Дєріс тезистері

 
155 
  
Тәсіл – оқыту әдістің элементі. Жоспарды хабарлау, балалардың зейінін 
әрекетке  аудару,  балалардың  педагог  кӛрсеткен  іс-қимылдарды  қайталауы, 
ақыл-ой  жұмыстары  тәсілге  жатады.  Тәсіл  оқу  материалын  түсінуге  үлес 
қосады. 
Оқыту тәсілдерінің түрлеріне: 
• ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды жақсарту; 
• мәселелі жағдаят тудыруға кӛмектесетін; 
• сезімдеріне әсер ететін; 
• қарым-қатынасты басқару. 
Тәсілдер  оқыту  әдістерінің  құрамына  кіреді,  әдістің  жүзеге  асуына 
кӛмектеседі. Оқыту әдістерінің басты қызметі - оқыту, ынталандыру, дамыту, 
тәрбиелеу, ұйымдастыру. 
Әдістер белгілі бір негіз бойынша топтарға бӛлінеді. XIX ғасырдың 20-
30-жылдарында  Б.Е.Райков,  К.П.Ягодовский  түсіндіру,  тәжірибелік,  зерттеу, 
зертханалық  әдістерін  жетілдірді.  Оқушылар  сӛзден,  кітаптан,  кӛрнекіліктен, 
тәжірибелік  жұмыстардан  білім  алды.  Осыны  ескеріп,  20-30-жылдарда 
Н.М.Верзилин, Е.Я. Голант сӛздік, тәжірибелік, кӛрнекілік әдістерін ұсынды. 
М.А.Данилов  (1899-1973),  Б.П.Есипов  (1899-1967)  дидактикалық  мақсатқа 
жету  үшін  қолданылатын  әдістерді  топтастырды.  Олар:  білім  алу,  іскерлік 
және  дағдыларды  қалыптастыру,  білімді  қолдану,  шығармашылық  іс-әрекет, 
бекіту,  білім,  іскерлік,  дағдыларды  тексеру.  Аталған  авторлардың  пікірлері 
бойынша  оқыту  әдісі  -  дидактикалық  мақсатқа  жету  үшін  оқушылардың  іс-
әрекетін  реттеп,  ұйымдастыру  тәсілдері.  Бұл  саралауда  әдістер  оқытудың 
алдында тұрған міндеттермен сәйкестендірілген. 
  
И.Я.Лернер,  М.Н.Скаткин  оқыту  әдістерін  оқушылардың  танымдық 
жұмыстарының  түріне  қарай  топтастырған.  Авторлар  балаларға  ақыл-ой 
жұмысының,  ӛз  бетімен  білім  алудың  жолдарын  кӛрсетеді.  Педагогтың 
басшылығымен жұмыс істейтін оқушылардың танымдық белсенділігі әртүрлі. 
Репродуктивтік  әдіс  арқылы  оқушы  "дайын"  білімдерді  есінде  сақтап,  кейін 
қатесіз  айтып  бергенмен,  оның  ақыл-ой  белсенділігі  тӛмен  болады. 
Эвристикалық  әдіс  арқылы  ақыл-ой  жұмысы  күшейеді,  оқушы  білімді ӛзінің 
танымдық  іс-әрекеті  арқылы  алады.  Бірақ  сабақты  тұрақты  түрде  мәселелік 
(проблемалық),  эвристикалық,  зерттеу  әдістерімен  ӛткізу  мүмкін  бола 
бермейді.  
Ю.К.Бабанский  оқу-танымдық  іс-әрекетті  ынталандыру  әдістерін  
топтады.  Ол  іс-әрекет  3  бӛліктен:  ұйымдастыру,  ынталандыру,  бақылаудан 
тұратынын  атап  кӛрсетіп,  әдістерді  оқу-танымдық  іс-әрекетті  ұйымдастыру, 
ынталандыру, бақылау әдістері деп бӛледі.  
М.И.Махмутов  оқыту  әдісіне  сәйкес  келетін  оқу  әдістерін    іріктеген. 
Оқыту  әдістері:  а)ақпарат  беру  әдісі;  ә)түсіндіру  әдісі;  б)ынталандыру  әдісі; 
в)тәжірибелік әдіс.  
Бинарлық  әдістер  бір-бірімен  тығыз  байланысты  оқыту  мен  оқудың 
тәсілдерін  (хабарлау,  міндеттер  қою,  мұғалімнің  тапсырма  беруі, 
оқушылардың  тыңдауы,  жаттығулар  орындауы,  есептер  шығаруы,  мәтінді 
оқуы, т.б.) қолдануды талап етеді. Мысалы, педагог оқушыларға фактілер мен 

 
156 
ережелерді  хабарлайды,  заттарды  кӛрсетеді,  фактілердің  мәнін  түсіндіреді, 
оларға  сұрақтар  қояды.  Егер  осы  тәсілдердің  арасында  түсіндіру  тәсілдері, 
дәлірек айтсақ, фактілерді талдау, салыстыру, хабарлау, т.б басым болса, онда 
оқыту әдісін түсіндірмелі деп атауға болады. Егер негізгі тәсіл - ақпараттарды, 
фактілерді  ұсынумен  шектелсе  (мысалы:  педагог  оқушыларға  ережелерді 
жаттауды  ұсынады,  бірақ  ереженің  мәнін  түсіндірмей,  оны  жаттау  тәсілін 
айтады),  онда  оқыту  әдісі  ақпараттық-хабарлау  немесе  оны  жай  ғана 
хабарлама  әдісі  деп  атайды.  Осыған  сәйкес  бірінші  жағдайда  оқушылар 
заттарды  бақылап,  фактілерді  есінде  сақтайды,  педагогтың  түсіндіргенін 
тындайды және ой елегінен ӛткізеді, ақпараттық сұрақтарға жауап іздейді. Бұл 
жерде оқу әдісі репродуктивтік, дәлірек айтсақ жаңа ережені оқушылар дайын 
күйінде меңгереді (оқушылар фактілерді талдап, ережелер шығармайды). Егер 
оқыту әдісі хабарлау әдісі болса, оқудың негізгі тәсілі жаттау, оқушылардың 
үлгі бойынша жұмыс істеуі. Мұндай оқу әдісін шартты түрде орындаушылық 
деп  атаймыз.  Оқушының  кітаппен  жұмысы  оқу  әрекетінің  тәсілі  болып 
табылады.  Егерде  оқушы  мәтінді  талдаса,  түсінгенін  ӛз  сӛзімен  айтса,  онда 
кітаппен  жұмыс  оқу  әдісі  болып  табылады.  Егер  монологтық  баяндау  әдісі 
қолданылса,  онда  педагог  әңгімелейді,  ғылымның  дайын  қорытындыларын, 
ережелерін, фактілерін хабарлап оқиғаларды суреттейді, іс-әрекеттің үлгілерін 
кӛрсетеді  және  оқушыларға  тапсырмалар  береді.  Эвристикалық  әдісті 
қолданғанда  мәселелік  деңгей  (оқушылардың  белсенділігі)  едәуір  кӛтеріледі, 
эвристикалық әңгімелерге  танымдық (логикалық) есептер және проблемалық 
тапсырмалар  қосылады.  Оқушылар  педагогтың  кӛмегімен  "жаңалық"  ашады, 
бірақ  негізінен  оқушылар  ӛз  бетімен  жұмыс  істейді.  Зерттеу  әдісін 
қолданғанда  мұғалім  оқушыларға  тәжірибелік  сипаттағы  тапсырмалар 
(тәжірибе  жүргізу,  қосымша  ақпарат,  фактілерді  жинап,  оларды  ӛз  бетімен 
талдау және қортындылау, ӛз ойын дәлелдеуге керекті материалдарды жинау, 
т.б)  береді.  Оқушылар  оларды  ӛз  бетімен  орындайды,  бірақ  бұдан  педагог 
басшылығы  керек  емес  деген  сӛз  тумайды.    Оқыту  әдістерін  таңдау  әдетте, 
сабаққа  оқу  материалының  мазмұнын  іріктеген  кезде  жүреді.  Ол 
дидактикалық  мақсатқа,  оқушылардың  білім  деңгейіне  педагогтың  ӛзінің 
дайындық деңгейіне байланысты.  
Әңгіме – оқу материалын ауызша баяндау. А. Байтұрсынов "Сӛзден әдемілеп 
әңгіме  шығару  ӛнері  үй  салу  ӛнеріне  ұқсас"  дейді.  Сӛз  ӛнерінің  айшықты 
болуы сӛздің дұрыстығына, тілдің анықтығына, дәлдігіне, кӛркемділігіне, тіл 
тазалығына  байланысты  екенін  дәлелдеп,  алмастыру,  кейіптеу,  бейнелеу 
(ұқсату),  әсірелеу  тәсілдерінің  мәнін  ашады.    Міржақып  Дулатов  оқытудың 
баяндау,  әңгіме,  түсіндіру  әдістеріне  ерекше  мән  беріп,  тұрмыс-салтқа,  әдет-
ғұрыпқа  байланысты  тақырыптарды  әсерлі  баяндаудың  тәсілдерін  кӛрсетіп 
берді.  Ол  "баланы  толық  жауап  беруге  әдеттендіру  керек",  -  деп  айтқан. 
Сӛйтіп,  оқытушы  кӛркемдеп  оқытудың  жаңаша  жолдарын  ұсынып, 
педагогтардан  соны  іс-әрекеттерді  талап  етеді.  "Балалар  дұрыс  оқи  алмай, 
қиналған жерде педагог ӛзі оқып, кӛрсету лайық", - деген. Сӛздік әдісі барлық 
сатыларда қолданылып, әңгіменің сипаты, кӛлемі, ұзақтығы ӛзгереді. Әңгіме 
арқылы жаңа білімді хабарлау үшін оған кейбір талаптар қойылады. Олар: 

 
157 
•    әңгіменің оқушылардың адамгершілігіне әсер етуі; 
•    әңгімеде дәлелді және ғылыми фактілердің болуы; 
•  ой  пікірдің  дұрыстығын  дәлелдейтін  жарқын  және  нанымды  мысалдардың, 
фактілердің жеткіліктілігі; 
•    әңгіменің жүйелілігі болуы керек; 
•    әңгіменің әсерлілігі; 
•    тілінің қарапайымдылығы және түсініктілігі; 
•    педагогтың фактілер, оқиғаларға берген бағасының болуы. 
Түсіндіру - жеке ұғым, құбылыстарды, құралдар, кӛрнекі құралдардың жұмыс 
істеу  әдіс-тәсілдерін  ауызша  баяндау.  Мысалы,  шет  тілі  сабағында  жаңа 
мәтінді  ӛтер  алдында  оқушыларға  жаңа  сӛздердің  мағынасы  түсіндіріледі. 
Педагог оқушыларға таныс емес құралдарды немесе басқа кӛрнекі құралдарды 
сабаққа алып келіп, жаңа материалды түсіндірмес бұрын оларды оқушыларға 
түсіндіреді. Түсіндіру әдісі жаңа тақырыпты түсіндіргенде жиі қолданылады, 
бірақ бекіту кезінде оқушылар білімді дұрыс меңгермегенде де қолданылады. 
Химиялық,  физикалық,  математикалық  есептерді  шығарғанда  теоремаларды 
оқығанда,  табиғат  және  қоғам  құбылыстарының  түбірлі  себептерін  және 
салдарын  ашу,  жаңа  ойынды,  қимылды    үйрету  кезінде  түсіндіру  әдісі  жиі 
қолданылады. 
Түсіндіру әдісіне қойылатын талаптар: 
•    сұрақтарды дәл және анық тұжырымдау; 
•    себеп-салдар байланысын ашып, дәлелдер келтіру; 
•    салыстыру, қатар қою, ұқсату, жарқын мысалдар қолдану; 
•    жүйелілік. 
Түсіндіру  –  оқыту  әдісі  ретінде  әр  жастағы  балалар  тобымен  жұмыста  кең 
қолданылады.  Бірақ  орта  және  жоғары  сатыларда  оқу  материалының 
күрделеніп,  оқушылардың  ақыл-ой  жұмысының  мүмкіндіктері  ӛскенде  бұл 
әдіс  кіші  жастағы  оқушылармен  жұмысқа  қарағанда,  кӛбірек  қолданылады. 
Әңгімелесу  –  оқытудың  диалогтық  әдісі,  педагог  оқушыларға  мұқият 
ойластырылған  сұрақтарды  жүйелі  қою  арқылы  олардың  жаңа  оқу 
материалын  меңгеруіне  жағдай  жасап,  бұрын  оқылған  материалдарды  қалай 
меңгергенін  тексереді.  Әңгімелесу  -  дидактикалық  әдістің  ескі  түрі,  оны 
Сократ шебер түрде қолданған, сондықтан әңгімелесу әдісін Сократ әдісі деп 
атайды.  Оқу  материалының  мазмұны,  оқушылардың  шығармашылық 
танымдық  қызметіне  қарай  дидактикалық  процестегі  әңгімелесу  әдісінің 
кӛптеген түрлері бар. Олар: кіріспе, немесе сабақты ұйымдастыратын әңгіме, 
жаңа  білімді  қалыптастыру  (сократ,  эвристикалық),  жинақтаушы,  жүйелеуші 
және бекітуші әңгімелер арқылы оқушылардың іс-әрекеттің жаңа түріне, жаңа 
білімді тануға дайындық деңгейі анықталады. Әңгімелесу әдісі оқушыны жаңа 
білімді  алуға  белсене  қатыстырып,  оны  білім  алу  әдістеріне,  мұғалім  қойған 
сұрақтарға  ӛз  бетімен  жауап  беруге  үйретеді.  Эвристикалық  әңгімелесу 
барысында  педагог  оқушылардың  білімі  мен  тәжірибесіне  сүйеніп,  олардың 
жаңа  білімді  түсінуін,  қорытынды  жасауын  жеңілдетеді.  Бірлескен  іс-әрекет 
арқылы  оқушылар  ӛздері  еңбектеніп,  ойланып  жаңа  білім  алады.  Білімді 
жинақтайтын,  бекітетін  әңгіме  оқушылардың  теориялық  білімдерін,  оны 

 
158 
қолдану тәсілдерін жүйелеуге бағытталған. Оқушы ӛз білімін жаңа оқу және 
ғылыми  мәселелерді  шешуге  қолданады.  Әңгімелесу  барысында  педагог 
сұрақты  бір оқушыға  (жеке  әңгімелесу)  немесе  барлық  сынып  оқушыларына 
(жаппай)  қояды.  Әңгімелесудің  бір  түрі  -  оқушымен  әңгімелесу. 
Әңгімелесудің  нәтижесі  кӛп  жағдайда  сұрақтардың  дұрыс  қойылуына 
байланысты. 
Әңгімелесу әдісінің артықшылықтары: 
•    ес пен тілді дамытуы; 
•    оқушылардың оқу-танымдық қызметін белсенді етуі; 
•    оқушылардың білімінің белгілі болуы; 
•    жақсы диагностикалық құрал; 
•    үлкен тәрбиелік күші бар. 
Әңгімелесу әдісінің кемшілігі: 
•    уақыттың кӛп кетуі; 
•    қауіп  элементі  бар  (оқушы  дұрыс  жауап  бермеуі  мүмкін,  оны  басқа 
оқушылар естіп, есінде сақтап қалады).  
 

жүктеу/скачать 2,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: