Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| Schank and Abelson
67). Сценарийлер белгілі бір міндеттерді (мəселен, мейрамханадан ас ішу, жұмыртқа қуыру) орындау үшін қажетті əрекеттерді, себептік һəм хронологиялық жағынан жүйеленген əрекеттердің шектеулі тобын сақтайтын білім түсініктері ретінде көрінеді. Ұзақ немесе күрделі міндеттерді орындау үшін бір емес, бірнеше сценарий қажет. Ешкім де бір-бірімен байланысты күрделі сценарийлер жиынтығына жүгінбей тұрып, жүрекке ота жасата алмайды немесе бөлшектердің үдеуін туғыза алмайды. Дəл сол сияқты, мəтінді немесе дискурсты, яки əңгімені ұғыну көптеген сценарийлерге қол жеткізуді талап етеді. Сценарийлер түріндегі мазмұнды бағдар болмаса, оқырмандар мəтіннен ең негізгі түйіндерді қорытып шығара да алмайды; мəселен, анау қашып бара жатқан бетперделі кісі жаңа ғана банкті тонап кеткен. Осы тұрғыдан қарағанда, 4 жəне 6-мысалдар тəрізді нарратив желілерін 1, 2, 3 пен 5-мысалдар сияқты нарративті емес сөйлемдерден ажыратып тұрған қасиет – тек əрқайсысына тəн форма ғана емес, нарратив желі формасының бір-біріне қалай жалғасқанына немесе қабылдаушынының ( recipient ) əлемдік білімді жандандыратынына, қалай ынталандыратынына да тəуелді. Мəселе əңгімелердің, қабылдаушылар білетін бір оқиғаны баяндайтындықтан, ұғынықты болатындығында емес, əңгіме оқушылар немесе тыңдаушылардың оқып отырған желіні білетіндігімен байланысты болуында. Сондықтан ол оқиғаның астарындағы үміт пен болжам үлгілерінен құралған əдеттегіден тыс ғажайып құбылысқа назар аударады. 4 Баяндайтын əңгімелер – жаңадан пайда болған нəрсені алдыңғы таныс біліммен біте қайнастырудың бір тəсілі. Ал бейнелеу, дауласу, қарсы алу һəм əдістер ұсыну басқа амалға жатады. Сондықтан менің талдауларым тілдік формалар, əлемдік білім мен нарратив құрылымы арасындағы өзара байланыстарға бағытталады. Менің зерттеу салама екі фактор жиынтығы кіреді. Біріншісі мен баяндаушы ( narrativehood ) деп атаған нəрсемен байланысты; ол оқушылар мен тыңдаушылар əңгімелерге балайтын дүниелердің неден құралатынын зерделейді. Мұндай факторлар нарратив үшін өлшем бола алады. Олар қандай оқиға желілерінің нарративтер санатына жататынын анықтайды. Екінші фактор жиынтығы нарратив желілерінің нарративті сипатымен байланысты. Ол – «нарративті аз не көп нарратив сипатына ие құбылысқа айналдыратын формалық əрі контекстік ерекшеліктердің» функциясы ( G. Prince, Dictionary, 64). Баяндау , бір жағынан, нарратив тізбектері үшін төменгі шарттар арасында да, екінші жағынан, нарратив тізбектердің баяндаулар ретінде азды-көпті жеңіл өңделуіне мүмкіндік беретін факторлар арасында да анық айырмашылық ( contrast ) ұсыну үшін нарратив сипатымен оңай үйлесіп кете алады. Əңгімені баяндаушы «тілдік, мəтіндік немесе, кеңінен айтқанда, семиотикалық белгілер арқылы оқушыларды нақты əлемдік білім түрлерін игеруге қалай жетелейді» деген мəселені талқылай отырып, мен нарратив мəселелеріне зер саламын. Нарративті емес ( nonnarrative ) (анықтама бойынша нөлдік нарративтер) желілерден ерекшеленетін, нарратив сипаты солғын ( minimal narrativity ) желілер мерзімдік жəне себептік тұрғыдан ұйымдасқан бірліктер ішінде баяу түрленеді. Оларды нарратив сипаты жоғары желілерге қарағанда, əңгімелер ретінде айқындап түсіндіру қиынға соғады. Баяндаушылық ( narrativity ) – желідегі сценарийге жан беретін ишаралар үлгісінің функциясы. Басқа да тең шарттарда нарратив желісін өңдеу кезінде репертуарлар ойынға неғұрлым көп қатысатын болса, соғұрлым бұл желінің нарратив сипаты арта түсетін болады. Зерттеуімнің қорытынды бөлімінде осы теориялық үлгінің кейбір қолданыстары қарастырылады. Сценарий ұғымы тек жеке əдеби нарративтердің құрылымы мен қызметтері жайлы түсінік беріп қана қоймайды; сценарий-əңгіме интерфейсінің əртүрлі модальдылығын зерделеп, нарратив теоретиктері нарратив тəсілдерінің тарихи дамуын ой елегінен өткізе алады. Оған қоса, нарратив жанрлары арасындағы айырмашылықтарды да жақсы ұғынады. Жекелей алғанда, əдеби тарихқа сценарий тұрғысынан қарау – интермəтіндік ұғымын қайта бағамдау тəсілдерін ұсыну деген сөз. Олар бұл тəсілдерді əлем үлгілері арасындағы басым ( dominant ) əрі болмашы ( recessive ) байланыстардың ұқсастығы ретінде қарастыра алады. Кейде қатынастар желісі ғана емес, зерттеу құралы ретінде қосымша мəтіндерді кодтайтын үлгілерді ұғыну үшін де алға тартады. Бастапқы кездегі нарратологтер кейін білім құрылымдары жайлы зерттеулер жүргізілетінін болжап кетті. Мен классикалық баяндау поэтикасын ескірген талдау құрылымы ретінде керексіз деп танымай, оның белгілі бір жерлерде кəдеге жарайтынын да айта кетуді жөн көрдім. Нарратив желілері мəселесін қайта ой елегінен өткізу постклассикалық нарратологияның дамуына жол ашуы мүмкін. Оның классикалық нарратологтердің қолы жетпеген тұжырымдар мен тəсілдерге негізделген постструктуралистік тұрғыдан жетілдірілген теория болуы міндетті емес ( қараңыз: Herman, «Focalization» and «Textual You»). 5 Постклассикалық нарратология феминистік, риторикалық, лингвистикалық жəне есептеу тəрізді көптеген теория үлгілері мен көзқарастармен қуаттанса да, бұл мақаладағы менің мақсатым – нарратив дискурсына тəн когнитивті тəсілдің бірқатар элементтерін жинақтау ( қараңыз: Jahn). Мұндай тəсіл ортақ əрі ерекше оқу стратегияларын салыстыратын оқырман-жауап теорияларын қайта тұжырымдауға мүмкіндік береді. Өйткені ол түсіндіру шарттары ортақ негізгі өңдеу механизмдеріне назар аударады. Осы шарттарды күшейтеді һəм олардың қолданылу аясын анықтайды (осы тұрғыда, Wolfgang Iser пен Richard J. Gerrig – контраст). жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|