Әдебиет теориясы. 1-том

2.
 Кез келген тілді қалыптастыру үшін таңбалардың көптүрлілігі қажет
болады
. Тілдік өзгерістерге тосқауыл болатын маңызды факторлардың
бірі – кез келген тілді қалыптастыруға қатысатын таңбалар санының көп
болуы. Жиырмадан қырық əріпке дейінгі жазу жүйесін басқа жүйемен
ауыстыруға болады. Элементтер саны шектеулі, бірақ тілдік таңбалары
шексіз болатын тіл туралы да осылай айтуға болады.
3
. Жүйенің аса күрделілігі.
Тілдің өзі – жүйе. Бұл тұрғыда (кейінірек
кездеседі), тіл толықтай еркін емес, бірақ белгілі бір дəрежеде логика
арқылы басқарылады. Алайда мұнда көпшіліктің оны өзгертуге қабілетсіз
екені де айқын болып тұр. Жүйе дегеніміз – көрініс арқылы ғана ұғынуға
болатын күрделі механизм, оны күнделікті қолданатын адамдар бұл
туралы білмейді. Біз өзгерісті тек мамандардың, филологтардың,
қисыншылдардың (
logicians
) т.б. араласуы арқылы ғана елестете аламыз,
бірақ тəжірибе мұндай араласулардың сəтсіз болғанын көрсетті.
4.
Инновациядағы ұжымдық инерция.
Тіл – терең мəнді түсінік, ол əр сəт
сайын жұртшылықтың алаңдаушылығын тудырады; ол бүкіл қоғамға
таралып, оны басқарады, тілді бəріміз күнделікті қолданамыз. Мұнда біз
тілдерді бір-бірімен яки басқа институттармен салыстыра алмаймыз.
Кодтардың, діни жоралғылардың, теңіз дабылдарының т.б. жазылмаған
заңдары бір мезетте адамдардың белгілі бір санын ғана қамтиды. Əрі
уақыттың шектеулі кезеңінде ғана үстемдік құрады. Ал тілде, керісінше:
ол барлық кезеңде де көрініс табады, сондықтан оған барлығы тұрақты
түрде əсер етіп отырады. Бұл негізгі дерек революцияның мүмкін емес
екенін көрсету үшін жеткілікті. Тіл барлық əлеуметтік институттарда
бастамаға тез ілесіп кетпейді. Ол қоғам өмірімен үйлесім тауып кетеді, ал
табиғатынан инертті институттар негізгі консервативті күш болады.
Бірақ тіл əлеуметтік күштердің өнімі деп айту оның ерікті емес екенін
айқын көрсетуге жеткіліксіз; тілдің өткен кезеңнің мұрасы екенін есімізден
шығармай, біз осы əлеуметтік күштердің уақытпен байланысты екенін қоса
айтуымыз керек. Тіл ұжымдық салмағымен ғана емес, уақытпен де
тексеріледі. Бұл екеуі бір-бірінен ажырағысыз. Өткен шақпен бірлесу əр
сəтте таңдау еркіндігін тексереді. Біз 
man 
(
ер адам
) жəне 
dog 
(
ит
)
 
деп
айтамыз
.
Бұл жалпы құбылыста бір-біріне қарама-қарсы екі күштің таңдау
еркіндігі бар. Ол ерікті шарт пен таңдауды тұрақтандыратын уақыттың
арасындағы байланыстың болуына бұл жағдай кедергі келтірмейді. Таңба
ерікті болғандықтан, дəстүрден басқа заңға бағынбайды, ал дəстүрге
негізделгендіктен, ол ерікті болады.

2. Өзгермелілік
Тілдің үздіксіздігін қамтамасыз ететін кезеңнің бастапқыға анық қарама-
қарсы болатын тағы бір əсері бар. Ол – тілдік таңбалардың белгілі бір
дəрежеге дейінгі жылдам өзгерісі. Сондықтан, белгілі бір мағынада,
таңбалардың өзгермелілігі мен тұрақтылығы туралы айта аламыз.
3
Соңғы сараптауда екі факт бір-бірімен өзара байланысты: таңба өзгеріске
ұшырайды, өйткені ол өзін-өзі мəңгілікке сақтап қалады. Барлық
өзгерістерде басым болатын нəрсе – көне субстанцияның сақталып қалуы;
өткенді елемеу салыстырмалы болады. Сол себепті, өзгеру қағидасы
үздіксіздік қағидасына негізделген.
Уақыт 
аралығында 
өзгерудің 
көптеген 
үлгілері 
бар. 
Олардың
əрқайсысында лингвистиканың маңызды тараулары жазылуы мүмкін. Оны
егжей-тегжейлі қарастырмай-ақ, бұдан əрі нені сипаттауға болатынына
кірісейік.
Біріншіден, біз сөздің өзгеруі деген мағынаға қатысты қателеспеуіміз
керек. Мəселе таңбалаушының фонетикалық өзгертуі туралы немесе
таңбаланушының түсінігіне əсер ететін мағынаның өзгерісі туралы
қозғалып жатыр деп ойлауға болар еді. Бұл көзқарас ақылға қонымсыз.
Өзгеріс күштерінің не екеніне жəне бір-бірінен оқшау немесе бір-бірімен
үйлесетіндігіне қарамастан, олар 

жүктеу/скачать 5,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: