Доклады молодых ученых «устойчивое развитие центральной азии: состояние, проблемы и перспективы»

ЛИТЕРАТУРА 
1.  Селевко  Г.К.  Энциклопедия  образовательных  технологий  .-  М.:Нии  школьных 
технологий.,2006.- 816 с. 
2.  Беспалько  В.П.  Слагаемые  педагогические  технологии  -  М.:Педагогика.,1989.- 
190 с. 
3.  Толыпина  Ю.  А.  Использование  интерактивных  технологий  в  образовательном 
процессе  //  Педагогическое  мастерство:  материалы  междунар.  науч.  Конф.-  М.:Буки-
Веди., 2012.- 301с. 
4.  Мухина  С.А.,  Соловьева  А.А.  Нетрадиционные  педагогические  технологии  в 
обучении-Ростов-на-Дону.:Феникс.,2011.- .384 с. 
5.  Короткова  М.В.  Методика  проведения  игр  и  дискуссий  на  уроках  истории.  -
М.:Владос.,2001. - .252с. 
6.  Левитес  Д.Г.  Практика  обучения:  современные  образовательные  технологии-
Воронеж.:МОДЭК.,1998. -288 с. 
7.  Кларин М.В. Технология обучения-Рига.:Эксперемент.,1999. - 180с. 
8.  Галицких  Е.О.  От  сердца  к  сердцу.  Мастерские  ценностных  ориентаций  для 
педагогов и школьников-СПб.:Паритет.,2003. - 160с. 
9.  Сластенин  В.А.  Педагогика:  инновационная  деятельность-М.:Академия.,2007.  -
566с. 
10.  Альтшуллер  Г.С.  Найти  идею.  Введение  в  теорию  решения  изобретательских 
задач. - Петразоводск.:Скандинавия.,2003. -185с. 
 

141 
 
ЭЛЕКТРОПОТРЕБЛЕНИЕ КАЗАХСТАНСКО-НЕМЕЦКОГО 
УНИВЕРСИТЕТА 
 
 
Дунаев Аким 
Казахстанско-Немецкий Университет (КНУ) 
Факультет инженерно-экономических наук 
2 курс, Экологическая и Энергетическая техника 
dunaev.akim@mail.ru 
Научный руководитель: д. и-э. н., проф. КНУ, PhD, Дюсембекова Н. К. 
 
Электропотребление  является  составной  и  наиболее  важной  частью  энергоаудита. 
Целью  данной  работы  было  собрать  и  анализировать  информацию  по  электропотреблению 
казахстанско-немецкого  университета,  это  дает  возможность  оценить  деятельность 
связанную с затратами на электроэнергию, в первую очередь нерациональных энергозатрат и 
неоправданных  потерь  энергии,  также  очень  важно  определить  показатели  энергетической 
эффективности.  Объектом  исследования  был  корпус  казахстанско-немецкого  университета 
расположенного  по  адресу  город  Алматы,  улица  Пушкина,  111-113.А.  Измерение  были 
проведены  с  помощью  прибора  Energy  Logger  3500  и  удлинителей.  Также  была  проведена 
инвентаризация всех электропотребителей в университете, с целью получить более полную и 
ясную картину электро потребление. 
В  ходе  данной  работы  каждый  кабинет  брался  отдельно.  Замена  одного  кабинета 
длился  двое  суток.  Перед  замером  предварительно  было  проведено  подключение  всех 
электропотребителей  к  одному  источнику  используя  удлинители.  Через  двое  суток  замер 
кабинета прекращается, и мы сохраняем и анализируем наши полученные данные. 
Характеристики Energy Logger 3500:  рабочее напряжение 230 вольт при частоте 50/60 
герц;    максимальная  мощность  3500  ватт;    максимальная  сила  тока  15  ампер;    интервал 
между измерениями был взят  1 минута. 
Цены  за  киловатт/час  с  каждым  годом  растут.    Помимо  роста  цен  растет  также  и  
число студентов в казахстано-немецком университете. В таблице №1 приведена хронология 
цен за электричество. В таблице №2 указано потребление университетом электроэнергии по 
месяцам за каждый год в МВт*ч. 
В  2015  дневная  ставка  тарифа  (с  7.00  до  23.00)  –  22,33  тенге  за  1  кВт/ч; 
ночная ставка тарифа (с 23.00 до 7.00) – 4,92 тенге за 1 кВт/ч. 
 
Стоимость энергоносителей 
20
10 
20
11 
20
12 
20
13 
20
14 
Электроэнергия, 
евроцентов/кВт*ч  
с 19.00 до 
23.00 часов 
4,
7  
10
,51  
13 
13 
14
с 23.00 до 
07.00 часов 
1,
39  
1,
76  
1,
76  
1,
88  
с 07.00 до 
19.00 часов 
5,
08  
6,
25  
6,
25  
6,
66  
Таблица№1 – Стоимость энергоносителей 
 

142 
 
Таблица№2. 
 
В  качестве  наиболее    популярных  мест  среди  студентов  рассмотрим:  компьютерный 
кабинет № 12; библиотеку.  
 
 
 
 
 
Кабинет №12 
 
 
 
 
 
 
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Januar
Februar
März
April
Mai
Juni
Juli
August
September
Oktober
November
Dezember
2010
2011
2012
2013
2014
0
50
100
150
200
250
1
61
12
1
18
1
24
1
30
1
36
1
42
1
48
1
54
1
60
1
66
1
72
1
78
1
84
1
90
1
96
1
10
21
10
81
11
41
12
01
12
61
13
21
13
81

143 
 
Библиотека 
 
 
 
 
 
 
Студенческая 
 
 
 
 
 
 
 
0
50
100
150
200
250
1
54
10
7
16
0
21
3
26
6
31
9
37
2
42
5
47
8
53
1
58
4
63
7
69
0
74
3
79
6
84
9
90
2
95
5
10
08
10
61
11
14
11
67
12
20
12
73
13
26
13
79
0
200
400
600
800
1000
1200
1
57
11
3
16
9
22
5
28
1
33
7
39
3
44
9
50
5
56
1
61
7
67
3
72
9
78
5
84
1
89
7
95
3
10
09
10
65
11
21
11
77
12
33
12
89
13
45
14
01

144 
Потребление  электроэнергии  возрастает  после  4  пары  когда  студенты  начинают 
активно  пользоваться  оборудованием  в  данных  помещениях.  Однако  потребление 
электроэнергии  студенческой  остается  всегда  стабильно  на  более  высоком  уровне.  Это 
связано с тем что в студенческой работает круглосуточно кофемашина.  
Рекомендательная  программа  энергосбережения:
 
Использовать  технику  когда 
возможно  в  режиме  экономии    энергии;  В  будущем  покупать  электротехнику  с  более 
высоким  классом  электроэффектифности  (классы  указанны  в  низу);  Отключать  на  ночь 
кофемашину,  принтер  и  телевизор  в  холле;  Не  создавать  препятствий  для  естественного 
освещения  (таких  как  запущенные  жалюзи);  Бороться  с  халатным  отношением  к 
электроэнергии через агитацию студентов.  
 
 
 
 
ЛИТЕРАТУРА  
1) Указания к применению: Energy Logger 3500; 
2) СНиП 23-02-2003; 
3)
 
Проект «Энергоэффективность в центральноазиатских Университетах», 
4) «Информация о энергопотреблении Казахстанско-Немецким Университетом» 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

145 
ОҚУШЫНЫҢ ФАНТАСТИКАЛЫҚ ҚИЯЛЫН ДАМЫТУҒА 
БАҒЫТТАЛҒАН ИНТЕРАКТИВТІ ОЙЫНДАР 
 
Юсупбай Ақсәуле 
Қазақстан инженерлі-педагогикалық  
Халықтар достығы университеті 
Гуманитарлы-педагогикалық департаменті 
Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының ІІІ курс студенті 
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к. Жолдасова Айгүл Абдуллақызы 
 
Резюме 
В  статье  рассматриваются  использование  некоторых  интерактивных  игр  на  уроках 
казахского языка и литературы, направленные на развитие чувства фантазии у школьников.  
Summary 
This  article  discusses  the  use  of  certain  interactive  games  on  the  lessons  of  the  Kazakh 
language and literature, aimed at developing a sense of imagination in schoolchildren. 
 
Қоғам  дамыған  сайын  қолданысқа  енген  жаңа  құрылғылар  тілімізге  түрлі  терминдер 
қатарын  енгізді.  Ғалымдардың  айтуы  бойынша,  ХХІ  ғасыр  –  бұл  ақпараттық  қоғам  дәуірі, 
технологиялық  мәдениет  дәуірі,  айналадағы  дүниеге,  адамның  денсаулығына,  кәсіби 
мәдениеттілігіне  мұқият  қарайтын  дәуір.  Жаһандану  дәуірінде  өмір  сүріп  жатқан  ұзтаздар 
үшін де қойылатын талап шаш етектен. Инновациялық білімді дамыту, өзгеріс енгізу, жаңа 
педагогикалық идеялар мен жаңалықтар ашу, міне, бұның бәрі – ескерілуі тиіс қағидалар.  
Жалпы  алғанда,  интерактивті  оқыту  –  екі  жақты  байланысқа  құрылған  әрекет. 
Интерактивті оқытудың мақсаты – оқушы өз табысын, жетістігін, қатысымдық құзіреттілігін 
сезінетіндей, жеделдете оқыту үдерісін өнімді ететіндей оқытудың жайлы шарттарын жасау. 
Оқушылардың  барлығы  бірдей  оқыту  үдерісіне  белсенді  қатыстырылған  кезде  ғана 
интеарктивті  оқытудың  мәні  ашылады.  Сонымен  қатар,  интерактивті  оқыту  –  тәжірибе 
арқылы  оқыту.  Интерактивті  оқытудың  мәні  оқушының  нақты  тәжірибелік  күйзелісі,  алған 
тәжірибе негізінде ой қорыту (рефлексия жасау), игерген дағдыларын іс жүзінде қолданудан 
көрінеді.  
Бұрынғы  оқушы  тек  тыңдаушы,  орындаушы  болса,ал  қазіргі  оқушының  жайы  мүлде 
бөлек:  қазіргі  оқушы  –  өздігінен  білім  іздейтін  жеке  тұлға.  Осындай  тұлғаларды  оқыту, 
тәрбиелеу университет қабырғасын тәмәмдаушы кәсіптік іс-тәжірибеден өтуші студент үшін 
қиын  болары  анық.  Университет  қабырғасында  алынған  теориялық  білімдерді  мектеп 
оқушысына  жетуізу  үшін  –  практикант  немесе  жас  мұғалім  қазіргі  заман  талабына  сай 
интерактивті  ойын  түрлерін  біршама  терең  игеріп  алғаны  дұрыс.  Осы  мақсатта,  болашақта 
қазақ  тілі  пәнін  оқыту  барысында  мен  жас  мұғалім  ретінде  мынадай  интерактивті  ойын 
түрлерін  қолдануды  дұрыс  көрдім.  Бұл  интерактивті  ойындар  біріншіден,  оқушының 
теориялық білімді игеруін жеңілдетсе; екіншіден, бала қиялын артыруға көмектеседі.  
І. «Жүзім  ағашы»  ойыны.
  Шарты:  «Жүзім»  деген  сөзді  қатыстырып,  фантастикалық 
тіркестер  құрау.  Сөйтіп  бала  ойлап  тапқан  фантастикалық  сөз  тіркестерін  қолдана  отырып, 
шағын ертегі құрату.  
Ойынды жүргізу барысында ғажайып тіркестерді құрауға көмек ретінде белсенді экранға 
жүзім суретін шығаруға болады.  
Қазіргі таңда баланың қиялы көгілдір экранның көмегімен-ақ жан-жаққа дамып жатыр. 
Оған дәлел – «Балапан» телебағдарламасы. Аталған бағдарламаға қызыға қараған кішкентай 
бала  мектепке  барған  соң  өзінің  ұшқыр  қиялын  ұтымды  пайдалана  алады  деп  ойлаймыз. 
Сондықтан,  үйреншікті  жүзім  жемісіне  қатысты  балалар  оның  көлемін  өзгертіп,  жүзімнің 
әрбір үзігін алмадай болса немесе түсі сары не күлгін болса деген сияқты қиялдарын ортаға 
салары  сөзсіз.  Соның  негізінде,  баланың  өзі  ойлап  тапқан  жүзім  жемісіне  қатысты  ертегі 

146 
құрастыруына  көмек  беріп  жіберіп,  оның  ауызша  сөйлеу  мен  шығармашылық  қабілетін 
дамытуға әбден болады. 
ІІ. «Жаңа  атау»  ойыны. 
Шарты:  «Құс»  деген  сөзді  пайдаланып,  жер  бетінде  ешкім 
көрмеген, білмеген, тың жаңа фантастикалық жаратылыстардың күрделі атауын құрастыру. 
Сол  атауды  тақырып  етіп,  қиял-ғажайып  шағын  әңгіме  құрастыру.  Мысалы,  оқушыларға 
алғашқы  көмек  ретінде  бірнеше  ғажайып  құс  атауларын  ұсынсақ.  Айталық:  «жаққұт  құс», 
«құлақты  құс»,  «ұзын  құйрықты  құс».  Әңгіме  басын  былай  да  бастауға  болады: 
«...Құстардың бәрі ұшады,ал жасыл аймақты мекендеуші бұл ғажайып құстар ұшпайды...» – 
деп, баланың қиялын ұштау түсу үшін оның себебін айтуға немесе айттыруға мүмкіндік бар. 
Немесе  оқушыларға  ғажайып  құстың  мекенін  де  ойлап  табуына  түрткі  болсақ,  баланың 
қиялдау қабілетін тереңдете түсеріміз анық. 
ІІІ. «Диалог-ертегі»  ойыны.
  Шарты:  мұғалім  не  оқушы  кез  келген  бір  әңгіме-ертегіні 
бастап кетеді.Ал қалған оқушылар басталған әңгіме-ертегіні бір-бірден сөйлем құрау арқылы 
ары  қарай  жалғастырады.  Мысалы,  мұғалім  былай  бастайды  делік:  «Ертеде  бір  дәу 
болыпты...» – десе,1-оқушы: «Сол дәу өзіне дос іздеп сапарға шығыпты...» – десе, 2-оқушы 
одан  ары  жалғастыра:    «Ұзақ  жол  жүрген  дәу  бір  өзен  жағасына  дем  алуға  тоқтайды...»  – 
десе,  3-оқушы:  «Дем  алып  отырған  дәу  өзен  жағасынан  пері  қыздарын  көреді»...деп 
жалғастыра түседі. Міне осылай ертегі жалғасып, ең соңғы оқушы ертегіні ұтқыр шешіммен 
аяқтауы  тиіс.  Және  кімде-кім  ертегі  ішіне  қызықты  оқиға  кірістірсе,  соның  еңбегі  жоғары 
бағаланады.  
Осы  секілді  қазақ  тілі  мен  әдебиеті  сабағында  ұлтымыздың  қызықты  ойындарын 
пайдалансақ, оқушының патриоттық сана-сезімін тереңдетіп, өзінің ұлттық құндылықтарына 
деген құрметін қалыптастыра аламыз.  
Бұл  ұсыныстардың  бәрі  де  қазақ  тілі  мен  әдебиеті  сабағында  оқушылардың 
шығармашылық  құзіреттерін  дамытуға  бағытталған.  Мен  –  бүгінгі  студентпін,  «Қазақ  тілі 
мен әдебиетін оқыту әдістемесі» пәнінен алған теориялық білімдерімді болашақта ұстаздық 
қызметімде  әртүрлі  ойындармен,  әдіс-тәсілдермен  ұштастыра  білуге  талпыныс  үстіндемін. 
Болашақта  «Үзілісте  шәкірттері  қоршап  жібергісі  келмей  соңынан  еріп  жүріп  сөйлесетін 
мұғалімге  қатты  қызығамын  –  деген  Алма  Қыраубаева  сынды  керемет  тұлғаның 
сипатындағы  ұстаз  болуды  армандаймын.  Ол  үшін  балаға  қатаң  анықтамаларды  жаттатып, 
санасына  жаттанды  етіп  сіңдіре  салмай,  әртүрлі  әдістермен  олардың  бойындағы  тұлғалық 
қасиеттерін  дамытуды  немесе  басқа  да  жақсы  қасиеттерді  тәрбиелеуді  басты  мақсат  етіп 
ұстануымыз керек. 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  Қадашева Қ. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы, 2005.  
2.  Тюмасова  З.И.  Словарь-справочник  современного  общего  образования:  акмеологические, 
валеологические и экологические тайны.  
3.  Идрисова Қ.Ш, Сенбина М.С. Қазақ тілін тереңдете оқыту авторлық бағдарлама, 9-сынып. – 
Павлодар, 2010 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

147 
ОЧИСТКА ВОДЫ ПРИРОДНЫМИ МИНЕРАЛЬНЫМИ  
СОРБЕНТАМИ  
 
Адильхан Айгерим  
Жетысуский государственный университет им. И. Жансугурова (ЖГУ), 
естественно-технический факультет,  
4-курс, химия, make._d_61@mail.ru  
Научный руководитель: ст. преподаватель Джетимов М.А. 
 
Аннотация 
Вода,  предназначенная  для  питья  и  бытовых  нужд,  не  должна  содержать  патогенных 
агентов,  передающихся  через  воду. Обеспечение  безопасного  питьевого  водоснабжения 
зависит  от  использования  либо  подземных  вод  высокого  качества  при  наличии  хорошего 
санитарного  контроля,  либо  от  правильного  выбора  и  надежной  работы  водоочистных 
сооружений, позволяющих снижать содержание патогенных и других загрязняющих агентов 
до уровней, безопасных для здоровья человека.   
В  работе  дана  гигиеническая  оценка  эффективности  имеющихся  и  перспективных 
средств  и  способов  очистки  хозяйственно-питьевой  воды.  Обобщен  отечественный  и 
зарубежный  опыт  применения  в  процессах  водоочистки  и  водоподготовки  природных 
минеральных адсорбентов как эффективных средств удаления загрязнений. 
Ключевые  слова:
  патогенные  агенты,  бактерий,  минеральные  сорбенты,  цеолит, 
бентонит и активированный уголь. 
*** 
CLEAN WATER NATURAL MINERAL SORBENTS 
Abstract: During this research work we have done complex researches including studying of 
spread  of  microbiological  pollution  of  natural  water,  and  also  its  secondary  pollution  in  water 
supply systems. It is proved that the technology of water treatment does not cope with the problem 
of  getting  quality  drinking  water.  This  is  the  reason  why  the  most  part  of  the  population  uses 
drinking water which does not meet the requirements of sanitary standards and rules.  
The  purpose  of  work  consisted  in  an  experimental  assessment  of  the  efficiency  of  using  a 
complex of natural mineral sorbents for microbiological water purification. Results:  In this work 
the  hygienic  assessment  of  efficiency  of  the  available  and  prospective  means  and  ways  of 
purification of economic drinking water is given. Domestic and foreign experience of application in 
the processes of water purification and water treatment of natural mineral adsorbents as effective 
way of removal of pollution is generalized. 
Keywords
:  pathogenic  agents,  bacteria,  mineral  sorbents,  zeolite,  bentonite,  schungite  and 
diatomite. 
 
Введение:
  В  настоящее  время  в  Казахстане  всё  более  активно  разрабатываются  и 
поддерживаются технологии, направленные на повышение и сохранение здоровья населения 
с использованием природных лечебных ресурсов.   
В  ходе  выполнения  научно-исследовательской  работы  проведены  комплексные 
исследования,  включающие  изучение  распространения  микробиологического  загрязнения 
природной воды, а также ее вторичного загрязнения в водопроводных сетях. Показано, что 
технология  водоподготовки  не  справляется  с  задачей  получения  качественной  питьевой 
воды.  Из-за  этого  большая  часть  населения  употребляет  питьевую  воду,  не 
удовлетворяющую требованиям санитарных норм и правил [1]. 
В 
распределительной 
сети 
бактериологические 
показатели 
воды 
могут 
ухудшаться. Если  вода  содержит  значительные  количества  усвояемого  органического 

148 
углерода  или  аммиака,  то  не  поддерживаются  соответствующие  остаточные  уровни 
остаточного хлора. 
Если  такие  водопроводные  магистрали  не  продуваются  и  не  очищаются  достаточно 
часто,  то  может  происходить  рост  бактерий  и  других  организмов. К  загрязнению  воды  в 
распределительных  сетях  приводят  просачивания  грунтовых  и  поверхностных  вод  и 
ремонтные  работы  на  водных  магистралях. К  обратному  подсосу  загрязненных  вод  ведет 
локальное падение давления в сетях [2]. 
Кроме того, микробиологическое загрязнение может произойти из-за роста бактерий на 
строительных материалах, контактирующих с водой (прокладки, покрытия труб, пластмассы, 
используемые в водопроводных трубах и кранах) [3]. 
Поэтому  устройства  локальной  доочистки  воды  должны  эффективно  удалять  из  воды 
микробное загрязнение.  
Цель  работы
 заключалась  в  оценке  эффективности  использования  комплекса 
природных минеральных сорбентов для микробиологической  очистки воды. 
Для достижения указанной цели необходимо решить следующие задачи: 
1. Оценить эффективность комплекса природных минеральных сорбентов в процессах 
очистки питьевой воды от микробиологических загрязнений. 
2. Оценка  гигиенических  показателей  воды,  прошедшей  очистку  на  природных 
минеральных сорбентах. 
3.  Оценить  возможность  применения  ПМС  для  индивидуальной  и  коллективной 
доочистки питьевой воды. 
Материалы и методы:  
Поскольку 
споры 
бактерий 
значительно 
более 
устойчивы 
к 
действию 
обеззараживающих  агентов,  чем  клетки  Е.соli,  отсутствие  в  воде  последних  не  является 
гарантией  отсутствия  спор.  В  качестве  индикаторов,  указывающих  на  присутствие  в  воде 
спор  бактерий,  были  выбраны  анаэробный  спорообразующий  организм  С.реrfringens,  и 
аэробная  спорообразующая  бактерия  В.subtilis.  Эти  бактерии  различаются  расположением 
спор в клетке [4]. Так как их споры способны существовать в воде значительно дольше, чем 
колиформные бактерии, они устойчивы к обеззараживанию и поэтому служат индикаторами 
давнего загрязнения и дефектов в технике фильтрования на водопроводных станциях [5]. 
В таблицах 1÷3 представлены результаты изучения эффективности ПМС в отношении 
удаления из воды клеток Е. соli, а также спор В.subtilis и С.реrfringens. 
Приведенные  в  таблицах  1÷3  результаты  указывают  на  то,  что  ПМС,  эффективно 
удаляют  из  воды  микробное  загрязнение  при  концентрации  бактериальной  суспензии 
(1,2÷3,5)x10
3
 кл/мл. 
При  повышении  концентрации  бактериальной  суспензии  на  порядок  [до 
(3,1÷3.2)x1О
4
 кл/мл]  в  посевах  из  фильтрата  обнаруживаюся  колонии  бактерий. При  этом 
численность  их  снижается  по  сравнению  с  исходной  в  (4÷5)x10
3
 раз  —  для 
фильтра. Эффективность снижения микробного загрязнения цеолитом достоверно ниже, чем 
в контроле, и составляет (2 ÷ 2,8) x10
3
 раз. 
Таблица 1. Численность микроорганизмов Е.соli (Х±х) в воде до и после фильтрования 
через фильтры (n = 5) 
Численность микроорганизмов, кл/мл 
Исходное 
Тип фильтра 
(1,2 ± 0,1)x10
3
 
(3,5±0,2))x10
3
 
(3,2± 0,2)x10
3
 
0 
0 
(1,5±0,3)x10
3
 
0 
0 
(0,7±0,05)x10
3
 
0 
0 
(0,6±0,03)x10
3
 
Примечание: 1. Фильтр-
 
комплекс
 
цеолит, бентонит активированный уголь. 
 

149 
Таблица  2.  Численность  микроорганизмов  В.subtilis  (Х±х)  в  воде  до  и  после 
фильтрования через фильтры (n = 5) 
Численность микроорганизмов, кл/мл 
Исходное 
Тип фильтра 
Цеолит 
Бентонит 
АУ 
(1,5 ± 0,1)x 
x10
3
 
  
0 
0 
(1,5 ± 0,1)*x
 
x10
1
 
0 
0 
(0,7 
± 
0,02)x 
x10
1
 
0 
0 
(0,8 ± 0,01)x 
x10
1
 
(3,4  ±  0,2)x 
x10
3
 
(3,2 ± 0,1)x 
x10
4
 
  
 
 
 
Примечание: 1. Фильтр-
 
комплекс
 
цеолит, бентонит, активированный уголь. 
 
Следует отметить, что на практике в распределительных сетях, а также при заборе воды 
из  природного  водного  источника,  приходится  сталкиваться  с  менее  сильным 
микробиологическим загрязнением. Установки, предназначенные для обеззараживания воды 
в  полевых  условиях  и  построенные  на  принципе  ультрафиолетового  бактерицидного 
облучения рассчитаны на коли-индекс не более 5×10
3
 кл/л [6]. 
 
Токсико-гигиеническая оценка воды, прошедшей фильтрацию через 
фильтры ПМС 
Определение  токсичности  проб  воды,  содержащей  химические  токсиканты  (фенол, 
сернокислую  медь)  до  и  после  пропускания  через  фильтры  с  ПМС  проводили  с 
использованием рачков Daphnia magna и микроводорослей Сhlorella vulgaris. 
Данные  таблицы  3  показывают,  что  вода  до  пропускания  через  фильтры  с  ПМС 
оказывала  токсическое  действие  на  рачков  (процент  гибели  дафний  в  обоих  случая 
превышал  50%).  После  прохождения  воды  через  фильтры  с  ПМС  токсическое  действие  на 
дафний  отсутствовало  во  всех  случаях,  а  процент  их  гибели  практически  не  отличался  от 
контрольного, кроме варианта с бентонитом при концентрации 1,5 мг/л, когда гибель была 
11%. 
Таблица  3.  Влияние  ПМС  на  гибель  Daphnia  magna  (%  к  контролю)  в  пробах  воды, 
содержащей токсиканты (n = 5) 
 
Содержа
ние 
токсиканта, 
мг/л 
Исходная 
вода 
Цеолит 
Бентонит 
АУ 
10,0 
85,5±5,0 
4,0±0,2 
3,0±0.2 
5,0±0,2 
CuSО
4
 
5,0 
59,0±3,0 
3,0±0,1 
3,0±0,2 
4,0±0.2 
1,5 
73,0±2.5 
11,0±0.5 
4.0±0,3 
3,5±0,2 

150 
0,05 
57,0±1,5 
3.0±0,2 
3,0±0,1 
4,0±0,3 
Примечания: 1. В контроле (вода для культивирования) гибели не отмечалось; 
2. Длительность культивирования Daphnia magna в пробах воды — 96 часов; 
3. После пропускания через фильтры рН воды во всех вариантах опыта устанавливали в 
пределах 7,0 ÷ 7,2. Воду аэрировали в течение 1 часа. 
Были определены некоторые показатели качества водопроводной воды (г.Талдыкорган, 
Республика  Казахстан)  до  и  после  фильтрования  через  фильтр  комплекс,
 
содержащий 
комплекс изученных в работе ПМС (цеолит, бентонит и активированный уголь).  
Полученные результаты свидетельствуют о том, что после пропускания водопроводной 
воды  через  фильтр  комплекс
 
цеолит,  бентонит  и  активированный  уголь
 
в  ее  составе 
произошли  существенные  изменения.  Значительно  улучшились  ее  органолептические 
показатели, в частности, стали соответствовать нормативам СанПиН запах и вкус воды. 
Содержание  железа  в  воде  снизилось  в  9,5  раз  и  стало  соответствовать  нормативам 
СанПиН. 
В  профильтрованной  воде  повысились  рН,  содержание  кальция,  магния,  кремния, 
гидрокарбонатных  ионов,  а  также  общая  жесткость  и  сухой  остаток.  Этот  факт  следует 
оценить положительно, поскольку известно, что водопроводная вода отличается низким со-
держанием  указанных  эссенциальных  элементов,  повышенной  мягкостью  и  общим  низким 
содержанием солей. 
Результаты 
На  основе  анализа  технико-экономических  показателей  для  экспериментального 
изучения  выбраны  имеющие  отечественную  сырьевую  базу  минеральные  сорбенты  разной 
природы:
 
цеолит,  бентонит  и  активированный  уголь.  Опытным  путем  подобраны  условия 
активации  ПМС.  Наиболее  значительно  (на  35-57%)  возросла  активность  ПМС  после 
кислотной обработки смесью (1:1) 10% щавелевой кислоты и перекиси водорода. 
Результаты  проведенных  санитарно-микробиологических  исследований  показали,  что 
ПМС имеют выраженные сорбционные свойства в отношении бактерий E.coli штамм К12, а 
также  спор  B.subtilis  и  C.perfringes.  Все  изученные  ПМС  и  их  комбинация  в  фильтре 
комплекса  цеолит,  бентонит  и  активированный  уголь  эффективно  удаляют  из  воды 
микробное загрязнение при исходной концентрации (1,2÷3,5)x10
3
 кл/мл. 
 
Литература 
1.Гильденскольд,  Р.С.,  Новиков,  Ю.В.,  Винокур,  И.Л.,  Тлитман,  С.И.,1993. 
Современные проблемы гигиены города // Гигиена и санитария,  3; 4-7. 
2.Моль,  Ж.,  1999.  Подготовка  питьевой  воды  в  XXI  веке  //  Водоснабжение  и 
санитарная техника, 11; 2-6. 
3.Новиков, М.Г., Мельцер, В.З., 2000. К вопросу выбора фильтрующего материала // 
Вода и экология, 2; 21-23. 
4.Тимошенко, М.Н., Клименко, Н.А.,  1990. Применение активных углей в технология 
очистки воды и сточных вод // Химия и технология воды, 12 (8);  25-32. 
5.Махорин, К.Е., 1998. Активные угли и их примененние в водоподготовке // Химия и 
технология воды, 20 (1); 52-60. 
6.Антонюк,  Н.Г.,  1997.    Исследования  возможности  применения  нового  сорбента  в 
водоподготовке //Химия и технология воды, 6; 617-622. 
 
 
 
 
 
 

151 
БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ ТҰЗ ТҮЗУ МӘСЕЛЕРІН ЗЕРТТЕУ 
 
Әсетбек Құнайып 
І. Жанүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті(ЖМУ), 
жаратылыстану-техникалық факультеті,  
2-курс, химия, 
make._d_61@mail. ru  
Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Джетимов М.А. 
 
RESUME 
Data provides the results of the researching  measurement of ion composition  (the major) and 
some microelements  in the water of Lake Balkhash during isothermal evaporation  crystallization 
of  carbonates.    Scientific  research  and  design  studies  on  the  Ili-Balkhash  pool    did  not  receive 
sufficient development  issues of forming salts in closed pond and also questions associated with 
determining the quantitative characteristics of the elements of modern salt balance of lake until last 
time. It is a difficult task, since it depends on many permanent and variable factors. 
Key words: Lake Balkhash, mineralization, permanganate, oxidability, metamorphism  
РЕЗЮМЕ 
Многочисленные  соляные  озера  на  территории  республики-  источник  природных 
солей.  Одним  из  крупнейших  континентальных  соляных  озер,  является  озеро  Балхаш. 
Представленные  в  статье  данные  о  результатах  исследования  по  изучению  основных 
факторов  солеоброзования  воды  озера  Балхаш  при  изотермическом    испарении  на  стадии 
кристаллизации карбонатов. До последнего времени в научных исследованиях и проектных 
проработках  по  Или  -  Балхашскому  бассейну  не  получили  достаточного  развития  вопросы 
формирования  солей  зависящих  от  многих  постоянных  и  переменных  факторов,  а  так  же  
вопросы, связанные с определением количественных характеристик элементов современного 
солевого баланса озера.  
Ключевые  слова:  озеро  Балхаш,  минерализация,  перманганатная  окисляемость, 
метаморфизация. 
*** 
Кіріспе. 
Әдебиеттерде  құрылық  ішілік  табиғи  су  қоймаларында    жауын-шашынның 
түзілуі  туралы  зерттеулерде    біртекті  тұрғыдан  қараудың  болмауы  2013  жылдың  жазынан 
бастап Балқаш көлінгің айдынына гидрохимиялық зерттеулер жүргізуімізге негіз болды.   
Көлінің  гидрохимиясын  оқып-үйрену  Бақашпен  оның  алабыандағы  су  ресурстарын  
біршама  оңтайлы  пайдалану  мәселесімен  тығыз  байланысты.  Қоректретін  басты  су 
саналатын  Іле өзенінде Қапшағай су қоймасының салынуы, белгілі бір бөлігін суармалы егіс 
алқаптарын  суаруға  алынуы      Балқаш  көліне  келіп  құятын  судың  мөлшерін  кемітті.    Ол  өз 
кезегінде көл суының деңгейінің біршама төмендеуіне әкеп соқтырды.  
Материалдар мен зерттеу әдістенрі  
2013-2014  жылдар  аралығында  көлден  бір-бірінен  2-4  шақырым  қашықтықта 
орналасқан 36 қосыннан 87, Іле өзенінің сағалық телімдерінен  16 сынама алынды.  Талдау 
жұмыстары  «Жер  туралы  ғылымдар,  металлургия  және  байыту  орталығы»  акционерлік 
қоғамының  Ұлттық  ғылыми  зертханасында  жүргізілді.    Сынамалардың  талдамаларын  алу 
үшін  180-50  үлгілі    «Хитачи»  атомдық-абсорбциялық  спектрометрі  (Жпония);    PFP7-  
жалынды    фотометр  (Ұлыбритания);  жеке  байланысты  плазмасы  бар    Optima  2000  DV 
оптикалық эмиссионды спектрометрі  (АҚШ) қолданылды.  
Эксперименттік бөлім 
Нақты  көрсеткіштері  бар  бірқатар  болжамдық  бағалауды  салыстыру  соңғы  жылдары 
Балқаш  көлінің  минералдануы  қарқыны  жағынан  болжамдық  шамадан  біршама    жоғары 
екенін  көрсетті.  Балқаш  көлінің  суы  құрамына  қарай  сульфадтты    сыныптың  хлоридтің 
мөлшері  жоғары  натрилі  тобына  жатады.    Көлдің  ұзына  бойын  бойлай  батыстан  шығысқа 

152 
қарай  минералдануының  артуына  байланысты  HCO
3
-
,  CO
3
2-
,  Ca²
+ 
иондары  салыстырмалы 
түрде біртіндеп кеміп, Cl
-
, SO
4
2-
, Mg
2+
, Na
+
, K
+
 үлестері артады [1-кесте]. 
 1-кесте.  Гидрохимиялық  аудандары  бойынша  Балқаш  көлі  суының  орташа  химиялық 
құрамы [2013 жылдың жазы] 
 
г/х 
ауданы 
Са
2+
 
Mg
2+
  Na
+
+K
+
HCO
3
-
CO
3
2-
SO
4
2-
 
Cl
-
 
∑ және 
Мг/л 
1/z (C) ммоль/л/ мг/л 
1 
2,17 
43,4 
7,80 
94,4 
11,83 
295,7 
4,60 
2  0,7
0,80 
24,0 
10,6 
508,8 
5,80 
206,0 
1453 
2 
2,05 
41,1 
7,15 
86,9 
12,60 
315,0 
4,30 
262,4
0,80 
24,0 
11,5 
552,7 
5,20 
184,2 
1466 
3 
1,84 
36,9 
10,40 
126,1 
18,68 
467,0 
4,92 
300,7
1,44 
43,2 
16,3 
783,6 
7,90 
281,0 
2038 
4 
1,71 
34,3 
11,90 
145,2 
24,45 
611,3 
5,28 
322,5
1,97 
59,1 
18,9 
905,9 
11,10 
393,1 
2471 
ББ 
1,94 
38,9 
9,30 
113,1 
16,58 
414,5 
4,77 
291,5
1,25 
37,5 
14,3 
687,7 
7,50 
266,0 
1849 
5 
1,16 
23,2 
17,04 
207,2 
36,90 
922,3 
7,47 
456,1
1,96 
59,0 
25,9 
1247 
19,70 
700,4 
3615 
6 
0,99 
20,0 
18,50 
224,6 
40,84 
1021 
7,96 
485,9
2,27 
68,2 
28,2 
1354 
21,90 
776,2 
3950 
7 
0,99 
19,8 
22,80 
277,2 
52,40 
1310 
9,55 
583,3
3,44 
103,2
34,80 
1673 
28,40 
1009 
4976 
8 
0,71 
14,2 
26,80 
314,0 
61,6 
1539 
10,79
659 
4,20 
126,0
41,0 
1971 
32,10 
1140 
5763 
ШБ 
0,96 
19,3 
21,03 
255,7 
47,92 
1198 
8,94 
546 
2,97 
89,1 
32,5 
1561 
15,50 
906,5 
4576 
Орташа 
мәні 
1,45 
29,1 
15,20 
184,4 
32,20 
806,5 
6,86 
418,7
2,11 
63,3 
23,4 
1124 
16,50 
586,2 
3212 
Ескерту:  кестедегі  деректер  «Жер  туралы  ғылымдар,  металлургия  және  байыту 
орталығы»  акционерлік  қоғамының  Ұлттық  ғылыми  зертханасында  жүргізілген 
спекторлық  талдау  нәтижесіне  негізделіп  құрылған.  ББ-батыс  Балқаш;  ШБ-шығыс 
Балқаш 
 
Хлордың  жекелеген  иондарын  бір-бірімен  салыстырудан  көлде  сульфаттың,  
карбонаттың,  гидрокарбонаттың,  сонымен  қатар,  кальций  мен  магний  иондарының 
қатысуымен  жүретін  үрдістердің  байқалатынын  көруге  болады  [2-кесте].  Бірақ  көлдің  әр 
түрлі  бөлігінде  жүріп  жатқан  үрдістер  біртекті  есес  екені  байқалады.    Кальциттің  шөгуіне 
әкеп соқтыратын карбонат, гидрокарбонат иондарының және  кальций ионының қатысымен 
жүретін метаморфтану үрдісі барлық  бөлігінде, ал магнезиттің шөгуіне әсер ететін магний 
ионының қатысымен жүретін үрдістер тек көлдің қиыр шығыс бөлігінде байқалады [1; 2; 3].  
2-кесте.  Балқаш  көлінің  суы  үшін  басты  иондардың  хлорлық  коэффициенттері  [2014 
жылдың  жазы] 
ауд
ан  
                                  С/Cl*10-2 
∑/Cl
-
1 
Са
2+
 
Mg
2+
 
Na
+
+K
+
 
HCO
3
-
 
CO
3
2-
 
SO
4
2-
 
 
1 
21,00 
45,8 
143,5 
136,2 
11,6 
246,9 
7,05 
2 
22,30 
47,1 
171,0 
142,4 
1  ,0 
300,0 
7,96 
3 
13,30 
44,8 
166,1 
107,0 
15,3 
278,8 
7,25 
 4 
8,70 
36,9 
155,5 
82,0 
15,0 
230,4 
6,28 

153 
 5 
3,30 
29,5 
131,7 
65,1 
8,4 
178,0 
5,16 
 6 
2,57 
28,9 
131,0 
62,5 
8,7 
174,0 
5,08 
 7 
1,96 
27,4 
129,7 
57,7 
10,2 
165,7 
4,92 
 8 
1,24 
27,5 
135,0 
57,8 
11,0 
172,9 
5,05 
 
Балқаш көлінің батыс және шығыс бөлігінде суда жүретін карбонаттардың табанына 
шөгу  үрдісінің  әр  келкі  екені  байқалады.  Осыған  орай  бір  жағынан  гидрокарбонаттар  мен 
карбонаттардың, екінші жағынан кальций мен магний концентрациялары жиынтықтарының 
өзгеруі аналогиялық көрсеткіш болып табылады.   
Бақыланған  бұл  иірімдегі  су  құрамындағы  карбонаттардың  мөлшері  10,73  ммоль/л 
құрады немесе кальций  мен магний көрсеткіштеріне  қарағанда 21,27 ммоль/л кем болар еді. 
Егер  шөгу  үрдісіне  корбанаттар  қатыспаса  онда  8-ші  гидрохимиялық  аудандағы 
сыяқты су құрамындағы хлор ионы (Бөрлітөбе иірімі) алты есе өсіп, шамамен 32,0 ммоль/л 
құрар еді [2-кесте]. Кальций мен магний үшін осындай есептеу 31,46 ммоль/л көрсетті. Егер 
көл суының иондық құрамының кальций мен магниді есептеген көрсеткіштерін салыстырсақ 
кальций  мен  магний  карбонаттарының  абсолют  көрсеткіші  батысындағы  10,56  ммоль/л 
шығысында  25,93  ммоль/л  дейін  (2,5  есе)  артады.  Бірақ  олардың  тұздардың  жалпы 
концентрациясындағы салыстырмалы мөлшері сол бағытта екі есе кемиді. Басқаша айтқанда 
табанына  шөгуіне  байланысты  Балқаш  көлі  суының  құрамындағы  карбонаттардың,  әсіресе 
кальцийдің мөлшері батыстан шығысқа қарай кемитінін 3-кестенің көрсеткіштері дәлелдейді 
[3-кесте]. 
 
 
3-кесте.  Кальций  мен  магнийді  есептегендегі  Балқаш  көлі  суының  табиғи  жағдайдағы 
иондық құрамы [2014 жылдың жазы] 
Ауда
н 
№ 
Иондардың мөлшері, 1/z (C), моль/л 
Карбонаты 
Са және Мg 
Cl
-
 
 
 
Cl
-
 
SO
4
2-
  HCO
3
-
 
CO
3
2-
 
Са
2+
 
Мg
2
+
 
Na
+
+K
+
 
∑ 
1/  z 
моль/
л 
∑ 
ден 
%  
SO
4
2-
1 
5,45 
5,45 
10,19 
10,19 
4,48 
    - 
0,80 
    - 
2,1
2 
    - 
7,57 
4,41 
11,23 
11,23 
41,8
4 
31,2
8 
10,56  25,2  0,53 
2 
5,41 
5,41 
11,21 
11,21 
4,37 
    - 
0,82 
    - 
1,9
7 
    - 
7,26 
4,04 
12,58 
12,58 
43,6
2 
33,2
4 
10,3 
23,7  0,48 
3 
7,82 
7,82 
15,34 
15,34 
4,83 
    - 
1,36 
    - 
1,8
1 
    - 
9,90 
5,52 
17,64 
17,64 
59,7
9 
46,3
2 
12,38  20,7  0,50 
4 
10,23 
10,23 
17,33 
17,33 
5,06 
    - 
1,91 
    - 
1,6
8 
    - 
11,4
6 
6,63 
21,39 
21,39 
69,0
6 
55,5
8 
13,47  19,5  0,59 
5 
19,08 
19,08 
25,57 
25,57 
7,42 
    - 
2,07 
    - 
1,1
7 
    - 
16,8
4 
8,52 
36,13 
36,13 
108,
28 
89,3
0 
18,98  17,5  0,75 

154 
6 
22,14 
22,14 
28,81 
28,81 
8,00     
    - 
2,31 
    - 
1,0
0 
    - 
18,5
0 
9,19 
41,76 
41,76 
122,
51 
101,
90 
20,62  16,8  0,77 
7 
28,09 
28,09 
34,10 
34,10 
9,63 
    - 
3,36 
    - 
0,9
6 
    - 
22,3
5 
10,3
2 
51,87 
51,87 
150,
36 
124,
38 
25,98  17,2  0,82 
8 
32,83 
32,83 
41,23 
41,23 
10,73 
    - 
0,68 
    - 
0,6
8 
    - 
26,0
0 
15,6
8 
62,31 
62,31 
176,
98 
152,
05 
25,93  14,6  0,80 
Ескерту:  Жоғарғы  сан  –бақыланған  мөлшері,  төменгі-карбонатты  және  олармен 
байланысқан  кальций   мен магнийді  есептеген  көрсеткіштер.  Кестедегі  деректер  «Жер 
туралы  ғылымдар,  металлургия  және  байыту  орталығы»  акционерлік  қоғамының 
Ұлттық  ғылыми  зертханасында  жүргізілген  спекторлық  талдау  нәтижесіне  негізделіп 
құрылған. 
 
 
Көмір қышқыл кальций көлдің барлық аудандарында кездескенімен,  көмір қышқыл магний  
батыс  бөлігіндегі  иірімдерде    мүлдем  жоқ  болуымен  және  бұл  тұздың  тек  қиыр  шығыс 
шетінде  ғана  кездесуімен  ерекшеленеді.  Басқа  барлық  тұздар  (Mg(HCO
3
)
2
,  MgSO
4
,  Na
2
SO
4
, 
NaCl,  KCl)  көлдің  барлық  бөліктерінде  таралған.  Бірақ  әсіресе  сульфат  пен  натрий 
хлоридінің мөлшері батыстан шығысқа қарай біртіндеп артады [4; 5].  
Балқаш  көлі  суының  иондық  құрамының  жоғарыда  көрсетілген  ерекшеліктеріне  бірқатар 
физикалық-географиялық факторлардың үйлесімді әрекеті әсер етеді.   Олардың ішіндегі ең 
бастылары:  көл  қазаншұңқырының  батыстан  шығысқа  600  шақырымғмға  созылып  жатқан 
пішіні, шұғыл континентті құрғақ  климат жағдайы және ең негізгі қоректендіруші су көзінің 
оңтүстік-батыс  шетінде  орналасуы,  сонымен  қатар,  Балқаш  көлінің  су  құрамы  мен 
концентрациясы әр түрлі тұрпатты сулардың  өлшенген коллоидты -сазды бөлшектермен ион 
алмасулардың күрделі болуы байқалуы [6].  
Балқаш  көлінің  суындағы  кальций  мен  магний  карбонаттарының  табанына  шөгу  үрдісі 
көлдің  тұз  қоры  мен  минералдануын    тұрақты  азайтушы  факторлардың  бірі  болғандықтан 
олар  тұз  балансының  шығыс  бөлігіне  кіреді.  Жоғарыдағы  кестелерде  берілген  деректер 
Балқанш  көлінің  айдынында  кальций  карбонатының  мөлшері  көп  екенін  бірақ  оның 
көрсеткіштері  біркелкі  емес  және  батыстан  шығысқа  қарай    3,6  тен    15,2  ммоль/л  дейін 
артатынын  көрсетті.  1  және  8  гидрохимиялық  аудандағы  белсенді  Са
2+
  мен  СО
3
2- 
орташа 
мөлшерін  салыстыру  оның  іс  жүзінде  өзгермейтінін,  Са
2+
  пен  СО
3
2-
  2  ден  6-ауданға  дейін 
шамалы көтеріліп, 7 және 8-ші аудандарға өткенде қайта кемитінін көрсетті.  
 
Қорытынды 
Карбонатты-кальцийлі  тепе-теңдік  туралы  айтқанда  Балқаш  көлінің  суында  кальций 
карбонатының  шөгуін    арттыратын  себептерді  айтпай  кетуге  болмайды.  Біздің  ойымызша 
көлдің  жаппай  тұздануының  артуының  тағы  бір  себебі  суда  бос  СО
2
  болмауы  және  оның 
салыстырмалы  түрде  сирек  кездесуі.  2013  жылы  тамызда  алынған  сынамалардағы  бос  СО
2
 
көлдің  батыс  бөлігіндегі  мөлшері  1,02-1,26  мг/л  шамасында  ғана  болса,  шығысында  ол 
көрсеткіш 0,43 мг/л дейін кемиіді. Көл суының құрамында СО
2 
болмауы немесе оның өлшері 
өте  аздығы,  су  түбіне  шөкекн  карбонаттардың  гидрокорбанаттарға  өтпей  көл  табанында 
шөгп қалуына әсер етеді.   
 
 
 

155 
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  Абросов В. Н. Озеро Балхаш.- Л.: Наука, Л. Отд., 1983,-178 с.  
2.  Федоров  А.А.,  Казиев  Г.З.,  Казакова  Г.Д.  Методы  химического  анализа  объектов 
природной среды. М.: КолосС, 2008, 118 с. 
3.  СТ  РК  1015-2000  Вода.  Гравиметрический  метод  определения  содержания 
сульфатов в природных, сточных водах 
4.   СТ РК ИСО 8288-2005 Качество воды. Определение кобальта, никеля, меди, цинка, 
кадмия и свинца. Пламенные атомно-абсорбционные спектрометрические методы 
5.  Бурлибаев    М.Ж.,    Достай    Ж.Д.,  Николаенко  А.,  Турсунов    Э.А.  Современное 
экологическое  состояние  экосистем  Или-Балхашского  бассейна.-Алматы:  ОО  «OST-XXI 
век», 2009.-130 с. 
6.  Болибок-  Курниченко  С.  С.,  Беремжанов  Б.  А.  Изменение  содержания  калия  при 
концентрировании  вод  континентального  происхождения.  В  сб.:  Химия  и  хим.  технология. 
Алматы, 1987, вып. 22, с. 28-33.