Бируни жасаған географиялық карта

«Масғұт таблицаларында» келтірілген схемалық картада Азия, Африка және Европа көрсетілген (Америка, Австралия, Антарктида бертін ашылған болатын). Карта шеңбер ішіне орналастырылған, оның үстіңгі жағы оңтүстікке, астыңғы жағы солтүстікке сәйкестендірілген.

Оңтүстікте «Заңшон аралы», «Зауа аралы», орта тұсында «Ирак», «Парсы қалалары», «Құлзұм» (Қызыл теңіз), «Хорасан», «Гүрген теңізі» (Каспий теңізі), «Хорезм», солтүстікте «Сақлаб жері» (славяндар жері), «орыстар», «Түркән тайпалары» (түрік тайпалары), «Ораң» (варягтар, яғни Скандинавия түбегіндегі финдер мен шведтер) және «Солтүстік теңізі» көрсетілген. «Мағриб» - Алжир, Тунис, Марокко, «Мағриб сыртындағы теңіз» - Атлант мұхиты, «Андалус» (Испания), «Мысыр», «Қара шөл» (Ливия), «Шом теңізі» (Жерорта теңізі), «Шам» (Сирия) картаның батысқа сәйкес оң жағында, ал «Үндөз» (Үндістан) бен «Шін» (Қытай) сол жақ жартысында орналастырылған. Шығыс елдерінен Жапония, батыс елдерінен Англия, Франция, Германия жоқ. Материктердің өзара орналасуы, біріне бірінің жалғасу реті дұрыс көрсетілген. Ол кезде Қытайдан Испанияға, Үнді мұхитынан Мұзды мұхитқа дейінгі жерлерді түгел сызып бейнелеген карта болған емес. Үндістанның қай жақта екенін батыс европалықтардың тіпті XVI ғасырға шейін білмей келгені мәлім.

Бирунидің басқа шығармаларында бұл жерлер бірсыдырғы толық айтылады. Оларда таулардың, өзендердің, көлдердің, шөлдердің, мемлекеттердің, халықтардың аттары дәлірек келтіріледі.

Әлем географиясынан Бируни кітаптарында айтылатын атаулардың кейбіреулері мыналар: Қара теңіз, Каспий теңізі, Варяг теңізі (Балтық), Ақ теңіз, Арал теңізі, Ыстықкөл, Балқаш, Байқал көлдері, Кавказ, Памир, Орал, Сібір жерлері, Еділ, Сырдария, Амудария, Ангара өзендері, орыс, сақ, хазар, алан, түркі, бұлғар халықтары тағы басқалар. Бируни былай дейді: «Понтос теңізі (Қара теңіз) Шом теңізіне (Жерорта теңізіне), Шом теңізі Мағриб сыртындағы теңізге қосылады. Соңғы теңізді гректер океанос дейді... Шом теңізінде Кипр, Самос, Родос, Сицилия тағы басқа аралдар бар... Гүрген теңізі ешбір теңізге қосылмайды, оған Еділ өзені құяды».

Бируни мүмкін қадарынша әрбір жердің ауа райын, пайдалы қазбаларын, табиғи ерекшеліктерін баяндап отырады. Мәселен: «Шіннің арғы жағындағы теңіз (Ұлы мұхит) бен Мағриб сыртындағы теңіз (Атлант мұхиты) өте терең, жүзуге қауіпті. Кемелер олардың шетінде ғана жүреді.... Оңтүстікте Забедж (Ява), Дибаджат, Құмайыр тағы басқа аралдар бар. Бұлардың ірілері - Серендіб (Цейлон), оны үнді тілінде Саңғалдиб дейді. Қала (Малакка) және Сарбуза (Суматра). Серендібтен әр түрлі асыл тастар шығады, Қалада қалайы өндіріледі, Сарбузада кампара бар. ... Бізде қыс болғанда бұл аралдарда жаз болады».

Бирунидің географиясы геологиямен байланысып отырады. Оның геология мен гидрографиядан жазған көрнекті еңбектерінің бірі - «Ел қоныстанған жерлердің шекараларын баяндау және олардың ара қашықтықтарын анықтау» («Тахдид нахаят») атты кітабы. Бұл кітаптың автордың өз қолымен жазған араб тіліндегі жалғыз данасы қазір Түркияда, «Сұлтан Фатих» деген кітапханада. Толық нұсқасы әлі ешқайда жарияланбаған. Оның кейбір параграфтарын академик В. В. Бартольд көшіріп алған. Көшірме 1941 жылы «Ежелгі тарихтың хабаршысы» журналында орыстілінде жарияланған.

«Тахдид нахаят» Жердің дамуын ғылым жолымен баяндайды, діни түсініктерге мүлде қайшы келеді. «Теңіз құрылыққа көшіп, құрылық теңізге айналып отырады, - дейді Бируни. - Егер бұл ауысу адамзаттан бұрын болса, оны жұрт білмейді. Адам баласы өмір сүрген кезде болса, ұзақ уақыт өткендіктен ұмытылады. Олардың бірі - Араб шөлі. Ол бұрын теңіз болған, кейін құрып шөлге айналған. Құдық қазғанда шығатын қалдықтар бұл пікірді әбден дәлелдейді. Теңіздің мұндай іздері біздің жерімізде де бар. Джурджан мен Хорезм аралығындағы құмды шөлден құдық қазғанда ішінде балықтың қанаты көрінін тұратын әр түрлі жылтырауық тастар шығады. Олар ертеде шөлдің орнында көлдің немесе теңіздің болғандығының өлі куәлары. Теңіз суалғанда оның орнында көл қалған. Жойқын, яғни Балх өзені (Амудария) Хазар, яғни Гүрген (Каспий) теңізіне құйған. Кейін Жойқын өзені жолын өзгертіп, Хорезм көліне (Арал теңізіне) құятын болған».

Бирунидің түсіндіруінше Арал теңізінің ұлғаюына Амударияның бұрылуы себеп болған. Сарықамыс қазаншығы - теңіздің бұрынғы түбі. Амударияның ескі арнасын Узбой жүлгесіндегі иесіз қалған ескі жұрттардың, құрал-саймандардың, ыдыс-аяқтардың қалған тамтықтарынан аңғаруға болады. Теңіздің суалуы ішкі күштердің әсерімен Жер қабығының көтерілуіне байланысты. Мұның нәтижесінде жаңадан адырлар мен таулар пайда болады. Олар өзеннің бұрынғы жолдарын бөгейді. Амудария өзені Дахонишер, Шайтансекіріен, Түйемойын тос-қауылдарына соқтығып, солтүстікке қарай ағатын болған, жолшыбай шамасы келген жыныстарды жыртып өткен. Совет ғалымдарының зерттеулері бұл пікірдің дұрыстығын дәлелдеп шықты. Олардың қорытындысы мынадай: Орта Азия жерінің даму тарихы Бирунидің баяндағанындай, тек айтылып отырған өзгерістер Бируни топшылаған уақыттан ертерек болған.

Жер бедерінің бұлай өзгеруі жөніндегі теорияны Европада итальян ғалымы Леонардо да Винчи (1452-1519) ұсынған. Винчидің Бируни еңбектерін оқуы мүмкін.

Бируни көптеген жерлердің геологиялық тарихын, өзендер мен көлдердегі судың жыл ішіндегі кірісі мен шығысын есептейді. Тіпті Мысырдағы Ніл мен Үндістандағы Ганга өзендерін де сипаттап береді.

Бируни минералогиядан да бір сыпыра мұра қалдырған. Олардан бізге әзірше белгілісі - ғалымның өлер алдында (1048 жылы) жазған «Асыл тастар» атты кітабы. Бұл кітаптың бір данасы Испанияның Эскуриал қаласындағы кітапханада, екінші бір данасы Үндістанның Хайдарабад қаласындағы кітапханада сақталған. Хайдарабадтағы нұсқасы бойынша Сирия ғалымы Хашими 1933 жылы Бонн университетінде (Батыс Германия) докторлық диссертация қорғаған. Диссертация 1935 жылы неміс тілінде басылып шыққан. Ал 1937 жылы Хайдарабадта араб тілінде «Асыл тастардың» өзі жарияланған. Көлемі 18 баспа табак.

«Асыл тастар» екі бөлімнен құралған. Бірінші бөлімде 36 тарау, екінші бөлімде 12 тарау бар. Кітапта 14 түрлі асыл тас (жауһар, гәуһар, алмас, кәраба, меруерт, маржан, інжу т. б.) айтылған. Бұлар жөнінде сол кездегі мағлұматтар толық келтірілген. Мысалы, бір ғана меруерт туралы тарауда мынадай мәселелер баяндалған:

1) меруерттің физикалық және оптикалық қасиеттері; 2) меруерттің әр түрлі тілдердегі атаулары (араб, парсы, үнді, сирия, грек, латын тілдерінде); 3) меруерттің табиғатта пайда болуы; 4) меруерт болатын теңіздер мен мұхиттар; 5) меруерттің бағасы; 6) меруертті іске ұқсату; 7) меруерт шығатын жерлер; 8) судан меруерт алынатын маусымдар; 9) меруертті су астынан алып шығу әдісі; 10) меруерт жайындағы халық арасындағы аңыздар.

Асыл тастарды Бируни түсіне қарай алтыға бөледі: қызыл, сары, жасыл, көк, ақ және қара тастар. Бұлардың әрқайсысы дербес кластарға ажыратылады. Мәселен, кызыл тастар: қан қызыл, алқызыл, жалын қызыл, күңгірт қызыл т. б.  барлығы он түрлі; сары тастар: алтын сары, лимон сары, бал сары т. б. - барлығы 6 түрлі, жасыл тастар: шөп түстес жасыл, тоты түстес жасыл, жуа түстес жасыл т. б.  8 түрлі; көк тастар: күл түстес, аспан түстес, сүрме түстес т. б. - 9 түрлі. Күл түстес тасты қазақтар көбінесе «есек тас» дейді.

Кітапта Орта Азияның мұнай, асбест, тау шынысы, ашудас, мүсәтір, тотияйын, сынап, темір, мыс, алтын шығатын жерлері, Арменияда тау шынысы, Балтық теңізінде кәраба өндірілетіндігі айтылған. Асыл тастар халықаралық сауданың аса маңызды тауарлары ретінде сипатталған.

Ертеде асыл тастар әлеуметтік өмірде елеулі орын алған. Олардың кейбіреулерінің дербес тарихы болады. Мәселен, Москваның Минералогиялық музейіндегі «Шаһ» деп аталатын гәуһар тас XVI ғасырда Үндістан жерінен табылған. 1591 жылы оған Бұрхан-шаһ өзінің атын жаздырып алған (асыл тастарға таңба түсіру өте қиын болады). Талай патшаларды таластырып, әр түрлі соғыстарға себепкер болып, XIX ғасырдың басында «Шаһ» тасы Иранға келген. 1829 жылы Иранның реакцияшыл топтары Россияның Теһерандағы елшісі, атақты жазушы А.С.Грибоедовты өлтірген. Грибоедовтың «құны» ретінде әлгі тасты Иран шаһының баласы Кысырау-мырза орыс патшасына әкеліп берген. «Шаһ» содан бері Россияда. Осыншама тарихы бар тастың көлемі жүгерінің дәніндей-ақ.

Асыл тастардың құндыларының бірі - кәраба. Ол жөнінде Бируни былай дейді: «Шығыс түркілері кәрабаға, әсіресе оның түсі ажарлы ірі кесектеріне әуес келеді. Оны хұтыппен катар бағалайды, Қытай кәрабасын ұрым кәрабасынан төмен деп санайды, Түркілер кәраба моншақтары қадалған адамға көз тимейді дейді... Кәрабаның әрекеті атынан-ақ мәлім болып тұр, ол сабан қиқымы мен шаш талшықтарын тартады. Кәрабаны ұрымша электрон немесе адамантус дейді, сирия тілінде дікінә деп те, хаянуфр деп те айтады».

Бұл арада сөз болып отырған шығыс түркілері - қыпшақтар, қырғыздар, түрікмендер және ұйғырлар. Хұтып - тұмсығында жалғыз мүйізі болатын хайуан - мүйіз тұмсық, орысша носорог. Хұтыптың мүйізі де хұтып делінеді. Ұрым - соңғы дәуірдегі Рим империясы. Қытай кәрабасы - Бирма жерінде өндіріліп, Қытайдың Инь-Чжу облысында сатылатын кәраба. Қазақтың «інжу» деген сөзі осы облыстың атынан шыққан. Қазақша «кәраба» болып кеткен сөздің түпкі тегі - «кәһруба» деген ескі парсы сөзі. «Кәһ» - «сабан», «руба» -«ұры». Сонда «кораба» - «сабан ұрлаушы» болады. Бұлай аталуының себебі - шашқа немесе теріге үйкегенде кәрабаның зарядталып, сабан қиқымдарын, қылшықты, құстың мамығын өзіне қарай аңғартатындығы. Кәраба грекше «электрон» делінген, оның тарту қасиеті электрлік қасиет деп аталған. Қазіргі ғылым мен техникадағы «электр» деген сөздің тегі де осы кәраба атынан шыққан.

Кәрабаны қазір көбінесе янтарь дейді, ол алтын бұйымдардың магазиндерінде моншақ ретінде сатылады. Ежелгі славян тілінде оны «алатырь» немесе «латырь» деген, литван тілінде «латрас», мағынасы - «қарақшы». «Электрон» сөзі осы «алатырьдан» шыққан болу керек.

Кәраба - бұдан миллиондаған жыл бұрын пайда болған, ол таулар бұзылып, жер жарылған кезде Жер қойнына түсіп, құм мен топырақтың астында қалып, иленіп, тасқа айналған ағаштардың шайыры. Тас көмір де сондай ертедегі ағаштардың қалдығы. Кейбір кәрабалардың ішінде оралып қалған қоңыз, шыбын, маса, көбелек, инелік болады. Ондай кәрабалар қымбат бағаланады. Дүние жүзінде кәрабаның ең көп шығатын жері Балтық теңізінің оңтүстік жағасы.

Кәрабаға байланысты бір тарихи мағлұматқа тоқталып өтейік. Бірінші Петр патша Германиядан көптеген кәраба әкелген. Екінші Екатерина өзіне сарай салдырып, оны асыл тастармен әшекейлеткен. Петрдің кәрабаларымен жеке бір залды жабдықтатқан. Зал «кәраба бөлмесі» деп аталған. Дүние жүзінде теңдесі жоқ кәраба бөлмесінде жалпы құны алтын есебімен ондаған миллион сом тұратын кәраба кесектері мен кәрабадан жасалған бұйымдар тұрған. Совет үкіметі Екатерина сарайын музейге айналдырған, музей Ленинград жанындағы Пушкин қаласында (бұрынғы Патша селосы).

Соғыс кезінде, 1942 жылы, Гитлердің қанды қол сыбайласы Геринг кәраба бөлмесіндегі моншақтарды Кенигсберг қаласына (қазіргі Калининград) алдырған. Жеке өзі пайдаланып кету мақсатымен, оларды Гитлерге де білдірмеген. 1944 жылға дейін бес машинаға жүк болған кәрабаларды Кенигсберг музейінің астындағы құпия қоймада сақтатқан. Фашистік Германия әбден жеңіле бастағанда Геринг әлгі моншақтарды қоймадан шығартып, басқа жерге тықтырған. Содан кейін кәрабаларды білетін және оларды тығуға қатынасқан музей қызметкерлері мен СС солдаттарын отбасымен жинатып алып, түгел аттырып тастаған. Кәраба бөлмесінің осы бұйымдары 20 жыл бойы ізделінуде. Ол туралы азын-аулақ деректер болғанымен, бұйымдар әлі табылған жоқ.

Өмірінің соңғы жылдарында Бируни ботаника және медицина мәселелерімен де шұғылданған. Өсімдіктер тіршілігін зерттеген. Табиғаттағы гүлдердің 3, 4, 5, 6 және 18 желекті ғана болатындығын, ал 7, 9, 11 желекті гүлдердің мүлде болмайтындығын айтқан. Кейбір дәрілік шөптерді сипаттаған. Баланың қолсыз немесе аяқсыз дімкар болып туу себептерін баяндаған. Өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің дамуы жөнінде XIX ғасырда Дарвин белгілеген табиғи сұрыпталу идеясына келген.

Бируни тіл біліміне де елеулі үлес қосқан. Көптеген тілдерді білген ұлы ғалым әр түрлі тілдердің арасындағы байланыстарды аңғарған. Ғылыми терминдерді ол өз еңбектерінде бес-алты тілде келтіріп, мағыналарын түсіндіріп отырады. «Әрбір халық, - дейді Бируни, - өз тілін әдемі деп есептейді, өйткені ол соған дағдыланып кеткен, өз тілін өз қажетіне жаратады». Ғалымның пікірінше тілдерді «жақсы тіл», «жаман тіл» деп бөлуге болмайды, тілдердің бірінен бірінің артықшылығы жоқ. Сондықтан ұлттар мен халықтардың да бірінен бірінің артықшылығы жоқ, адам баласының бәрі бірдей.

Бирунидің тұсында араб тілі халықаралық ғылым тілі болған, ғылыми шығармалар сол тілде жазылған. Бируни де еңбектерінің көпшілігін араб тілінде жазғап. Ол араб тілін құранның тілі ретінде пайдаланбай, ғылым тілі ретінде пайдаланады. «Қазір дүние жүзіндегі ғылымның бәрі араб тіліне түсірілген» дейді ғалым.

Бируни халық жырларын қатты қадірлеген, өзі де өлеңдер жазған. Оның шығармаларыида 200 ақынның өлеңдерінен үзінділер келтірілген.

Бируни еңбектерінің шыңы - «Ескерткіштер» мен «Үндістан». Бұларға жеке тоқталуды мақұл көреміз.