Әдебиет теориясы. 1-том

ҮШІНШІ БӨЛІМ
Феноменология. Қабылдау. Этика

БІРІНШІ ТАРАУ
Кіріспе. Білім ахуалы / басқалармен қарым-қатынас
Джули Ривкин мен Майкл Райан
XVIII ғасырда неміс философы Иммануил Кант «Біздің идеяларымыз
миымыздағы сезімдік əсерлерден пайда болады» деп пайымдаған бұған
дейінгі философтарға жауап бере отырып, туа біткен ақыл-парасат қуаты
сенсорлық (сезімдік) дағдыны (тəжірибені) қалыптастырады деп тұжырым
жасады. Білім тек сезімдік ақпараттың адам миында тіркелуінен ғана
тұрмайды. Сол ақпарат уақыт пен кеңістікте реттелуі мен ақыл-ой
принциптеріне сəйкес болуы тиіс. Ақыл-ойдың туабітті интуициялық
қабілеті аталмыш тəртіпті сақтауға жауапты.
Ақыл-ой қуатын тəжірибелік тұрғыдан орнықтырған соң, Кант өнер мен
этика идеясына жүгінді. Ол біздің этикаға қатысты пайымдауларымыз
көбінесе ақыл-ойға сүйенгенімен, өнерге қатысты пайымдауларымыз,
негізінен, сенсорлық сипатта деп атап көрсетті. Өнер жөнінде сөз
қозғағанда, оның мақсаты мен міндеті бола тұра, кейде сол мақсат-
міндеттің нақты емес екенін ескертеді. Өйткені өнер оған түрткі болатын
сыңай танытқанымен, ол – «мақсатсыз мақсаткерлік» («
purposefulness
without a purpose
»).
Біздің мінез-құлқымызды өзгелермен бірлікте қарастырып, реттеп
отыратын этика барынша қисынға сүйенуі тиіс əрі белгілі бір мақсаты
болуы керек. Адамның өзара əрекеттестігінің осы қырында Кант біздің
этикалық шешімдеріміз бен іс-əрекеттерімізді қалыптастыруда ақыл-ойдың
қызметі қандай болуы керек екенін нақты айқындауға болатынын
анықтады. Біз əрқашан өзімізді жалпыға міндетті тəртіптің шегінде
көрсететіндей деңгейде ұстай білуіміз қажет. Əрбір əрекет əмбебап болуы
жəне жалпы қағиданы іске асыруы тиіс. Барлық жеке жағдайларда
қолданылатын қағида не жалпы ереже өзімізге жəне басқаларға қатысты
қалай əрекет ететініміз жөніндегі этикалық шешімдерімізді хабардар етуі
керек.
XIX ғасырда философияда басым болған позитивизмді жоққа шығаруға
тырысқан тағы бір неміс философы Эдмунд Гуссерль ақыл-ойдың қуатын

қайта қозғағанша, Кант баса назар аударған ақыл-ойдың табиғи қабілеттері
бір жарым ғасыр бойы ескерілмей, елеусіз қалып келді. Позитивизмнің
мəні мынада – эмпирикалық деректер онсыз да білім болып саналады, əрі
мұндай білім əмбебап қағидаттарды ойдағыдай іс жүзіне асырғандығымен
емес, қаншалықты пайдалы болғанына қарай бағаланғаны жөн. Ақыл-ой
жөнінде немесе оның қалай қызмет істейтініне аса қатты мəн берудің
қажеті шамалы. Ақыл фактілердің тиімділігін өлшейтін қарапайым жазу
құралы болды.
Алайда ақыл сенсорлық деректермен басқарылатын болса, онда
философия ақ пен қараны айыруға, жақсы мен жаманның аражігін
ажыратуға немесе ақиқат шешім қабылдауға қалай қол жеткізеді? Ал
жасауға тиіс ойға алған дүниелеріміздің бəрі сенсорлық фактілер мен
пайдалы мəліметтер болса, мұнда білім мен мінез-құлыққа жолбасшылық
жасайтын рационал қағидалар болмас еді.
Əлемдегі барша заттар жайлы білім, шын мəнінде, білімді игеру екенін
айта келіп, Гуссерль аталмыш мəселені өзінше шешуге тырысты. Біз
білетін дүниелер мен көріп тұрғандарымыздың бəрі – көз алдымыздағы
заттардың өзінен гөрі санамыздағы объектінің бейнесі. Бұл менталдық
объектілер «феномендер», яғни құбылыстар деп аталды, ал Гуссерльдің
осылар жайлы айтқысы келіп жетілдірген философиясы «феноменология»
деген атпен белгілі болды.
Кант сияқты Гуссерль де ақыл сенсорлық деректерді формалды немесе
абстракт саналатын əмбебап байланыстырушы қағидаларға айналдырады
деп сенді. Ол геометрияның мысалына жүгінді. Геометрияда мінсіз
үшбұрышты көз алдымызға елестете аламыз. Ол менталды құрылым
ретінде бар болғанымен, əлемдегі бірде-бір нақты үшбұрыш мұндай
формалық кемелдікке жете алмайды. Деректен таза, формалды ойша
құрылым мен заттың идеясын шығару арқылы ақыл шындыққа жетеді,
олай болса, ақиқат – заттың өзі емес, идеясы.
Дүние жайлы ойланар кезде ақылдың туабітті интуитивті амал-əрекеттері
қажет. Олар біздің ақыл-ойымыздағы сенсорлық деректермен шектелмейтін
шындықтың трансценденттік принциптерін ұғуымызға сеп болады.
ХХ ғасырда философиялық ойдың даму процесі басқа арнаға ойысты.
Джон Дьюи, Мартин Хайдеггер, Людвиг Витгенштейн мен Жан-Поль
Сартр сынды философтардың айтуынша, біз əлемде қалай өмір сүріп
жатқанымызды жете түсінеміз. Тіпті сезімдік деректерден асып түсетін
білімнің абстракт формалды қыры мүмкін болса да, барша білім кеңістік

пен уақыт ішінде тіршілік етуші шынайы болмыс ретінде əлемде һəм біздің
өмірімізде нығаяды деп түсіндірді.
XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы теориялық оқиғалар
бұл түсініктерді тереңдете түсті. Эммануэль Левинастан Жак Деррида мен
Марта Нуссбаумға дейінгі бірқатар ойшылдар біздің басқалармен қарым-
қатынасымыз адамдық əрекетіміздің ең маңызды қыры саналады деп түйді.
Дəл осы ойшылдардың көзқарасы бойынша, абстракт қағидалармен
салыстырғанда, адам баласының басқалармен қарым-қатынас жасауында
этиканың маңызы елеулі болды. «Басқалар» біздің өзімшілдігімізді
шектейді əрі бізді өзгелерге жауапкершілікпен, түсіністікпен қарауға
міндеттейді.
Білімнің дүние тіршілігі контексінде орын алу сезімі əдебиеттің уақыт
ағымында қалай тіршілік ететіні жайлы түсінікті туғызды. Əдеби
шығармаларды жарыққа шығаруға да, жариялауға да болады, бірақ оның не
екенін, нені көрсететінін оқырманның оған қалай қол жеткізетіні ғана
анықтайды. Оқырманның немесе қабылдаушының санасында шығарманың
қалай өңделгені – оның құрылымының ажырамас бөлігі. Міне, сондықтан
да əдебиет табиғатында оған деген қатынасқа тəуелді һəм құбылмалы.
Əртүрлі тарихи жəне əлеуметтік жағдайдағы адамдардың оны қабылдау
деңгейі өзгеше болса, сол əдеби шығарма бір ғана бұлжымайтын дүниені
білдіреді деп тұжырымдау ақиқат емес.
Вольфганг Изер («Өрелі оқырман» («

жүктеу/скачать 5,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: