Джек Лондон. Мартин Иден

Қырық алтыншы тарау
— Былай, кім, Джо,— деп бастады сөзін Мартин келесі күні, осында бір
француз бар, Жиырма сегізінші көшеде тұрады. Аз-кем қаражат құрап
алған біреу екен, енді еліне қайтпақ. Соның пармен жүретін өте жақсы
шап-шағын кірханасы бар. Егер түпкілікті орын тебем десең саған ол
таптырмайтын дүние. Міне, ақша, осыған үстіңе тəуір костюм сатып ал да,
мына адреске бар. Онда бір комиссионер тұрады, саған лайықты бір кəсіп
тауып бер деп тапсырған едім. Ол өзіңмен еріп барып, бəрін көрсетер. Егер
кірхананы ұнатсаң жəне он екі мыңға татиды деп тапсаң маған айт, саған
соны сатып алым берейін. Ал енді жөнел! Бүгін қолым тимейді. Кейін
сөйлесерміз.
— Былай Март,— деді ақырын Джо іштегі қайнаған ызасын əрең басып,
— мен мұнда сені көру үшін келдім. Түсіндің бе? Сенен сыйлыққа кір
жуатын машина алайын деп келгенім жоқ! Сені баяғы ескі досым еді деп
келсем, əлдеқайдағы біреудің кірханасын тыққыштағаның не! Кip жуатын
машинаң да құрсын, өзің де құры!
Орнынан атып тұрып, кетпек болып еді, Мартин иығынан шап беріп,
жұлқа тартып, бетін өзіне қаратып бұрды да:
— Əй, Джо, сен бүйтер болсаң, баяғы əдетім бойынша, сілейтіп тұрып
соярмын! Білдің бе? Іздегенің осы ма еді?
Джо жұлқынып, Мартинді кеудесінен итеріп жібермек болып еді, əлі
жетпеді. Жағаласып жүріп, стулге жығылып, оны қиратып, екеуі еденге
домалап түсті. Мартин шалқасынан түскен Джоның үстіне шығып алған,
бір тізесімен кеудесінен басып, жəукемдеп жатыр. Біраз умаштағаннан
кейін босатып жіберіп еді, Джо əжептəуір алқынып қалған екен.
— Міне, енді сөйлесуге болады,— деді Мартин.— Көрдің ғой, менімен
тайталаспағаның жөн. Ең əуелі қазір барып кірхананы бір ыңғайла. Сонан
кейін кел, ескі дағдымыз бойынша өткен-кеткенді əңгімелеп отырармыз.
Қазір қолым босамайды. Нанбасаң мына қара.

Осы кезде бір құшақ хат, журнал көтеріп, лакей кіріп келді.
— Мінеки əрі оқып, əрі əңгімелесу мүмкін бе. Сөзді қой, кірхананың
жай-жапсарын тезірек біл де қайтып кел осында.
— Жарайды,— деп Джо күңк етті.— Менен ақша беріп, құтылайын деп
жүр ғой десем, олай емес екен, қателесіппін. Бірақ боксқа түссең жеңе
алмайсың мені, Март. Бəс тігемін.
— Жарайды, жақсы, кейін көрерміз,— деді Мартин күліп.
— Сөз жоқ, күш сынасамыз! Мен кірхана сатып алысымен шық жекпе-
жекке.— Джо жұдырығын түйді.— Көремісің мынаны? Бір қойғанда
қалпақтай түсіремін.
Джо шығып кеткесін, Мартин мойнынан зіл түскен адамдай күрсінді.
Ол кейінгі кезде кісі киік бола бастаған. Біреумен сөйлесу, шүйіркелесу күн
сайын қиындап барады. Қасында бөтен біреу отырса, танабы тарылып,
сөйлесуге зерігеді. Ешкімнің əуселесін көтергісі келмейді, танысымен
кездесе қалса, құтылғанша асығады.
Джо кеткеннен кейін Мартин келген почтаны қараған жоқ. Епшəрсеге
мойны жар бермей, креслода жарым сағаттай отырды, мезгіл-мезгіл
миынан ой үзінділері зымырап өтеді, ақыл-есі анда-санда бір кіріп, жарқ
етіп қайта сөнеді.
Ақыры бір кезде орнынан тұрды, почта қарады. Бес-алты хат автограф
сұраған өтініш екен, ондай хатты қазір бір көргеннен танитын болған;
бірсыпырасы жəрдем сұраушылар өтініші, қалғандары мəңгі мотор тетігін
тапқан бір өнерші, жердің беті ойыс, шардың ішкі жағы екенін дəлелдеген
математик, коммунистік колония құру үшін Мексиканың Калифорния деген
аралын сатып алуына көмек ретінде қаражат сұраған тағы бір сабаз сияқты
өңшең қожанасырлар мен шалағайшалдуардың хаты болып шықты.
Сыртынан танысқысы келіп жүрген əйел жынысының да жылы лебізі жоқ
емес көрінеді. Соның бірі кісі күлерлік: əйел тілші өзінің тəрбиелі, таза
адам екенін дəлелдеу үшін, шіркеуден тұрақты орын алғанына ақша
төлеген квитанциясын салып жіберіпті.
Баспашылар мен редакциялардан түскен хат бəрінен көп: журналдар
мақаласын, баспашылар жаңа жазған кітабын жалынып сұрайды, бір кезде

қолжазбаларын орналастыра алмай, жиған-тергенін маркаға жұмсап,
тамтығы қалмаушы еді, сөйткен қолжазбаларының енді қаны тамбай кетті.
Ара-арасында күтпеген чектер де ұшырайды. Англияда шыққан кітабына
қаламақы келген, тағы бір шетел баспасы аванс жіберген. Англиядағы
агенті Германия үш кітабын аударуға право алғанын хабарлапты,
шығармалары Швецияда да шыға бастаулы, бірақ Швеция Берн
конвенциясына қол қоймауы себепті аудармасына ақша төлемейтін тəрізді.
Россиядан да осындай өтініш келген, бірақ бұл да ресми ескерту ғана,
өйткені Россия да Берн конвенциясына қол қоймаған мемлекеттің бірі.
Мартин газет қиындыларын жіберіп тұратын бюродан келген бір шоғыр
пакетті ашып оқыды. Онда өзі туралы, ə дегенше аспалап кеткен атағы
жайлы айтылған. Бір қызығы, Мартин шығармасының бəрін бір қарсаңда
жариялап, тобырға таптырмайтын қылық көрсеткен еді ғой. Атағының тез
тарап кетуі де, бəлкім, осынан болар. Ол тобырды тұтқиылдан жеңіп алды,
бір заманда тап осындай кепті Киплинг те басынан кешірген еді. Ол төсек
тартып, өлім халінде жатқанда ұяластық айуан сезімі оянған өңшең тобыр
əлденеге бəрі жабылып, оның шығармаларын бас көтермей оқи бастады.
Жарты жыл өткеннен кейін сол тобыр ештемеге түсінбестен, Киплингке
қайта жабылып, масқаралап, əуресін шығарды. Бұл есіне түскенде Мартин
езу тартып күлді. Кім білген! Мүмкін, жарты жылдан кейін өзіне де соның
кебі келер. Бірақ ол тобырды алдауға тиіс. Енді бес-алты айдан кейін
Мартин алыста, сонау шалқыған оңтүстік теңіздерінде жүреді, қамыс-
құрақтан лашық өріп алады, меруертпен, хұрма дəнімен сауда жасайды,
тулаған толқынға мініп, рифтерден ырғып өтіп, ойнақ салады, жайын
аулайды, Тайохаэ аңғарына іргелес жатқан алқапта тағы ешкілер қуып,
саяхатшылық құрады.
Осы минутте қазіргі халінің үмітсіздігі айқын елестеді. Ол бүгін таңда
Көлеңкелер Аңғарында, өлім көлеңкелерінің ортасында жүр. Дəурені
өткен, өмірі күн санап өшіп барады, қалтырап сөніп барады. Соңғы кезде
көп ұйықтайтыны, ұйқысы келе беретіні есіне түсті. Жуырда ғана
ұйықтағанына өкінуші еді. Ұйқы өмірінің аса қымбатты сағаттарын
ұрлағандай көруші еді. Жиырма төрт сағаттың төрт сағатын ұйқыға қию зая
кеткен өмірмен бір есеп-ті. Ол кезде ұйқыдан безсе, енді өмірден безе
бастады! Өмір қажытты, улады. Түбіне тап осы жетпесе не қылсын.
Өйткені, өмір аңсамаған адам өлу амалын іздемек. Ежелгі соқыр сезім,
өлімнен сақтану сезімі Мартиннің көңілінде де оянды. Иə, асығу керек,
тезірек кетпек керек. Ол айналасына көз салды. Бірақ нəрсе-қарасын

жинастыруды азапсынды. Жарайды, мейлі бүгінше қоя тұрса да болар,
əуелі көр-жер дүниелік сатып алуы керек.
Қалпағын киіп, далаға шықты. Таңертеңгі уақытын түгелімен
саятшылық магазинінде мылтық, патрон, балық аулайтын құрал алумен
өткізді. Базар нарқы жиі өзгеріп тұратындықтан, сауда-саттығына керекті
тауарды кейін Таитиге барғасын-ақ алдырмаққа ұйғарды. Қатте
Австралиядан алдырса да болар. Бұл сылтаудың табылғанына қуанып
қалды. Əйтсе де, қарап жатпай, қармана беру керек деген бір ой қамшылап,
маза берер емес. Қонақ үйге қайтып келе жатқанда номердегі жантая
кететін жайлы креслосы есіне түсіп, есінеп, рахаттанамын ғой деп ойлап
еді, келсе креслода шалжиып Джо отыр. Ызасы келіп, ақырып жібере
жаздады оған.
Джоның көңілі шат, кірханасын айтып жете алмайды. Уəделесіпті,
ертеңнен бастап өзі толық ие болмақ. Мартин кереуетіне жата кетті де
мүлгіп, көзін жұмып, Джоның сөзіне құлақ салды. Ойы санасынан тыс,
алыста қалықтап жүр. Ара-тұра Джоға жауап қайтаруға да ерінеді. Джоны
жақсы көретіні рас, бірақ ол өмірге өте құмар адам, Мартиннің қалжыраған
жанына зілдей тиіп, апшысын қуыратын оның осы əдеті. Джо күндердің
күнінде қолқап киіп, бокске түсеміз деп тікіреңдеген еді, бұл сөзінің
тікендей қадалуы сонша, Мартин шыңғырып жібере жаздады.
— Есіңде болсын, Джо! Кірханада баяғы «Қайнарбұлақта» өзің айта
беретін тəртіпті орнатуың керек,— деді ол.— Кісілеріңе мерзімінен тыс
жұмыс істетпе. Түнде тіпті істетуші болма, жалақыларын жақсы төле.
Жұмысқа бала жалдамағайсың! Жалдай көрме, білдің бе!
Джо басын бір изеп, қойын дəптерін қолына алды.
— Бүгін таңертең жұмыс тəртібін белгілеп қойдым. Мінеки, құлағың
сал.
Джо оқи бастады. Мартин мақұлдап, оқта-текте бір ыңыранып қояды,
бірақ ішінен осы неме тезірек жоғалса екен деп жатыр.
Мартин ояна кетсе, түннің біразы болыпты. Ақыл-ойы өмір шындығын
ақырын-ақырын аңғара бастады. Бөлме бос. Джо жоқ. Мартиннің ұйықтап
кеткенін көріп, кетіп қалғанға ұқсайды «Əдеп сақтағаны ғой, өте дұрыс»,—
деп ойлады Мартин. Сонан кейін тамсанып, көзін жұмып, тағы ұйқыға

шомды.
Кəсібімен айналысып кеткен Джо соңғы күндері Мартиннің мазасын
ала қойған жоқ. Жүретіннен бір күн бұрын газеттерде Мартин Иден
«Марипозамен» жүргелі жатыр деген хабар шықты. Өлімнен сақтану сезімі
жетеледі ме кім білсін, əйтеуір Мартин докторға барды. Доктор асықпай
мұқият қарады. Денсаулығы жақсы екен. Əсіресе өкпесі мен жүрегі өте
таза көрінеді. Медицина тұрғысынан қарағанда денсаулығында кəдік жоқ,
əр ағзасы өз қызметін мүлтіксіз атқарып тұрғандай.
— Ештеме таба алмадым, мистер Иден,— деді дəрігер, түк ауруыңыз
жоқ. Дені-қарныңыз таза. Денсаулығыңыз бек жақсы. Кеуде сарайыңыз
кең! Асқазаныңыз қуатты. Адамның əлді болуы, сау-саламат болуы
асқазанының тазалығына байланысты. Саулығы сіздей адам мыңнан біреу,
тіпті, он мыңнан біреу-ақ болар. Жүз жыл жасайсыз, егер жазатайым бір
бəлеге душар болмасаңыз.
Лиззидің диагнозы дұрыс екен. Мартиннің көзі бұған анық жетті. Тəні
таза. Бірақ жан дүниесінде бір кəдік бар. Онан тек оңтүстікте, теңіз төрінде
арылып кетуі ықтимал. Ең жаманы, тап жүрер алдында жүруге көңілі
соқпай қалды. Тамылжыған Тынық мұхиттың буржуазия мəдениетінен
артық жері шамалы сияқты. Саяхатқа шығам ғой деп жүрегі алып
ұшпайды. Соның дайындығы арқасына аяздай батып, еңсесін көтертер
емес, тағы біраз шатылып жүргенше осы қазір алаңсыз, ойсыз кемеде
жайғасып жатқанын жақсы көреді.
Ақтыққы күннің азабы да Мартин үшін аз болған жоқ. Жүргелі
жатқанын газеттен оқыған Бернард Хиггинботам мен Гертруда бала-
шағасын ертіп, қоштасуға келген, олардың үстіне Герман Шмидт пен
Мэриен келе қалды. Мартин солардың бəрін жөнелтіп салды да өзінің
əркімге бересі борышын өтеп шықты. Қыр соңынан қалмай жүрген газет
хабаршыларымен əңгімелесті. Лиззи Коноллимен кешкі мектептің есігі
алдында атүсті ғана қоштасты. Ақыры қонақ үйге қайтып оралса Джо отыр,
күні бойы кірхананың жұмысынан қолы босамай, кешке таман кіре кетейін
деп келген беті екен. Оны көргенде Мартиннің зығыры қайнап кетті, бірақ
өзін-өзі тежеп, ашудан креслоның жантаярынан құшырлана ұстап, амалсыз
сөзін тыңдауына тура келді.
— Есіңде болсын, Джо,— деді ол сөз арасында,— кірхана қол-аяғыңа

күрмеу болмасын. Қалаған күні сатып, ақшасын желге ұшырып жіберсең де
ықтиярың. Тойдырып бара жатса ел кезуге тағы құлқың кетсе таста да жүре
бер. Көңілің не қаласа соны жаса!
Джо басын шайқады.
— Қой, жоқ, керуен сапарын енді кезер халім жоқ. Кезбелік қай
жағынан да жақсы-ау, бір-ақ жері мандымайы — қыз мəселесі қиын.
Қызсыз тұра алатын емеспін. Не десең о де. Кезбелікте, өзің білесің, жалқы
жүрген жақсы. Кейде əлдебір үйдің қасынан өте қалсаң музыка ойнап
жатады. Терезесіне көзің түсіп кетсе, билеп жүрген қыздарды көресің,
өңшең үлбіреген ақ киінген əп-əсем қыздар күлім қағады! Беу,
қырылғырлар-ай! Өмірің зая кеткендей көресің. Мен қала сыртында,
табиғат құшағында аунап-қунағанды, билегенді, айлы түнде сауық-серуен
құрғанды артық көрем. Шіркін, өзіңнің кірханаң, жақсы костюмың,
жаныңда бір уыс долларың болса қандай жақсы — оған не жетсін! Кеше
бір қыз ұшыраттым, күні бүгін үйленер едім соған. Ойыма түссе көңілім
жадырап қоя береді. Көзі қандай мейірімді, даусы қандай əдемі, бейне бір
музыка сықылды. Ах, Март, əлі күнге неге үйленбей жүрсің? Сендей
ақшалы адам қаласа қас сұлуды құша алады ғой!
Мартин езу тартып күлді, адамның əйел аламын деп əбігер болатыны
несі екен деп ішінен таң қалды. Бұл түсінбестей ғажап нəрсе көрінді оған.
Жүрер алдында «Марипозаның» палубасында тұрып, Мартин кісілерін
шығарып салуға келген көптің арасынан Лиззи Коноллиді көрді. «Өзіңмен
бірге ала кетсейші»,— деді сыбырлап іштен шыққан бір үн, «саған кең
пейілді кісі көріну оп-оңай. Ал оған бұл зор бақыт». Бұл ойға көңілі кенет
ере түскендей болған еді, бірақ зəресі ұшып кетті. Шаршаған жаны безіреп,
сіркесі су көтерер емес. Борттан бұрыла жөнелген Мартин: «Жоқ,
шырағым, сенің ауруың асқынып кеткен екен» деп ойлады.
Мартин каютасына кіріп, есігін ішінен жауып алып, пароход қашан
теңіз 
жазығына 
шыққанша 
отырды. 
Түскілікте 
кают-компаниеде
капитанның оң жағынан оған құрметті орын берілді; саяхатқа шыққан
атақты адам деп, «Марипозаның» барша пассажирі өзінен көз алмай қарап
отырғанын байқады. Бірақ ол жұрттың үмітін ақтаған жоқ. Ұлы кісі
ұзынынан түсіп, көзін жұмып, күні бойы жатып алды, кешке жақын елден
бұрын тұрып, ұйықтауға кетіп қалды.

Кеме шайқаған жолаушылар екі күн өткеннен кейін есін жиды, ертеден
кешке дейін салондар мен палубада сеңдей соғылыса бастады. Бара-бара
бұлар да Мартиннің ашуына тиді, бірақ ол өзінікі дұрыс емес екенін сезеді.
Сайып келгенде, олардың бəрі де сүйкімді, ақпейіл адам екені рас, мұны ол
мойындайды, сонда да бүкіл буржуазия сияқты бұлар да ішкі сарайы, жан,
өрісі тар, парасатсыз кісілер ғой деп түйді. Мартин олармен тілдесе кетсе,
зеріге бастайды, ақылсыз, қуыс кеуде көреді. Ал шуылдаған жастардың
ойын-əзілі шық етіп, шекесіне тиеді. Дегенмен жастар тыныш отырсын ба:
палубада шұбырып жүргені — серсо ойнайды, дельфиндерді тамашалайды,
ұшпа балықтар көрінсе қолдарын бұлғап, мəз-мейрам болысады.
Мартин ұйқыдан бас көтерген жоқ. Таңертеңгі астан кейін қолында
журналы, жезлонгыда отырады да қояды, бірақ ешнəрсені ақырына дейін
оқып шыққан емес. Көзі талады, меңзең болады, шаршайды. Бұл жұрттың
қай-қайдағыны тауып алып, жаза беретінін қайтерсін деп таңырқайды, тағы
ұйқыға батады. Сəскелікке шақырған дағыраның даусын естігенде көзін
ашып, ұйқысын бұзғанын жаратпай, тыжырына түседі.
Бір күні əбілеттей басып, еңсесін көтертпей жүрген қалың ұйқыдан
құтылам ба деп, Мартин матростардың кубригіне түсті. Бірақ олар баяғы
өзінің матрос кезіндегісіндей емес, бір түрлі өзгеріп кеткенге ұсады. Өңшең
топас, көңілсіз, хайуан іспетті жандар екен, ешқайсысымен тіл тауып
шүйіркелесе алған жоқ. Қынжылды. Сонау жоғарыда Мартиннің ешкімге
керегі жоқ еді, ал бір кезде жақсы білетін, жақсы көретін осынау өз табына
да енді қайта орала алатын емес. Оралып та керегі жоқ. Бірінші кластағы
мисыздар сияқты титығына бұлар да тиеді.
Көзін қарытқан адам жарықтан безірейді, сол сияқты Мартин де
өмірден безіреген. Жарқ-жұрқ етіп, жүз құбылған жарық дүниеге қарай
алмайды. Көзі түйіледі, кесіледі. Шыдатпайды.
Бұл Мартин Иденнің өмірінде тұңғыш рет бірінші класқа отырып,
саяхатқа шыққан сапары-ды. Бұрын мұндай зəулім кемемен мұхит жүзуге
шыққанда ол не вахтада немесе қара терге шомылып, лаулаған көмір
қазанның аузында тұратын. Қайта-қайта люктен басын қылтитып, палубада
қаптап жүрген, əсем киінген кісілерге қызыға қараушы еді; жолаушылар
серуендеп, өзара əңгіме-дүкен құрысып, əзілдесіп, күлісіп, сеңдей
соғылысып жүретін де қоятын. Палубаның үстіне көлеңке үшін керген
кенеп қалқа оларды желге-күнге қақтырмайды, жылмаңдаған стюардылар

айтқандарының бəрін қалт еткізбейді. Күңірсіген қапырық көмір апаннан
шыққан Мартинге осының бəрі жұмақтай көрінуші еді. Ал бүгін өзі
капитанның оң жағында, құрметті қонақ дəрежесінде отырғанда, көруге
ынтыққан жұрт көз алмай қарап отырғанда ол баяғы кубригі мен көмір
қазанын аңсап, нағыз жұмағынан айырылған адамдай енжар отыр. Иə, ол
жаңа жұмақ тапқан жоқ, ескі жұмағынан айырылды.
Аз да болса көңіл сергітейін деген оймен ол кеме қызметкерлерінің
арасынан да мархабат іздеді. Механиктің көмекшісімен сөйлесті, ол бір
зиялы адам екен, салған жерден социалистік насихат айтып, қойны-
қонышын социалистік памфлет пен үндеухатқа толтырды. Оның
құлшылдық мораль жайлы айтқандарын естігенде Мартиннің ойына бір
кезде өзі уағаздаған Ницше философиясы келді. Осының бəрі кімге керек?
Қияли Ницшенің бір қияли қағидасы ойына оралды. Сол қағидасына
сүйеніп, Ницше əмменің бəріне, тіпті шындықтың өзіне де шəк келтіреді.
Бəлкім, Ницшенікі дұрыс та шығар. Мүмкін, шындықтың түбі қисынсыз
бірдеме болар. Бірақ Мартиннің миы тез шаршады. Ол креслосына
қайтадан жантайып, қалғып бара жатқанына қуанды.
Кемедегісі аздай алдындағы азабы онан да ауыр болатын түрі бар. Кеме
Таитиге барғанда не жасауы керек? Қаншама машақат, қандай азап
десеңізші. Тауар қарастыру керек, Маркиз аралдарына баратын желкеме
табу керек. Анаусы-мынаусы, кəкір-шүкірі тағы бар. Өзін-өзі зорлап,
алдағы шаруасы жайлы ойлануға тура келген сайын ол өзіне қандай хауіп
төніп келе жатқанын айқын сезеді. Иə, ол қазір Көлеңкелер Аңғарында жүр,
ең жаманы көңілінде қорқыныш жоқ. Егер аз да болса қорықса, сескенсе,
бəлкім, өмірге қайтып оралар ма еді. Бірақ сектену, сақтану деген жоқ.
Сондықтан ол қараңғылыққа қарай кетіп барады. Сүміп барады. Ешнəрсе,
тіпті, бір кезде жанындай жақсы көргендері де, жүрегін жібіте алар емес.
Мінеки, «Марипозаның» қарсы алдынан көптен таныс солтүстік-шығыс
пассаты есті, бір заманда бал шарабындай мас қылатын күбірлеген қоңыр
самал бүгін денесін тітірентті. Өткен күндері мен түндерінің мамықтай
жұмсақ мейірбан досы еді ғой ол. Қазір инедей тигені несі. Мартин тосын
келген осы əулекіден аулақ болайын дегендей отырған орнын ауыстырды.
«Марипоза» тропикке таянған шақта Мартин өзінің өте бақытсыз
екенін сезе түскендей еді. Ұйқысы қашты. Бұрын езіліп, тым көп ұйықтай
берген ғой, енді көбінесе ояу жүреді, сондықтан көруге көзі шыдамаса да,
өмірге, жарық дүниеге қарауға мəжбүр. Палубада безек қағып жүреді де

қояды. Ауа дымқыл, тығыз, тымырсық, əрі бұл жақта жиі құйып тұратын
нөсер — бəрі қосылып, кең тыныс бермейді. Мартин тіршіліктен безіреді.
Кей-кейде қалжырап, дүниеден түңіліп келіп, креслосына құлайды, біраз
мүлгіп отырып, тағы тұрады, тағы да ілгері-кейін жүреді. Өзін-өзі
қамшылап, бір журналды ақырына дейін оқып шықты, кітапханадан барып
екі-үш том өлең алды. Бірақ зейін тоқтатып, оқи алған жоқ. Қайтадан жүріп
кетті.
Кешке Мартин каютасына жұрттан соң түсті. Кеш жатқанымен ұйықтай
алған жоқ. Жалықтырған өмірден жанын сақтап келген ең соңғы емі де
қонбағаны ғой. Шараң болса жасап көр! Шам жағып, кітап алды қолына.
Суинберннің томы. Кітап бетін аударып, шолып отырған Мартин бір жеріне
қызыққандай болды. Өлеңді аяғына дейін оқып шықты да келесі өлеңге
түсті. Оны тастай беріп, жаңағы оқығанына қайта оралды. Кітапты
кеудесіне қойып, ойға шомды. Иə! Міне! Тап өзі! Ғажап, бұрын есіне қалай
келмеген. Іздегені табылды. Көптен бері қараңғыда қармалап жүріпті. Міне
Суинберн ең жақсы жол нұсқады. Тыншу керек. Тыныштық мінеки,
қасында тұр. Мартин иллюминаторға қарады. Ол əжептеуір кең, сиымды
көрінеді. Көп-көп күндерден бері торығып жүрген жүрегі тұңғыш рет
қуанғаннан лүпілдеп қоя берді. Апырай, ауруына ақыры ем табылғаны ма.
Кітапты көтеріп, дауыстап оқыды.
Дүние — үміт
Аралап жүріп,
Əркім əрне жоқтайды.
Арман мəңгі,
Жүрек жанды,
Күні жетсе тоқтайды.
Əр тараптан
Сулар аққан
Бір деңгейге құйылар,

Ағын асау,
Теңіз түпсіз
Құйылар да тыйылар.
Мартин иллюминаторға тағы бір көз тастады. Иə, Суинберн құтылар
жолын нұсқады. Өмір қажытады екен. Дұрысы, қажытты ғой, төзгісіз,
көңілсіз болып кетті.
Арман мəңгі,
Жүрек жанды,
Күні жетсе тоқтайды.
Иə, бұл үшін тəңіріге рақмет. Оның бұ дүниеде бендесіне көрсетер
қайырымы осы ғана. Өмір азабы төзбестей болып бара жатса, онан құтылу,
мəңгі тыншу табу оңай.
Күтетін нең бар? Күнің жеткен.
Иллюминатордан басын шығарып, Мартин судың сүттей ағараңдап,
көпіршіген көбігіне қарады. «Марипоза» тереңдей жүзіп келеді екен, тегі,
қолымен жақтаудан ұстап асылса, аяғы суға жететін. Бірақ шалп етпейді.
Ешкім естімейді. Бетіне су шашырады. Ерініне тиген тұзды судың дəмін
рахаттанып татты. Тіпті, ең соңғы қоштасу өлеңімді жазып кетсем қайтеді,
деп ойлады. Бірақ бұл ерсі көрінді. Уақыт та жоқ. Ол тезірек ойына
алғанын орындауға асықты.
Сақтық үшін каютаның жарығын сөндіріп, Мартин иллюминатордан
əуелі екі аяғын шығарды. Иығы кептеліп қалған еді, бір қолын жанбасына
жапсыра басып, салмағымен ырғалды. Сол сəтте толқын соғып, солқ еткен
пароходтың екпінімен сытылып сыртқа шыға келген Мартин екі қолымен
жақтаудан ұстаған қалпында салақтап асылып тұрды. Созылып суға аяғы
тиген кезде қолын жазып жіберді. Ағараңдаған жылы су құшағына ала
жөнелді. «Марипоза» қасынан зəулім қара қабырғадай жылжып өтіп
барады. Оның əр жерінен жарқыраған иллюминатор үңірейген, дөңгелек
қуыс тесік іспетті көрінді Мартинге. Кеме қатты жүзіп келеді екен, ə
дегенше Мартин алыстап қала берді. Ол кеме толқытып, шымырлаған

мұхит суының бетінде жайымен жүзіп келеді.
Судағы ирелеңдеген ақ денені көре сала бонита да шаншып өткен.
Мартин күлді. Денесі шым еткенде ғана суда неге жүргені есіне caп ете
түсті. Алғашқы арпалыста негізгі мақсаты ойынан шығып кетсе керек.
Алыстап кеткен «Марипозаның» оттары көрінбейді. Мартин осы арадан
жүздеген миль жердегі жағалауға жеткісі келгендей əлі жүзіп келеді, жүзіп
келеді.
Бұл санадан тыс өмір инстинкті. Мартин жүзбей де қарады. Аузына су
толып бара жатса, тағы да тыпырлап, екі қолын ербеңдете түседі. «Өмірге
құштарлық»— деп ойлады. Əлдекімді кекеткен адамдай ызғарлана күлді.
Иə, оның да қазір бір құштары бар, ақтық күшін аямай жұмсаса өз
болмысын өзі қырқуға шамасы жетеді.
Мартин суда тік жүзді. Аспандағы үнсіз жұлдыздарға қарады.
Өкпесіндегі демінің бəрін сыртына шығарды. Тез шым батып кету үшін
əлуетті қол-аяғымен əуелі қатты бұлқынып, белуарына дейін сорайып судан
шықты. Ойы ешбір қимыл жасамай, осы қалпында, ақ мүсіндей тереңге
тікесінен батып кету. Ол сүңгіп бара жатқанда, тезірек талықсып кету үшін
дəрі иіскейтін ауру адамдай, демімен ішіне су таттты. Су өңешіне толып,
тұншықтыра бастаған кезде санасынан тыс, тек соқыр инстинктінің əмірі
бойынша жан таласып, су бетіне қалқып қайта шықты. Тағы да көзіне жарқ
етіп аспандағы жұлдыздар көрінді.
«Өмірге құштарлық»,— деді ол шымырқанып, қабынған өкпесімен
түннің салқын ауасын жұтпауға тырысып. Жақсы, ендеше ол өзге амал
жасайды! Бірнеше рет кеудесін керіп дем алды. Ауаны өкпесіне толтыра
сіміріп, бар пəрменімен тағы сүңгіді, басымен сүңгіді. Мұхиттың түбіне
қарай тіке жүзіп, тереңдей берді, тереңдей берді. Көзіне көгілдір тартқан
жасыл оттар көрінді. Ол елестей шұбырған бониталар. Бониталар тимесе
екен деп ойлады, тисе ширыққан жүйкесін босатып жіберуі мүмкін. Тиген
жоқ. Өмірде көрген ең соңғы қайырымым осы екен деп, іштей оларға алғыс
айтты.
Тереңге екпінімен құлдилап сүңгіген сайын қол-аяғы ұйып бара
жатқанын сезді. Тым тереңге түскенін байқады. Екі құлағы ине сұққандай
шаншып, басы қақ айырылып кеткендей көрінді. Барша жігерімен, ерік
күшін аямай, өзін-өзі қинап тереңдей түсті, осы тұста ауаның қалдығы

өкпесінен ытып шыққан еді. Бұрқыраған көпіршік бетін, көзін
жыбырлатып, жоғары қарай зымырай жөнелді. Булығып, тұншыға бастады,
қиналды. Бірақ сөніп бара жатқан санасы қиналу əлі өлім емес екенін
аңғартқандай болды. Өлім қинамайды. Қиналу, жанталасу тіршілік белгісі,
тіршілік азабы. Өмірдің бұл ең соңғы соққысы.
Қол-аяғы қалтырап-дірілдеп, əлсіз қимыл жасады. Бірақ тым кешіккен
еді! Өйткені, Мартин ертерек ойлап, өмір құштарын алдаған! Тым тереңдеп
кетуінен енді қалқып қайта шығу мүмкін емес. Қаптаған əлдебір елес
теңізінде бір қалыпты, жайымен қалқып келе жатқандай. Мынау не? Маяк
сияқты ғой өзі! Миында сүттей жарық сəуле жанып тұрған секілді. Ол
жарқырай түседі, жарқырай түседі. Əлдеқайдан жан түршігерлік
күңіренген гуіл естілді. Мартинге зəулім биік баспалдақтан төмен қарай
түпсіз тұңғиыққа жұлым-жұлым құлап бара жатқандай көрінді. Мұны ол
жақсы түсінді. Құлдырап əлі құлап келеді. Осы халін анық сезген сəтте ол
санасынан мəңгі айырылды.