- схема. Қарым-қатынастьщ үш жағының мазмұны

Қарым-қатынастың коммуникативті жағы (тар мағынада) 
қарым-қатынасқа түсушілердің бір-бірімен мәлімет алмасуы.
Интерактивті жағы - қарым-қатьшасқа . түсушілердің өзара 
әрекеттесуін ұйымдастыру, яғни білім, идеялар жөне эрекеттермен 
алмасу (өрекеттестік). Бірлескен әрекеттің үйымдастырылуы.
Перцептивті жағы - қарым-қатынасқа түсушілердің бір-бірін 
қабылдауы, тануы (тусінуі), соның неғізінде өзара түсіністіктің пайда 
больш қалымтасуы.
Сонымен қатар, жеке адам-аралык. қарым-қатынас: императивті, 
манипулятивті жөне диалог болып бөлінеді. Императивті қарым- 
қатынас - авторитарлы, директивті (өктем) түрде қарым-қатынасқа 
түсушіге жасалынатын әсер. Бүл жағдайда қарым-қатынас партнері - 
әсер етілетін объект, Ипассивті" объект больш есептелінеді.
Көптеген іс-әрекетте, мөселен, эскери өмірде, кейбір шытырман, 
қиын-қыстау жағдайларда осындай қарым-қатьшас қажет. Мүндай 
қарым-қатынастың орынсыз, этикаға симайтын кездері де болады: өте 
жақын адамдар арасында, тэрбиелік, педагогикалық, т.б. қарым- 
қатынастарда.
Манипуляция - қарым-қатынас партнеріне өзінің іпггей 
мақсаттарын жасырын түрде жүзеге асыру үшін жасалынатын қарым- 
қатынас 
түрі. 
Қарым-қатынастың 
бүл 
түрі, 
эсіресе, 
бизнес, іскерлік қарым-қатынаста әбден орьшды болғанымен, достық, 
жолдастық, сүйіспеншілік саласында орынсыз. Императивті және 
манипулятивті қарым-қатынасты біріктіріп, монологтық қарым-қаты- 
нас деп сипаттауға болады. А.А.Ухтомскийдің айтуынша, адам өз 
маңайындағыларды басқа адам емес, өзінің "сыңарлары" деп 
қабылдайды. Өзіне деген бағдардан басқа адамға деген бағдарға 
көшетін қарым-қатынас түрі — диалогты қарым-қатынас.
Диалог — тең құқылық, субъективті қарым-қатынас, оның 
мақсаты: өзара танып — түсінісу, партнерлер арасьшда өзін түсіну, 
өзіндік даму. Диалогта қарым-қатынас жасау, қарым-қатынастың 
белгілі ережелерін сақтағанда ғана мүмкін.
2. Қарым-қатынастың коммуникативті жағы
Қарым-қатьгааста адамдар өзара идеялар, қызығулар, көңіл- 
күйімен, сезімдерімен, т.б. бөліседі. Мұның бэрін эртүрлі мэлімет 
ретінде қарастьфуға болады.
20

Адамдар арасындағы коммуникативті процестер техникалық 
қондырғапар арасындағы алмасудан өзгеше болады, оның мазмұны 
жөне формасы бойынша өзіне тэн ерекше, маңызды қасиеттері бар. 
Олардьщ ерекшелігГ — кері байланыс процесі, коммуникативті 
барьер, коммуникативтік әсер жэне мэлімет берудің әртүрлі деңгейі 
(вербалды-сөз жүзіндегі, вербальды емес-сөз жүзіндегі емес) сияқгы 
процестермен байланысты. Әрқайсысын бөлек-бөлек талдап көрейік:
1. жеке адамаралық карым-қатынастағы кері байланыс. Ең алдымен 
мәлімет бір жақты болмайды, екі жақты пікір алмасу түрінде өтеді. 
Мэліметті беруші — коммуникатор, оны қабылдаушы - реципиент 
деп аталады.
Сондыктан да негізгі мәліметті біреуден екінші адамға беру ғана 
емес, қарым-катынас барысьшда ортақ көзқарас, пікір, ортақ мэнге 
келу маңызды.
Бүл міндетті орындауда ерекше механизм — кері байланыс іске 
қосылады, ол реципиенттің коммуникатордың ісэрекетін қалай 
қабылдап, бағалауына байланысты. Сонымен, кері байланыс 
дегеніміз — коммуникатордың әрекетіне деген реакциясын 
көрсететін мэлімет. Кері байланыстың берілуі эртүрлі жолдармен іске 
асырылады. Ең алдымен тура жэне жанама. Тура кері байланыста 
реципиент пікірі ашық түрде беріледі. Мысалы: "сенің пікірің маған 
үнамайды", "не айтып түрғаның маған түсініксіз", т.б. және де әртүрлі 
қимыл-қозғалыс (жест), ренжу, қуану, т.сс. Бүл түрде тиімді болады.
Жанама кері байланыс — психологиялық мәліметті берудің 
астыртын түрі. Бүл жағдайда әртүрлі сүрақтар, кекету, күтпеген 
эмоциялық 
реакциялар 
болуы 
мүмкін. 
Мүндай 
жагдайда 
коммуникатор партнердің не айтқысы келетінін әзі түсінуі қажет. 
Әрине бүлай түсіну эрқашан дүрыс болмауы мүмкін, сондықган 
түсінісу қиынырақ болады.
Коммуникация процесінде тек мэлімет алмасу ғана емес,оны 
партнерлердің бірдей тура түсінуі қажет. Яғни коммуникация 
процесінде келіп түскен мәліметті дүрыс түсіну (интерпретация) 
проблемасы туындайды. Біріншіден, мәліметтің формасы мен 
мазмүны коммуникатордың жеке-даралық ерекшелігі, реципиент 
туралы көзқарасы, ол туралы өзінің пікірі және қарым-қатынас 
процесіндегі жағдайларға байланысты. Екіншіден, оның жіберген 
мэліметі реципиенттің жеке-дара психологияпьщ ерекшеліктеріне, 
көзқарасы, пікірлеріне, жагдайга байланыста өзгеріске түседі. 
Мэселен, бастығы мен өзінің үлынан естіген бір мэлімет екі түрлі
21

психологиялық реакцияға әкеледі. (Бастықтың айтқанын зейінмен 
тыңдаса, баласыныкіне ашулануы 
мүмкін). Мәліметгі 
эртүрлі 
қабылдау бірнеше себептерге байланысты. Солардың ішінде 
маңыздысы-коммуникативтік барьердің болуы (түсініспеушілікке 
экелетін тосқауьш), ол — коммуникативТік процестің екінші 
ерекшелігі. Түсініспеушілік барьері, элеуметтік — мэдени барьер, 
қарым-қатынас барьерлері болуы мүмкін.
Түсініспеушілік барьерінің бірнеше түрлері болады:
1) фонетикалық барьер жатады. Әртүрлі тілде, диалектіде 
сөйлеу, тілдегі кемісгік (немесе дикция), тілдің грамматикалық 
құрьшымьшьщ өзгеруі. Өте тез сөйлеу, сөзді анық айтпау, қосымша 
дыбыстардың болуы да осыган себеп болады.
2) Семантикапық барьер сөз мэнінің ерекшеліктері (тезаурус) 
эртүрлі жаргондар, слэнгтер. Әртүрлі ортаның өзіне тән "мини-тілі" 
болады. Өздерінің 
қалжыңдары, тілінің оралымдарыд.с.с. Мүндай 
барьерлерден аттай білу мүгалімдер, дэрігерлер, басшылар үшін өте 
қажет.
3) Стилистикалық барьер — коммуникатор тілінің стилі 
жаздайга сәйкес келмегенде немесе реципиенттің психологиялық 
көңіл-күйіне сэйкес болмағанда көрінеді.
Мысалы, балаларға берілген мэлімет қызықты түсінікті тілде 
емес, қиын ғылыми тілде айтылса, осындай қүбылыс байқалады. 
Сондықтан коммуникатор өзінің реципиенттерінің көңіл-күйі, 
жағдайларын сезіне білуі керек, қарым-қатынас жағдайларының 
өзгерістерін тез сезініп, саған байланысты өзгерістер енгізуі қажет.
4) Логикалық барьер, коммуникатордың үсынған логикалық 
түжьфымдары өте күрделі болғанда туындайды. "Ерлер логикасы", 
"әйелдер логикасы", "балалар логикасы", т.б. логикалар туралы 
айтуға болады.
Қарым - қатынастағы әлеуметтік — мэдени ерекшеліктерге саясн, 
діни, кәсіби ерекшеліктерді жатқызуға болады. Қарым-қатынас 
процесіндегі мэлімет алмасу деңгейлері екі түрде іске асырылады: 
вербалды, вербалды емес.
Вербалды (сөз арқылы) деңгейінде (негізгі) - тіл пайдаланылады. 
Сонымен қатар вербалды емес жүйелер де пайдаланылады: оларга 
оптикалық - кинестезиялық жөне акустикалық жүйелер жатады. 
Оптикалық-кинестезиялық жүйеге адамның сыртқы түрі жөне әсерлі 
қимыл-қозғалыстары, ым-ишараттары, мимикасы, отырыс - түрысы, 
жүрісі, т.б. жатады. Бұл жүйенің маңызды түріне көздік контакт
22

жатады. Адамның сезімдері негізінен осылар арқылы беріледі. 
Партнердің сөзіне сенбегенде осыларға көңіл аударамыз.
Акустнкалық 
жүйеге сонымен 
бірге 
коммуникатордьщ 
дауысьшың сапасын (тембрі, биіктігі, қаттылыгы), интонация, сөйлеу 
темпі, дауыс екпіні жене әртүрлі сөз арасындағы үзілістер (пауза), 
жөтелістер, күлкілері, т.б. жатқызады.
Жэне де коммуникатавті процестің кеңістікте, уақытта 
үйымдастьфылуы да маңызды. Қарама-қарсы отыру — дұрыс 
контакт, сыртынан айқайлау, керісінше бұрыс контакт болып 
есептелінеді.
Сонымен бірге тиімді тыңдай білу техникасы да маңызды. "Есту 
жэне "тьщдау" күрделі еріктік процесс, зейін қойып, өз проблемасын 
ұмытып, өзгенің проблемасына тереңдей білу эрқашанда бола 
бермейді.
Тиімді тыңдаудың екі түрі бар: зейін қойыл үндемей тыңдау
- басын изеу, мимикальщ реакциялар, көз контактысы, зейінін 
белудің әртүрлі фазалары. 
Кейде "Иэ"-"иә" деген сөздерді айту, 
немесе соңғы сөздерді қайталау да қолданылады. 2-түрі рефлексивті 
тыңдау, эртүрлі сұрақтар арқылы, сөйлесушінің сөздерін басқаша 
айту, бір ойды басқа сөздермен жеткізу (парафраз), қорытындылау, 
аралық қорытындыларды айтып беру.

жүктеу/скачать 4,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: