Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| Үшінші тарау.
СТАТИКАЛЫҚ ЖƏНЕ ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ЛИНГВИСТИКА 1. Мəндерге ( value ) байланысты барлық ғылымның ішкі дуализмі Кейбір лингвистер уақыт факторының араласуы лингвистика үшін қиындық тудырады əрі тіл ғылымына мүлдем екі бөлек жол ашуы мүмкін деп күмəнданады. Көптеген ғылымдар мұндай түбегейлі дуализмнің əсерін мойындамайды, уақыт оларға ерекше əсер етпейді деп санайды. Астрономия жұлдыздарда айтарлықтай өзгерістердің болып тұратынын байқады, бірақ ол үшін өз пəнін екіге бөліп тастамайды. Геология əр кезде де бірізділікке мəн береді, бірақ одан жер қыртысын зерттеу мүлдем бөлек пəн болып кетпейді. Заң – өзіне тəн сипаты бар ғылым һəм тарихи ғылым; бірақ бұл екеуі бір-біріне қарама-қарсы емес. Саясатты зерттейтін тарихшылар мемлекеттегі өздері көздеген уақытқа қатысты деректерді жинайды. Алайда бұл белгілі бір кезеңді зерттеген тарихшының тарихтан ауытқып кеткенін білдірмейді. Керісінше, саяси институттар туралы ғылым, шын мəнінде, сипаттамалы қасиетке ие. Бірақ ол қажеттілік туындаған жағдайда тұтастықты бұзбастан, тарихи мəселелерді оңай шеше алады. Мұндай дуализм экономикалық ғылымдарға тəн. Саяси экономика мен экономика тарихының басқа ғылымдардан айырмашылығы – бір ғылым аясында нақты екі бөлек ғылым ретінде қабылдануы. Осы пəндер бойынша жасалған соңғы жұмыстар олардың айырмашылығын көрсетіп берді. Оны экономистер өздері сезінбесе де, ішкі қажеттіліктерге бағынады. Мұндай қажеттіліктер лингвистиканы екі бөлімге бөлуге міндеттейді, бұлардың əрқайсының өз қағидалары бар. Мұнда, саяси экономикадағы сияқты, біз мəн түсінігімен бетпе-бет келеміз: екі ғылым да əртүрлі екі нəрсемен, бір жағынан, еңбек пен жалақыны; екінші жағынан, таңбаланушы мен таңбалаушыны теңестіретін жүйемен тығыз байланысты. Əрине, ғылым тұтастай өз пəндері бағытталған нақты координаталар аралығын көрсетсе, ұтар еді. Ол үшін барлық жерде төмендегі суретте көрсетілгендей айырмашылық (дифферанс) жасалу керек. Мұнда: (1) (АВ) бірмезгілділік аралығы ( осі ) қатар жүретін ( coexisting ) заттар мен уақыт ықпалына ұшыраған заттар арасындағы байланысты белгілейді; (2) бірізділік аралығы ( осі ) бір нəрсе тек бір-ақ рет қарастырылатын, бірақ бірінші осьтегі барлық заттың өзгерістерімен қоса орналасқан (СD) арасында болады. Мəндермен байланысты ғылымдарда айырмашылық тəжірибелік кейде абсолютті қажеттілік болып саналады. Бұл салаларда ғалымдар екі координатты да қарастырмастан əрі дəл сондай мəндер жүйесінің, олардың уақытқа қатысты мəндерінің арасында айырмашылық жасамастан, өз зерттеулерін жүргізе алмайды. Бұл ерекшелік, ең алдымен, лингвистер тарапынан назарға алынуға тиіс. Тіл үшін бұл – оның терминдерінің бір сəттік орнығуынан басқа ештеңемен анықталмайтын таза мəндер жүйесі. Мəн, экономикадағы сияқты, заттарға жəне олардың табиғи байланысына тəуелді (мысалы, жер телімінің құны оның өнімділігіне байланысты болғаны сияқты). Ол қашан орныққанша белгілі бір дəрежеде уақытқа кіріптар болғандықтан, біз бұл тəуелділіктің ұдайы қатар жүретін мəндер жүйесіне байланысты екенін білетін боламыз. Оның заттармен байланысы оған мəжбүрлі түрде табиғи негіз һəм бізге осындай мəндерге арқа сүйейтін түсінік береді. Сондықтан толықтай ерікті бола алмайды, оның өзгергіштігі шектеулі. Біз енді ғана тілде табиғи ақпараттарға ( natural data ) орын жоқ екеніне көз жеткіздік. Сайып келгенде, мəндер жүйесі неғұрлым күрделі болса, əрі қатаң тəртіппен құрылса, оның екі координата аралығымен сəйкестігін зерттеу соғұрлым қажетті бола түседі. Басқа бірде-бір жүйе бұл ерекшелікті дəл тіл секілді жүзеге асыра алмайды. Біз өзге жерден дəл осындай нақты мəндерді əрі дəл осынша көп, оған қоса, əртүрлі терминдерді таба алмаймыз; олардың барлығы бір-бірімен өте тығыз байланысқан. Тілдің үздіксіздігін түсіндіру үшін пайдаланған таңбалардың көптүрлілігі уақыт аралығындағы сабақтастық пен жүйенің ішіндегі байланысты бір мезетте зерттеуге мүлдем мүмкіндік бермейді. Тіл туралы екі бөлек ғылымдағы айырмашылықтың себебі анық. Ғылымды қалай анықтау керек? Қолжетімді терминдердің барлығы айырмашылықты бірдей дəлдікпен анықтай алмайды. «Лингвистикалық тарих» пен «Тарихи лингвистика» тым түсініксіз. Саяси тарих əртүрлі кезеңдерді сипаттап, оқиғаларды баяндайтындықтан, студент жүйелі құрылымды сипаттап жатқан кезде тілді уақыт аралығына қатысты үйреніп жатырмын деп ойлауы мүмкін. Бірақ ол үшін тілді бір күйден екінші күйге ауыстыратын құбылысты бөлек зерттеу керек болады. жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|