Әдебиет теориясы. 1-том

болуын ғана көздеген болса, онда сюжет астары жай бір қажетсіз артық
нəрсеге айналған болар еді. Ал егер сюжет барысындағы əрекет өз ықпалын
үстемелеп, күшейтуді қажет етпесе, онда бұл Лирдің əрекеті екені анық. Екі
сюжеттің айқын ұқсастығы бақылау кезіндегі іздену тəжірибесіне ұқсайды
деп санауға бірден-бір негіз бар. Екі сюжеттің де мəні айырмашылықты
ескеретін бір элементте жатыр
.
2
Менің ерекше көңіл бөліп айтқым келіп отырған айырмашылық элементі
сюжет астарын ұғынуды жеңілдетеді. Сюжет астарында қозғалған
мəселелерді көзге таныс (сондықтан ұғынуға оңай) ауызша жəне визуалды
үлгілерге аударады. Осыдан сюжет астарын түсіну жеңілірек, себебі оның
кейіпкерлері өз қайғы-қасіретін көкейге қонымды тілмен жеткізеді. Ол
сондай-ақ пьесаның кейбір маңызды тақырыптары үшін визуалды
таңбаларды түсіндіру арқылы негізгі əрекеттерді көрсетеді. Сюжеттің
анықтығы мен оның дидактизмі моральдық пьеса мен рыцарлық романс
сынды ескі əдеби формалармен де байланысты, ол оқиғаны сол арқылы
бейнелейді.
3
 
Олар шарттылық (конвенция) идеясын білдіреді. Осыдан
шығып, ретсіздік (дислокация) пен ессіздікке қарсы көпшілік мойындаған
құрылымдық ұғымдар мен құндылықтар əлемін де аңғартады. Бірақ сюжет
астарындағы 
ауызша 
(вербалды) 
жəне 
визуалды 
жеңілдетулер
(
simplification
) пьесаның басқа жерінде орын алатын оқиғамен қайшылық
тудырумен шектелмейді. Лирдің жаратылысына оғаш көріну арқылы оның
бастан өткерген жағдайының табиғатын ашуға да септеседі. Лирдің тартқан
азабы ерлікке парапар, өйткені олар қалыптасқан формулаларға, моральдық
не əдеби шеңберге сыя қоймайды. Ал сюжет астары əлгі деректі
қалыптастыру үшін ішінара пайда болады.
Сюжет астарының жеңілдетулері (
simplifications
), ең алдымен, оның
кейіпкерді анықтау əдісінен көрінеді. Некесіз ұл Эдмундтың жұғымсыз
мінезін, мысалы, Лир қыздарының қараниет қылығымен салыстыра
түсінуге болады. Өйткені оның əдепсіздігі, негізінен, некесіз (заңсыз)
туылғандығымен түсіндіріледі. Ол қоғам талаптарынан тыс туылып, оның
игілігінен жырақ қалған, «табиғат солай жаратқан» балалардың нағыз
кейпін береді. Жалпы жұрт таныған моральдық ұғымдарды сипаттайтын
кейінгі орта ғасырлық заң трактаттары дəстүрлі моральдық ой-пікірдің
некесіз перзентті символдық көзқарасқа қаншалықты деңгейде кіріптар
етіп қойғанын көрсетеді. Сэр Джон Фортескьюдің XV ғасырдағы ағылшын
заңдарын мадақтауында заңсыз туылған балаларға (ата-анасы артынан
некеге тұрса да, баланың мұрагерліктен қағылуы) қатысты библиялық

тағылыммен үндесетін ымырасыздығын жоғары бағалайды. Əлгі некесіз
балалар анасының құрсағына біткен өзінің күнəһар жаратылысымен əу
бастан-ақ бүлінгенін одан əрмен түсіндіруге кіріседі. Олардың күнəсі
барлық балаға тұқым қуалап даритын күнəнің үлесінен де көп. Табиғат
«тума белгісі немесе кемістігі» ретінде олардың сүйегіне осындай таңба
басқан, бірақ бұл астыртын түрде санасына да сіңіп қалған.
4
Глостердің
некесіз ұлын, өзі айтпақшы, қанша жақсы көрсе де, оны мұрагерліктен
айыруға ниеттенген алғашқы əрекеті əділеттің мынадай заңдық қалпына
толық сəйкес келеді: некесіз құрсақ көтеру – ата-ананың сүйегіне басылар
өшпес таңба.

жүктеу/скачать 5,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: