П ТАРАУ. АДАМДАР АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС

П ТАРАУ. АДАМДАР АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
1. Қарым-қатынас психологиясы
Психология ғылымындағы негізгі ұғымдардың біреуі - қарым- 
қатынас. Қарым-қатынассыз жеке адамды түсіну, оның дамып- 
жетілуін талдау мүмкін емес.
Қарым-қатынас түрлері мен формалары бойынша эр алуан. 
Тура, жанама, тікелей, біреу арқылы (тікелей емес). Алғашқысы 
тікелей қарым-қатынас, соньщ негізінде тікелей емес қарьш-қатьшас 
пайда боладьі.
Тікелей емес қарым-қатьшас — жазбаша түрдегі немесе 
техникалық 
қүралды 
пайдалану 
негізіндегі 
толық 
емес 
психологиялық контакт.
Адамзат тәжірибесін игеруде жазудың, кітаптың, басқа әртүрлі 
техникалық қүралдың пайда болуы тікелей емес қарым-қатьшас 
жасаудьщ жүйесін күрделендірді.
Қарым-қатьгаас ары қарай жеке адамаралық жэне көшпіліктік 
қарым-қатынас болып бөлінеді. Жеке адамаралық қарым-қатынас — 
топтарда, жүптарда жеке дара ерекшеліктерін білу, қайғы-қуаньппьгаа 
ортақгасу, түсіну, бірігіп іс-әрекет ету негіздерінде қалыптасатьга 
түрі.
Көпшіліктік қарым-қатьгаас - көпше түрдегі таныс емес 
адамдардың жөне көпшліктік мәлімет құралдары арқылы қарым- 
қатынас жасау, осындай қатынастың түріне өнер, эстетикалық - 
қарым-қатынастарды да жатқызады.
Қарым-қатынаста адамдар өзін көрсетеді, өзі үшін жөне 
басқалар үшін психологиялық қасиеттерін аша түседі. Сонымен бірге 
ол қасиеттері қарым-қатынаста қальштасады да. Адамдармен қарым- 
қатынаста адамның адамзаттық тәжірибені игеруі, қалыптасқан 
мораль, қүндыльгқтар, білім мен іс-әрекет түрлерін игеруі, жеке адам 
және дара адам түрінде қалыптасуы іске асырылады. Яғни қарым- 
қатынас адамның психологиялық дамуының маңызды факторы. 
Жалпы алғанда қарым-қатынасты былай анықтауга болады: адамның 
бүкіл өмірі барысында психикалық процестері мен мінез-қүлқы 
қалыптасатын жан-жақты шындық.
Қарым-қатьгаастың маңызды 5 функциясын бөліп қарастыруға 
болады. 
Қарым-қатынас 
адамдардың 
үжымдық 
іс-әрекетінде 
байланыстырғыш ролді атқарады. Бүл функциясын шартты түрде
15

"прагматикалық" функция деп атауға болады. Бұл шартты орындамау 
Інжілде айтылган атақты Вавилон мұнарасы туралы аңызға әкеліп 
соғуы мүмкін. Маңызы бойынша 2-функциясын "қалыптастырғыш" 
функция деп атауга болады. Бүл функция адамның психологиялык 
бейнесін қалыптастырып өзгертудің маңызды шарты. Бала дамуының 
белгілі кезеңдерінде мінез-қүлқы, іс-әрекеті жэне баланьщ қоршаған 
әлем мен өзіне деген қатынасы үлкендер арқылы іске асьфьшады. 
Д.Элъкониннің айтуынша: "Бала әрқашанда 2 адам - оның өзі және 
ересек адам". Даму барысында бапа мен ересектің сыртқы тікелей 
емес қарым-қатынасы баланың ішкі психологиялық процесіне жөне 
де баланың дербестік ерікті іс-әрекетіне айналады.
Онтегенездің бастапқы кезеңдерінде қарьш-қатынас бала 
өмірінде аса маңызды функция атқарады. Орта ғасырда бір испан 
епископы былай деп жазған екен: "Жетімханадағы балалар зерігіп, 
зеріккендіктен өледі". 30-жылдары АҚШ-та эксперимент жүргізілген: 
2 клиникада қауыпті, әрең жазылатын ауру балалар жатқан. Оның 
біреуінде балалар туысқандарымен кездеседі, ал екіншісінде 
туысқандарымен жолықтырьшмайды. Осы екі клиникада жазылу 
тиімділігін салыстырғанда: оның біріншісінде — бала өлімі жоқ, ал 
екіншісінде - балалардың үштен бірі шетінеген.
Бала мен ересектің қарым-қатынасы білім, іскерлік, дағдыны 
берудің жай қосындысы емес, өзара әсерлесу нәтижесінде өзара баю 
мен өзгерудің күрделі процесі. Бала өзіне берілетін басқаның 
төжірибесін белсенді түрде ой елегінен өткізіп, өңдеп пайдаланады. 
Қарым-қатынастың үшінші функциясы ретінде "бекітетін, қолдаушы" 
деген функциясын атауға болады. Басқаша айтқанда, басқа адаммен 
қарым-қатынаста адам өзін-өзі танып-біліп, өзіне-өзі сенімге ие 
болады. Адам өзін-өзі бағалау үшін басқаның мақүлдауын қажет 
етеді. У.Джеймстің айтуынша: "Адам үшін қоғамда өз бетімен 
назардан тыс қалу жэне басқалардың оны мүлдем байқамауы — ең 
зор жаза". Көптеген психотерапевтік жүйелерде адамның мүндай 
жағдайы "қолданылмаған, бекітелмеген" деген үғым арқылы беріледі, 
және де "Сенікі жөн емес", "Сен жамансың" деп мойындамауға 
қарағанда (Бұл жағдайда теріс болса да бекітудің белгілі үлесі бар), 
бекітілмеу "Сен Бүл жерде жоқсың", "Сен тірі адам емессің" дегенді 
көрсетеді.
Атақты ағылшын психологы Р.Д. Ленг - бекітілмеу, көптеген 
психологиялық 
ауру, 
эсіресе 
шизофренияньщ 
себебі 
деген
16

қорытындыға келген көрсеткеніндей, эндогенді психозбен көбінесе 
ата-аналары тарапынан шеттелінген балалар ауырады екен.
Адамдар өміріндегі эртүрлі дәстүрлер - амандасу, түрліше көңіл 
аудару рәсімдері "бекітілу терапиясы" деп саналады. Қарым- 
қатынастың төртінші функциясы жеке адамаралық қатынастарды 
үйымдастыру жэне қолдау болып табылады. Басқа адамдарга деген 
эмоциялық көзқарастар - "сүйкімді — сүйкімсіз", "үнайды - үнамайды" 
деген терминдермен белгіленеді. Әрине, эмоциялық қарым-қатынас 
адам өміріндегі жалғыз қатынастың түрі емес, бірақ олар адамның 
барлық қарым-қатьшас жүйесінде көрінеді, көбінесе іскерлік немесе 
•гігггі ролдік қатынасына да өз эсерін тигізеді. Келесі, бесінші 
функциясы "жеке адам ішілік функциясы". Бүл жағдайда адамның өз
- өзімен қарым-қатынас жасауын (ішкі немесе сыртқы сөйлеу 
арқылы-диалог 
типінде) 
адамның 
ойлауының 
эдісі 
түрінде 
қарастьфуға болады. Осыған байланысты Л.С. Выготский былай 
деген: "...адам өзімен өзі болғанда да қарым-қатынас функциясын 
сақгайды".
Сонымен 
біз 
қарым-қатынастың түрін, 
формалары 
мен 
функцияларын қарастырдық. Әлеуметгік психологияда баса назар 
аударылатыны жеке адам-аралық, тікелей қарым-қатынас түрі, ең 
терең зерітелгені де осы түрі.
Әлеуметтік психология, адамдардың түрлі элеуметтік топтарға 
кіріктірілуіне байланысты, олардың мінез-қүлқы мен іс-әрекетінің 
заңдылықтарын зерттейтін болса, онда, алдымен жеке адам-аралық 
қарым-қатынас жэне адамдардың бір-біріне өзара әсерін ғылыми 
тұрғыда талдау қажеттілігінің туындауы занды қүбылыс. Бүл 
процестер қалай өтеді, олардың формалары, қүрылымы қандай, 
адамдар арасындагы қарым-қатынаста алатын орны қандай?
Қоғамдық қарым-қатынасқа қарағанда жеке адам-аралық қарым- 
қатынастың табиғаты 
бөлекше, 
оның езіндік ерекшелігі —
эмоциялық негізінің болуы. Адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа 
түскенде, оның бір-біріне деген әртүрлі көзқарастары сезімдер 
негізінде 
қалыптасады. 
Психология 
ғылымы 
жеке 
түлғаның 
эмоциялық көріністерінің үш түрін немесе үш деңгейін бөліп 
қарастырады: аффектілер, эмоциялар мен сезімдер. Жеке адам-аралық 
қарым-қатынаста осылардың бэрі де көрініс бергенімен, көбінесе
сезімдерге баса көңіл, 
қарастьфу қабылдаған
С.Торайғыров 
гтындағы ПМУ-дің 
эдемик С^ейсембаев 
ртындағы ғылыми
І / І Т А П V А и А
1_ I
өзін екі топқа бәліп

1) конъюктивті - адамдарды жақындататын, біріктіретін, 
бірлескен іс-эрекетке 
итермелейтін сезімдер;
2). дизъюнктивті — адамдарды бір-бірінен аластататын, 
бірлескен іс-эрекеттен кашқақтататьш сезімдер.
Жеке 
адамаралық қарым-қатынасты 
зерттеуде американ 
психологы Дж. Морено (1958) ұсынған социометрия әдісі кең 
қолданылады. Социометрия негізінде нақты іс-әрекет кезіндегі шағын 
топтың қарым-қатынасын (жақтыру, жақтырмау) анықгауға болады. 
Дегенмен, топты толық зерттеу үшін тек социометрия эдісі 
жеткіліксіз болып табылады.
Кеңестік психологияда қарым-қатьшасты, бір жағьгаан, іс- 
эрекеттің бір турі, екіншіден, іс-эрекеттің өзіндік көрінісі деген 
үғымда қолдану басым. Қарым-қатынастың іс-эрекетке кіріктірілуі 
оған қатысушылардың әрекеттерін "үйлестіріп" немесе "үйлестірмей" 
іске асырады . Мұндай үйлестірупгілік қарым-қатынастың ерекше 
эсер етушілік функциясымен байланысты.
Қарым-қатынастың құрылымы күрделі болғандықтан, шартты 
түрде талдау мақсатымен, көбіне оның бір-бірімен тығыз байланысты 
үш жағын қарастырады: коммуникативті, интерактвті, перцептивті 
(1,2 схема).
Қарьш-қатьгаастың осы үш жағын бірлікте қарастыру қажет
Қарым-қатынас
Коммуникация
Интеракция
Әлеуметтік
перцепция
мэлімет беру
өзара 
эсерлесу 
адамдардьвд бірлескен 
эрекетінде эсерлесуін 
көрсететін 
қарым- 
компоненті
өзара қабылдау 
жэне 
адамдардың 
бірін-бірі түсінуі
1 - схема. Қарым-қатынастың үш жағы
18

^ ^ р ы м -қ а т ы н а с т ь щ ү ш ж а ғьш ь щ ^ м азм ұ н ы ^
1. Коммуникативті
2. Интерактивті
3. Перцептивті
Мәліметтер апмасу 
процесінің өзіндік 
ерекшеліктері
Жеке түлгалық 
магынаның анықталуы:
Басқа адам туралы ой- 
елестер өзіндік сана 
деңгейіне байланысты
мақсаттарына, 
мотивтеріне, 
қажеттіліктеріне байланысты
Адамның өзін басқа 
адамдар арқылы 
түсінуі мына 
механизмге 
байланысты:
Э. Берн (американ 
психотерапевті), 
ұсынган 
конфликтілік (дау-дамайлық) 
қарым-қатынас 
теориясы:
Идентификация — ез- 
езіне теңесгіру;
Эмпатия 
— 
мазмүны 
бойынша 
жақын кұбылыс;
Рефлексия 
— 
басқа адамның өзін 
қалай 
қабылдауын 
түсінуі;
Каузалды 
атрнбуция — мэлімет 
жетіспеген 
жагдайда 
және накты себептер- 
ге байланысты басқа 
адамньщ мінез-кұлқын 
(өзін ұстауын) түсін- 
діру механизмдері
Әр адамда үш «Мен» болады: 
Бала - тәуелді, багынышты 
жағдай;
ата-ана - тэуелсіз, өзіне 
жауапхершілік алатын;
ересек 
— 
басқаларды 
түсінетін, жауапкершілікті өзі 
және 
басқалар 
арасында 
бөлісетін
Олардың психологиялык 
сипаттамасы:
Бала — әрқашан багьгаьппты 
жәяе 
өзіне 
сенімсіз 
түрді 
көрінеді;
Ата-ана —өзіне оенімді — 
агрессивті, өзін-өзі ұстай біледі;
Ересек - оларды бір-бірімен 
келістіру, бір партнер екіншісі- 
нің 
анықтаган 
позициясьш 
қабылдауга 
әзір 
жагдайда: 
екеуінде де қанагаттану сезімі 
туындайды
Адамды адам кабылдауьгның әсерлері (эффектісі)
1. Ореол эффектісі - қабылданатын адамга багдарлану негізінде нақгы қасиеттерді 
телу, жаңа мэлімет бұрьш қапыптасқан бейнесі (ореол) салынады
2. Стереотнп эффектісі - белгілі нэтиже «штамп» ретінде пайдаланатын құбылыс 
не адамнын тұрақгы бейнесі: күдікті; қате болуы мүмкін
Нәтиже «пггамп»: - өз жеке тэрбиесі; жеке шыгарма; фильмдер болуы мүмкін

жүктеу/скачать 1,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: