.з.б. 322 жылы афинылык демократия күлап, кала Македо-нияғатәуелді болып кдлды. Афиныда демократиялык баскару түрі сакг'алып, бірак халык кеңесі шын моніндегі биліктен айрылды. Афимыдагы сиякты демократиялык мемлекет Ежелгі Римде де болды. Мүнда демократия одан әрі дамыды. Институционал-дык және әлеуметтік билік белінді. Басы бос, бірак саяси тек күкы жоктөменгі топтың адамдары мен аксүйектер арасындағы дау-жанжалдың нәтижесінде халықтық трибунат деп аталған, халык билігін білдіретін жаңа орган пайда болды. Соның арка­сында адамзаттарихында бірінші болып биліктін аралас түрі дү-ниеге келді. Сонымен, мемлекетгік биліктіндемократиялыктүрі алғаш рет Ежелгі Греция мен Ежелгі Римде пайда болды. Жоғарыда көрсетілгендей, олар көптеген жаксы жактарымен сипатталады. Сонымен катар олардың осал жерлері де бар. Ең алдымен азамат-гык кұкыкбарлыкадамда болган жок. Коғам адамдарлі.ш ішкі өмірінс көп араласты. Биліктіңшексіздііі жәнеомірдің барлык саласынаараласуыдемократияны кошпіліктіңракымсыздығы-на, жауыздыгына (деспотияга) айналуына мүмкіндік тудырды. Биліктін мұндай түрінде халык зан бойынша смес, зорлыкпен шексіз үстемдік күратын жауыз патша сиякты болын, ал когам-дык күрылыс көбіне тирания сиякты болып көрінді. Демокра-тиянын мүндай түрі тобырды баскаратын көпірме, лепірме, дау-рыкпаларға (демагогтарға) колайлы болды. Сондыктан Аристо­тель демократияны жалпы халыктың игілігін ойлап, ұстамды, үтымды, баянды шешім кабылдай алмайтын тобырдың билігі деп сииаттады. Демократия барлык адамдарды тендестіреді, стихия-лы шешім кабылдатады, кызметадамдарын кабілетіне, біліміне карай емес жеребемен койдырады деп Платон да жактырмады. Сондыктан ол демократияға жаксыдан нашарлау, жаманнан тоуірлеу биліктінтүрі деп карады. Дегенмен, антикалык демок­ратияны саясатшылар, тарихшылар, фәлсафашылар ғасырлар бойы зейін койып зерттеп, оган сүйеніп, жүгініп келді. Ежслгі ірек, римдемократиясынын нышандары жанатарихка енді. Мы-салы, казіреңдемократияшыл елдер катарындағы АҚШ-та римдік саяси жүйенің принциптері жана деңгейде кайталанғандай: президенттік билік — патшалык билікті, сенат — аристократия-ны, окілдер палатасы — халыктрибунатын бейнелеп түрғандай. Заннын үстемдігі, заналдындағы барлыказаматтардынтендігі, саяси күкыктардыңтендігі жәнет.б. сиякты антикалыкләуірде бастау алып калыптаскан үғымдар казір демократиялык үрдістің ажырамас боліктеріне айналды. Жаца доуірдегі демократиянын классикалыктеориясы да аі і-тикалык идеялардан бастау алды. Бірак онын озіндік ерекше-ліктері бар. Онын озіешелігі ен алдымен барлык адамдар тең, борі де саяси шешімдерді кабылдауға катысуы керек деген те-зиске байланысты. Оны "коғамдык келісім" деген еңбегінде Ж. Ж. Руссо жан-жакты карастырды. Онын ойынша, саяси про-цескетартылган оз бетінше саналы іс-әрекет жасайтып, акылды адамдар косылганда жана сапа пайда болады. Олар жиналып ортак иіілік идеясын ойлап табады. Бүл идея саясаттың басшы нринципіне айпалады және ортак ерік, жігер, кайрат негізінде калыптасады. Адамдар не жаксы, не жаман екенін бірігіп анык-тайды. Бәрі бас коскан пікір сайыстан кейін нашар жакгары алы-ныптасталып, жаксылыкка жету жолдары іздестіріледі. Сөйтіп, жалпы жүрттыңыктиярын, козкарастарын жинаи.топтастырып ортак игілікке жетудің шешімін кабылдайды. Бұл түжырымдама XIX гасырға дейін басымдыкетті. Класси-калыкфолсафаныннегізін салушыларортакиіілік идеясын бар­лык адамдар үілін жоғары бакытка, игілікке жету деп түсіндірді. Бірак Руссо да, демократияі іын классикалыктеориясыныц негізін калаушылар да адамнын үтымды, баянды (рационалды) жағын асыра бағалады. Олар карапайым адамдардың кәсіби саясаткер-лер тарапынан етілетін айла-шаркыларына, кулыктарына оңай түсіп калатындарын, азаматтардың күнделікті оміріне тікелей байланысты емес озгерістерге немкүрайды, селкос карайтынын есксрмеді. Бүган алғаш назар аударган австрия социологи Иозеф Шумпстер (1883—1950) болды. Ол өзініңатымен аталған демок­ратиянын. "шумпетерлік"теориясып жасады.Оныңойынша, жал­пы ыктиярлык, тілек барлык хапыктын еркімен калыптасиайды, оны жасайтын соган мүдделі кәсіби топтар. Демек, демократия ешкашан халыктынбаскаруы емес. Халыктек белгілі бірарадағы институтты сайлайды. Ол ез кезегінде үлттык аткарушы органды немесе үкіметті калыптастырады. Бүдан кейін копшілік іс жүзінде саясаттан шеттейді. Сондыктан демократиялыктәсіл — Шумпе-тердін ойынша, жеке адамдардын халык даусын алу үшін бәсекелік күрес нәтижесінде жететін институционалданған ша-ралар жүйесі. Корыта келгенде, Шумпетер бойынша, баскара­тын халык емес, жеке адамдардын арасында бәсекелік күрес жүреді, ал халык бұл күресте солардын біріне дауыс береді. Мүндай жағдайда біртүтас ерік, жалпыға бірдей игілік жөнінде сөз болуы мүмкін емес. Мүдделерініңсәйкестігіне карай топтар күрылады және солардын арасында күрес жүреді. Сойтіп, Шумпетердін түжырымдамасында либералдык демократия принциіпері калыптасады. Либерализм тұлганың еркіндігін, оныц мемлекетгік тирания-дан сакталуын көздеді, жеке адамды коғам мен мемлекеттен ажы ратты, мемлекет пен азаматтык коғамның ара жіпн ашып көрсеггі, барлык азаматгардын саяси теңдігін жария етгі, азшы-лыктын кұкығын қорғады, тұлғанын түбегейлі, ажырамас күкыкгарын белгіледі, оны саяси жүйенін негізгі элементі ретінде бекітті. Либералдык приниипте халыктың, көпшіліктің орнына жеке адам алға тартылады. Жеке адам мен халык орын ауыстырады. Тұлғаларбиліккеталасады, халыклауыс береді. Саяси процссте тунғышретсаяси.жемекш/мәселесі котеріледі. Қоғамныңэконо-микалык саласында да, саяси саласында да еркін бәсеке пайда болады. Алғашында, еркін бәсеке экономикада жеке тауар өндірушілер мен меншік иелерінің денгейінде жүрді, кейін ол акиионерлік когамдар, корпорациялар, концерндер және т.б. түріне айналды. Саяси өмір шеңберінде жеке бәсекелестік партия-лар немесе әлеуметтік топтар, кейін келе әр түрлі топтардың жалпы максатқа жету үшін жасаған бірліктерінің түрінде жүргізілетін болды. Басқа сөзбен айтканда, идеялар мен саяси серкелер сатып алушылар (сайлаушылар) үшін күресуге ай­налды. Мүндай жагдайда халыкка екі-ак. кызметаткаруға тура келді: 1) саяси серкелерді, басшыларды сайлау; 2) оларды орнынан алу. Бүл теория бойынша орнынан сайлау аркылы алынады. Сайлау­шылар мен олардың сайлаған окілдерінін аракатынасы жөнінде екі түрлі көзкарас бар. Біріншісі — депутаттарға катал талап-тілектер коюды коздейді. Екіншілері — мүны дүрыс санамайды. Себебі, олардың ойынша, омірдің барлык жағдайларына аманат беру мүмкін емес. Оның үстіне, сайлаушы өз ауданы, облысына қатысты мәселелерді аманат етеді, ал парламенттегі саясатшы түтас халык, ел мүддесін ойлауы керек. Нақтылы тарихи жагдай­да аумак иен ел мүддесініңтоғысу дәрежесін ол өзі табуы керек. Шумпетердін ойынша, демократияның ойдагыдай жүмыс істеуі үшін торт жағдай керек: Маңызды мемлекеттік кызметтерге сайлауга болатын ай-тарлықтай білікті, маман өкілдер тобы болуға тиіс. Мысалы, Англияда Шумпетер олардыц тобына ен алдымен аксүйектерді жаткызады. Саяси органдар халық, негізінен, жаксы кабылдап, оларға өз көзкарастарын айта алатын шешімдер кабыддауы керек. Олай болмаса, шешімдердін легитимдігі жонді болмайды, сондыктан елдегі саяси тәртіптіңтүрактылығына нүксан келеді. Жауапкершілікті толык сезінетін, кызмет орнынын абы-ройын жогары бағалайтын дайындығы бар жаксы үйымдаскан бю­рократия болуы керек. Себебі, ол маман емес ынталы адамдарға Караганда мемлскетті кош ілгері баскарады. Ол оз кұрамын орта таптынокілдерімен толыктырғаны жон. Саяси теорияныц гана емес, саяси мәдениеттің де элементі болып табылатын демократиялыкозін-озі бакылау болганы оте маңызды. Саяси процеске әрбір катысушы оз еркімен озін-озі тежемесе кандай демократия болмасын алыска кете алмайды. Билеуші топ болсын, оппозиция жэне баска дау-жанжалга каты­сушы топтар болсын ен алдымен ұлттык мүддені бірдей түсініп, жогары коюлары абзал. жүктеу/скачать 1,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу: