Қарым-қатынастың перцептивті жағы

түсіну гана емес, сол мүдде, мотивтер, бағдарды қабылдау, бөлісу 
түрінде көрінеді.
Осы екі жағдайда да қарым-қатынасқа тусушінің басқа адамды 
қабылдауының маңызы оте зор, яғни қарым-қатынастьщ үпгінші 
құрамды бөлігі перцептивті жагы туралы айтылып отыр.
Әлеуметтік психологияца әлеуметтік перцепцня үғымы кең 
мағынада: перцептивті процестердің әлеуметтік детерминантасы 
себептері) деп қолданылады. Бүл терминді 1947 ж. алғаш енгізген 
Дж. Брунер. Бірақ әлеуметгік перцепцяғи адамды адамньщ 
кабылдауы жатады, тек әлеуметгік перцепция онымен шектеліп 
қоймайды. Қарым катьшас туралы сөз қозғағанда, жалпы элеуметгікк 
перцепция туралы емес, соның ішіндегі жеке адамаралық перцепция, 
жеке адамдардың өзара қабылдауы туралы айтылады. Сонымен бірге 
адамдардың қабылдауы деген термин де онша дәл емес. Бүл жағдайда 
адамдардың бір-бірін тануы, түсінуі деген үғым түрғысьюда 
қарастырылып отыр.
Адамды тану үғымы сыртқы пішінін ғана қабылдаумен қатар, 
оның өзін үстауы, мақсат мүдделері, ой, қабілеттері, эмоциялары, 
бағдарлары тұрғысында өзіндік ой елестерінің қалыптасуын қамтиды. 
Жэне дс қарым-қатынасқа түсушілер арасындағы эмоциялық; 
қатынастардың пайда болуы да қамтылады,
Сонымен. әлеуметтік перцепция - адамның сьфтқы белгілерін 
қабылдау, оны жеке түлғалық психологиялық сипаттамаларымен 
сәйкестендіру, талдап түсіну, соның негізінде келешектегі іс- 
әрекеттерін болжау деген пікірге жақын. Айтьшғанды схема түрінде 
көрсетуге болады (3 сурет).
бақьшаушы
Ба
қы
ла
на
ты
н 
ад
ам
ны
ң 
сы
рт
кы
пі
ш
ін
і 
ме
н 
өз
ін
ұс
та
уы
Бағалау
Ба
қь
ш
ан
ат
ы
н 
ад
ам
ны
ң
пс
их
ол
ог
ия
лы
қ
ер
ек
ш
ел
ік
те
рі
Көзқарас
Ба
қы
ла
на
ты
н 
ад
ам
ны
ң 
мү
мк
ін
іс
-э
ре
ке
ті
У 
Бақдйлаушының өз іс-әрекеті (өзін үстауы)
27

Әлеуметтік перцепцияның төрт функциясы бар: езін-өзі тануы, 
қарым-қатынас партнерін тануы, өзара түсіністік жағдайында 
бірлескен іс-әрекет пен эмоциялық қатьшастардың іске асырылуы. 
Әлеуметтік перцепцияны қарастырғанда екі мәселеге кеціл аудару 
қажет-қабылдан атын адамның (субъект) психологиялық және 
әлеуметтік ерекшеліктерін зерттеуге, екіншіден жеке адамаралық 
бейнелеу механизмдерінің талдауына.
Бақылаушының 
психологиялық 
ерекшеліктерін 
зерттеу 
әлеуметгік 
психологияның 
зерттелінген 
саласына 
жатады. 
Адамдардың бір-бірін қабылдауы мен тусінуінде жеке-даралық, 
жыныстық, жас ерекшеліктеріне, кәсіби және жыныстық - рольдік 
айырмашылықтар бар екені тіркелген. Мэселен, балалар көбіне 
ересектерге қарағанда сыртқы кейіп-пішінге (киімі, шятп қоюы, 
сыртқы кейіптегі ерекшеліктерге, т.б.) көңіл аударады. Мұғалімдер 
мен оқытушылар өз шәкірттерінің білімге ұмтылуы, тәртіптілігі, тағы 
сол сияқты қасиеттеріне көбірек көңіл бөлсе, ал студенттер 
педагогтардың тіпті басқа қасиеттеріне көңіл аударатыны байқалған. 
Сол сияқты басшылардың қол астыңдағыларды қабылдауы мен 
керісінше қол астындағылардың басшыларды қабылдауы да екі түрлі,
Дегенмен, адамды қабылдауда, 
негізінен, ол адамның 
психологиялық ерекшеліктері мен бағдарлары маңызды рөл 
атқарады. Әсіресе, бұл айтылғандар алғашқы таныстық кезінде 
байқалады.
Әлеуметтік психологияда қабылданатын объектінің психология- 
лық қасиеттерін зерттеу де дэстүрлі түрде қалыптасқан. Көбінесе, 
бақыланатын адамның қандай психологиялық жэне басқа қасиеттері 
маңызды, оны тануға көбірек мәлімет береді, басқаша айтқанда 
адамдар қарым-қатынас барысында партнерді бағалауда қай нәрсеге 
кобірек көңіл бөледі?
Ондай маңызды қасиеттерге бақыланатын адамның бет- 
бейнесінің қимылы (мимика), сезімдерін білдіруі (экспрессия) 
отырыс-тұрысы, жүрісі жатады. Киімі, шаш қойысы жөне дауыс 
ерекіпеліктері мен сөйлеу мәнері де жатады. Зерттеулерден 
байқалғанындай, кең таралған, "интернационалды" ым-ишараттармен 
қатар, белгілі мәдени және ұлттық топтарға тән ым-ишараттар бар.
Сонымен бірге, қабылдаудың табыстылығын қамтамасыз етуге 
бағытталған әмбебап психологиялық механизмдерді де қарастыруға 
болады. Оған әлеуметтік перцепция механизмдері жатады.
28

Адамды адамның қабылдауы мен түсінуінің механизмдеріне: 
идентификадия, 
эмпатия, 
рефлексия, 
аттракция, 
атрибуцияны 
жатқызуға болады. (2 схеманы қараңыз!)
Идентификаци£ қазақша "теңестіру", "ұқсастыру" ұғымдарына 
жақын, яғни өзіңці басқа адаммен теңестіру, өзінді сол адамның 
орнына қою. 
Идентификацияда басқа адамның құндылықтар 
нормасы, мінез-құлқы, талғамдары мен дағдылары игеріледі. Әсіресе, 
жеткіншектік кезеңде оныңмәні зор.
Көптеген зерттеулерде идентификацияның оган жақын ұғым 
эмпатиямен тыгыз байланысты екені анықталган.
Эмпатияны басқа адамды сезіну, оньщ тебіреністеріне бой 
ұсына білу деп аньщтауға болады, оның эмоңиялық жағы басым, егер 
идентификацияда басқаның "проблемасы" "ойланылса", эмпатияда 
"сезініледі". Екеуінде де басқаның орнына қоя білу көрінеді, бірақ 
бастапқысында өзін партнермен теңестіру механизмі, ал соңғысында 
басқамен теңестіру қажет емес, өз пікірі болуы мүмкін, дегенмен 
басқаның проблемасын сезіну іске асырылады.
Эмпатия — басқаньщ қуаныш-сүйініпггерін дүрыс сезіне білу 
қасиеті. Қарым-қатынас жасаудағы эмпатияньщ болуы психолог, 
педагог, элеуметтік қызметкердің кәсіби маңызды қасиеттерінің бірі.
Осы екі жағдайда да, арадағы қарым-қатынастың іске асырылуы, 
үшінші жағдайдағы, партнердің "мені" түсінуіне байланысты. 
Басқаша айтқанда бір-бірін 
түсіну 
рефлексия 
қүбылысымен 
күрделенеді. Әлеуметтік психологияда, рефлексия - қарым-қатынасқа 
түсушінің басқа адам оны қалай қабылданайтынын түсінуі. Ол 
басқаша қабылдау мен түсінуі ғана емес, басқа "мені" қалай 
түсінетінін білу, ерекше бір-бірін бейнелеу, яғни "мен" басқаларға 
қалай көрінемін. Рефлексияны элеуметтік психологияда зерттегендер: 
Дж. Холмс, Г.Гибш пен М.Форберг, негізінен диадальщ (екі адамдық) 
әрекеттесу 
түрғысынан 
қарастырады. 
Топтың 
рефлексиялық 
қүрылымын зерттегенде диадалық эрекеттесумен қатар, топтың ортақ 
әрекеті және соған байланысты жеке адамаралық қатынастарда пайда 
болатын рефлексияларда күрделене туседі.
Гнбш пен Форбергтің үсынған диадалық рефлексиясы схема 
түрінде былай көрсетіледі.
Екі партнер бар: А жөне Б. Олардың арасында қарым-қатынас 
бар: А->Б жөне Б_ЛА. Онымен бірге А мен Б-ның өздері туралы 
түсініктері бар А-А', Б-Б' жөне басқа туралы түсінігі бар: А-да Б 
туралы Б", Б-да А туралы А". Коммуникативтік процестегі эрекеттесу
29

мына тұрде іске асырылады: А, А1 тұрғысынан Б"-ге қарап сөйлейді, 
Б, Б' тұрғысьшан А"нга жауап қатады. Нақты жағдайда осы 
айтылғандардьщ қаншалықгы жақын екендігін зерттеу қажет, себебі 
А-да, Б-да, объективті шындықден сәйкес келмейгін А'; Б'; А", Б" бар 
екендігін білмейді. Қарым-қатынастьщ аса табысты болуы А-А1 —А” 
Б-Б-Б" арасындағы алшақтық неғұрлым аз болуымен байланысты 
екендігі тусініюгі.
Мысал 
ретінде 
лектордың 
аудиториямен 
байланысын 
қарастыруға (А) болады (Б). Егер де лектор (А) өзі туралы, тың- 
даушылар (Б"), әсіресе өзін тыңдаушылар қалай қабылдайтыны 
туралы (А") дұрыс түсінікте болмаса, онда лектордың аудиториямен 
өзара түсінісгігі болмайды, демек өзара эрекеттесуі де іске 
асырылмайды. Өзін-өзі дұрыс түсіну, басқаны дұрыс түсіне білуге 
үйрету - өте күрделі процесс, оған баулудьщ бір эдісі — перцептнвті 
біліктілікгі жетілдірегін әлеуметтік -психологиялық тренингтің түрі.
Қабылданатын адамға деген эмоцияльщ көзқарастардың пабда 
болу механизмдерін анықтаумен байланысты зерттеу аймағы - 
аттракция деп аталады. Аттракпиянын казакша мағынасы — 
тартымдылық дегенге жакын. Аттракция, бір жағынан, қабыдцаушы 
үшін басқа адамның тартымдылығының қалыптасу процесі, 
екіншіден, осы процесс онімі, ягни көзқарастардың біршама сапасы. 
Қарым-қатынастың перцептивті жағъга зерттегенде осыны есте 
тұтқан жөн, себебі бір жағьгаан, адамдар арасында бір-бірін 
ұнатушылық, достық сезімдері немесе, керісінше, жақтырмау 
сезімдерінің қальштасуы, екіншіден, бұл құбылыстьщ қарым- 
қатынастағы маңызы қандай деген мәселелер туьндайды.
Аттракцияны бір адамның екінші адамға деген әлеуметтік 
бағдары жэне сол жағдайда эмоциялық компоненті басым деп 
қарастыруға болады.
Аттракцияның түрлі деңгейлері анықталған: ұнатушылық, 
достық, сүйіспеншілік. Кеңестік элеуметтік психологияда аттракция 
көп зерттелінбеген. Қазіргі кезде топтық іс әрекетте аттракцияны 
зерттеу қолға алына бастады.
Әлеуметтік пснхологияньщ ерекше саласы — каузалды 
атрибуция_деп аталады. Зерттеушілер Г.Келли, Э.Джонс, К.Дэвис, 
Д.Кенноуз. Р.Нисбет, Л.Стрикленд. Атрибуцияның аудармасы, телу, 
есептеу дегенге келеді. Латын тілінен аударғанда "саиза" — себеп, 
япга каузалды атрибуцияны — себепті телу деп түсінуге болады. 
Каузалды атрибуция адамдар туралы алынған мәлімет жеткіліксіз
30

болғанда, оның мүмкін әрекетгері мен қасиеттерін тауъш, сол 
объектіге 
телу жағдайы. 
Г.Келли 
атрибуцияның үш түрін 
қарастырады: .жеке тулғалык атрибуция, объектілік атрибуция және 
жағдайлық 
атрибуЦия. 
бақылаушы 
көбіне 
жеке 
түлғалық 
атрибуцияны пайдаланады (әрекет себептері сол эрекетті жасаушыға 
телінеді), ал қатысушы көбінесе жағдайлық атрибуцияны (әрекет 
себептері жағдайларға телінеді). Мүндай жағдайлар, әсіресе табысқа 
жету мен сәтсіздік себептерін теліғенде айқьш көрінеді: эрекетке 
қатысушы сэтсіздік себептерін жағдайлармен байланыстырса, ал 
сырттан бақылаушы сәтсіздік себебін ең алдымен орындаушьщая 
көреді. 
Атрибуция 
қүбылысьшың 
маңыздьшығы 
көптеғен 
эксперименттік зерттеулерден айқьш көрінеді.
Әлеуметтік 
психологияға 
енгізген 
Ф.Хайдердің 
идеясы 
бойынша, адамдар негізінде былай ойлайды: "жаман адамға жаман 
қасиетгер тән", "жақсыға — жақсы қасиеттер", яғни "жаман" 
адамдарга әрқашан жаман істер телінеді, ал "жақсыларға" — жақсы 
істер телінеді.
Соньшен қатар каузалды атрибуция теориясында "жаман" 
адамға теріс істер телінгенімен, қабылдаушы өзін тек оң әрекеттер 
жасаушы деп бағалауы да қарастырылады. Көптеген эксперимент- 
тердің нэтижелері, адам қабылдауында маңызды роль атқаратын 
бағдар (установка) мәселесіне келіп тіреледі, әсіресе, оньщ маңызы 
таяыс емес адам туралы алғашқы ой қалыптасуында ерекше екенімен 
анықталады.
Майрон Ротбарт пен Памела Биллер (1977) өз экспериментінде 
суретте көрсетілген адамньщ бет әлпетінің көрінісіне баға беруді 
өтінген. Бір топ адамдарға - суретгегі адам туралы, гестапо бастығы, 
концентрация 
лагеріндегі 
жан 
түршікгірер 
медициналық 
экспериментке кінэлі деп айтқан. Ол адамдар, суретіне қарап, оны 
қатыгез адам деп бағалаған. (Бет әлпетінде кекесінді жымию бар емес 
пе?). Басқа адамдарға астыртын: сол суреттегі адам туралы- 
нацистерге қарсы күресетін қозғалыс жетекшісі деген, ал олар 
суреттегі адамды ақ ниетті, мейірімді адам сипаттаған. (Суретке 
қараңыз: кездері қандай қамқор жэне ол күлімсіреп түр емес пе?)
Осы сияқты қүбьшыс А.А.Бодалевтің экспериметтерінде (1982) 
де анықталған. Бір адамның суреті студенттердің екі тобына 
көрсетілген. Бір топтағы студенттерге ол адам-қылмыскер, ал екінші 
топтағьшарға сол адам туралы - көрнекті ғалым деп айтылған. Бірінші 
жағдайда студенттер: суретгегі адамның тереңде орналасқан көздері
31

құпия қаһарын, алға карай шыққан иегі қылмыстың тубіне шейін 
жететінін көрсетеді, т.с.с. сипаттамалар берген. Екінші топтағылар 
сол тереңде орналасқан көздер, терең ойлы адамды, ал алға кеткен 
иегі - білім жолында кездесетін қиындықтарды жеңуге қажетті күш- 
жігері, т.с.с. деп бағаланған.
Мүндай зерттеулер адамаралық қатынаста қандай сипаттамалар 
маңызды, қандай жағдайда қалай көрінеді деген сияқты сұрақтарға 
жауап беруге тырысады.
Адамаралық қатынастарда адамдардың бір-бірін қабылдауында 
тағы да зерттеу саласы болып табылатын түрлі "эффектілерді", де 
есепке алу қажет. Үш түрлі "эффектілер" көбірек зерттелген: ореол 
эффектісі (ореол - құрмет, даңқ), жаңа мен алғашқылық эффектісі 
және стереотип эффектісі (таптауырын). (2 схемада).
"Құрмет эффектісінде" қабылдаушыға алдын-ала қабылданатьш 
адам туралы арнаулы бағдар беріледі, белгілі қасиеттер телінеді: ол 
адам туралы алынған мәлімет алдын-ала жасалынған бейненің үстіне 
сальгаады. Бұрын жасалынған бейне "құрмет" рөлін атқарып, нақты 
қасиеттерді көріп, дұрыс қабылдауға кедергі жасайды.
Бұл эффектімен "жаңа" және "алғашқы" эффектілері тығыз 
байланысты. Бұл екеуі де адам туралы берілетін мэліметтің ретімен 
байланысш. Бір экспериментте студенттердің төрт түрлі тобына 
таныс емес адамды көрсеткен. 1- топқа Бұл адам - экстраверт, 2-ге — 
интроверт, 3-топқа алдымен экстраверт, кейіннен интраверт, 4-топқа 
керісінше деп айтылған. Барлық төрт топқа бейтаныс адамды, алдын- 
ала айтылған тұлғалық қасиеттері терминдерімен сипаттап беру 
ұсьшылған. Алғашқы екі топтағылар қиыңдықсыз сипаттаса, үшінші 
және төртінші топтағы сипаттамалар тікелей мэлімет ретіне 
байланысты болған, яғни алдымен айтылған мәлімет басым болған. 
Осындай эффект "алғашқы" эффект деп аталынады. Ал керісініне, 
таныс адамды сипаттауда "жаңалық" эффектісі басым, Бұл жерде 
кейін айтылған мәлімет, яғни жаңалау мэлімет маңыздырақ екені 
анықталған.
Осы эффектілердің бәрін кең мағынадагы стереотип процесінің 
керіністері деп атауға болады. "Әлеуметтік стереотип" терминін 
алғаш рет 1922 ж. У.Липпман енгізген. Әлеуметтік стереотип 
(таптауырын) белгілі элеуметтік топ мүшесіне тән бір құбылыстың 
немесе адамның біршама тұрақты бейнесі. Әртүрлі элеуметтік топтар, 
нақты топтар (үлт) немесе кәсіби топтар, өздеріне тән стереотиптерін
32

жасайды, белгілі деректерді тұрақты түрде, заттарды үйреншікті 
түрде түсіндіру.
Адамдарды түсінудегі стереотип екі түрлі салдарға әкелуі 
мүмкін: біріншіден, адамды түсінуді белгілі түрде жеңілдетеді. Бүл 
жағдайда 
адамды 
қабылдауда 
эмоциялық 
қабылдау 
немесе 
қабылдамау іске асырылмайды, жеңілдету (штамптарды пайдалану) 
арқасында түсіну процесін қысқартады. Екінші жағдайда, адамда 
жаңсақ наным пайда болуына әкеледі. Егер де бұрынғы тәжірибеден, 
ол адам туралы теріс пікір калыптасса, оны жаңадан қабылдауда да 
осы теріс көзқарас сақгалады. Өте кең таралған стереотип 
(таптауырын) — этникалық таптауырьга болып есептеледі, ятни 
белгілі 
үлт 
өкілдері 
туралы 
түрақты 
нанымдар, 
мысалға: 
жапондардың еңбексүйгіштігі, француздардың жеңіл мінезділігі, 
орыстардың көп сөйлегіштігі, қазақгардың кең пейілділігі т.с.с.
Стереотип негізінде жаңсақ наным пайда болуының объективті 
болмысты қате түсінуге әкелетініне мысал ретінде педагогакалық 
стереотип - мүғалім спгіасьшда идеалды 
оқушы моделішң 
қалыптасуын көрсетуге болады. Ол - мүғалімнің жақсы педагог 
екендігін дәлелдейтін жөне оньщ жүмысын жағымды ететін, 
бірлескен эрекетке даяр, білімге үмтылатьга, тэртіпті оқушы. 
Осьгадай идеалға жақын балаларды, мүғалім, жақсы оқушы ғана емес, 
жалпы қарым-қатьшаста сүйкімді, адал, парасатты адамдар деп 
қабылдайды. Оған қарама-қарсы "жаман оқушылар" бейнесіне жақын 
оқушылар, жалпы турде енжар, агрессивті жаман адамдар, 
педагогтардьщ теріс эмоцияларын тудырушылар деп қабылданады.
Мүғалімдердің осындай күтінулері, шын мэнісінде баланың 
нақты жетістіктерін көрсетпейді. Сонымен бірге осындай күтінулер 
баланьщ өзін-өзі қабылдауын да қалыптастыруы мүмкін. Батыс 
психологы Ристтің көрсетуінше, көп балалар мектепте толықтай 
ашылып дамымайды жөне өздеріне деген жақтырмаушылықты 
сезінеді, себебі, о-бастан оларға "дамымаған", "қабілетсіз", "үшқалақ" 
деген атақ тағылған. Яғни мүғалімнен оқушыға бағытталған кері 
байланыс көбіне, Р.Бернстің айтуынша "өзін-өзі актуалдайтын 
сэуегейлік" формасьгада іске асырылады.
Мәселен, бір экспериментте бірінші сынып мүғалімдерінің 
қыздар мен үл балалардың арасындағы оқу темпін игеруі туралы 
пікірлерін анықтаған. Мүғалімдердің бір тобы, бүл жерде жыныстық 
айырмашылық жоқ десе, екінші тобы ұл балалар қыздарға қарағанда 
нашар игереді деген. Бір жыл өткен соң жүргізілген өлшеулерден, I
33

топтағы мұғалімдер сыныптарында, расьщца да ұлдар мен қыздардың 
оқуды 
игеруінде 
айырмашылық болмағаны, 
ал екінші топ 
мұғалімдерінің сыныптарында ұл балалар негізінен қыздардан 
қальщқырағаны байқалғаны көрінген. Бұл сипатталған дерек "күтіну 
таптауырыны" немесе "Пиғмалион эффектісі" деп аталады. Ол 
идеалды 
оқушы 
бейнесінің 
немесе 
мұғалімнің 
теориялық 
педагогакалық тұжьфымыньщ, тіпті оқушыньщ есімінің негізінде де 
қалыптасуы мүмкін.
Мұғалімге ұнайтьга есімді оқушылар, педагогқа ұнамайтын есімі 
бар балаларға қарағанда өздерін сенімдірек сезінетіндерін зерттеулер 
көрсетеді. Баланың есімі оның оқу үлгерімінің табыстылығына 
байланысты мұғалім күтінулеріне де әсер етеді.
"Күтіну 
таптауырыны" 
педагогикальщ 
процестегі 
нақты 
әрекетте көрінетін фактор. Ол мұғалімнің бағдары мен күтінулерінен 
ғана емес, оның мінез-қылығынан да белсенді көрініс беруіне 
байланысты.

жүктеу/скачать 1,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: