Әдебиет теориясы. 1-том

Чех тілінде сөйлеушілер 
жён 
сөзін 
жена 
немесе 
жену 
түрінде
тұрмағандықтан ғана ілік септігінің көпше түрінде тұрған сөз ретінде
қабылдайды. Алғаш қарағанда, ілік септігінде тұрған сөздің ешқандай
жалғауы болмағаны біртүрлі көрінуі мүмкін. Бірақ бұл – сөздің кездейсоқ
пайда болатынына дəлел. Тіл дегеніңіз – қандай қиындыққа ұшыраса да,
қызметін жалғастыра беретін механизм.
Мұның бəрін алдыңғы қағидалар растайды. Солардың барлығын
жалпыласақ:
Тіл дегеніміз – барлық бөліктерін оның синхронды тұтастығымен
қарастыруға болатын жəне қарастырылуға тиіс жүйе.
Өзгеріс бүкіл жүйені емес, тек оның бір немесе бірнеше элементтерін
ғана қамтитын болғандықтан, оларды жүйеден тыс зерттеуге мүмкіндік
бар. Əрине, əрбір өзгеріс жүйеге кері əсерін тигізеді. Бірақ соңғы жағдай
тек бір ғана нəрсеге əсер етті: соңында жүйенің өн бойында пайда болатын
бастапқы жағдай (
initial fact
) мен əсердің арасында ішкі байланыстың
жоқтығы
 
анықталды. Сондықтан жүйелі терминдер мен қатар жүретін
терминдер, жекелеген жағдайлар мен жүйеге əсер ететін жағдайлар
арасындағы негізгі айырмашылықтар деректердің екі класын да бір
ғылымның тақырыбы (пəні) ретінде қарастыруға көндіге бермейді.
4. Салыстыру арқылы көрсетілген екі класс арасындағы айырмашылық
Синхрондықтың дербестігін жəне өзара байланысын көрсету үшін біз
əуелі нысанның жазық беттегі проекциясын салыстырамыз. Кез келген
пішін кескінделетін нысанның табиғатына тікелей байланысты болғанмен,
одан өзгеше. Нысанның өзі – жеке зат. Олай болмаған жағдайда, заттың
негізгі бөлігі жеткілікті деп есептеліп, болжам туралы тұтас бір ғылым
пайда болмас еді. Лингвистикада тарихи деректер мен лингвистикалық
жағдай арасында белгілі бір уақыттағы мəліметтердің проекциясы сияқты
байланыс бар. Біз заттарды, яғни диахронды жағдайды зерттеу арқылы,
синхронды күйлерді заттардың əртүрін мұқият зерделеу арқылы алынған
геометриялық проекциялар туралы білгенімізден артық пайымдай
алмаймыз.
Осыған ұқсас мысал: егер өсімдіктің сабағын көлденең кессек, кесілген
бетте күрделі құрылым пайда болады; бұл құрылым – ұзына бойы
(
продольный
) талшықтардың бір көрінісі ғана. Егер біріншісіне
перпендикуляр екінші кесіндіні жасасақ та, көретініміз осы құрылым. Бұл
жерде бір көрініс тағы да екіншісіне тəуелді болып тұр. Бойлық кесінді

өсімдікті құрайтын талшықты көрсетеді, ал көлденең кесінді олардың
нақты беттегі (жазықтықтағы) орналасуын көрсетеді. Бірақ екіншісі
біріншісінен өзгеше болады. Өйткені ол талшықтар арасындағы белгілі бір
байланысты – көлденең бетке қарап, ешқашан түсіне алмайтын байланысты
анықтайды.
Бірақ барлық салыстырулардың ішінде тілдің қызметі мен шахмат
ойынын салыстыру ең сəтті шыққан салыстыру деуге келеді. Екі жағдайда
да біз мəндер жүйесімен жəне олардың бақыланатын түрленуімен бетпе-бет
келеміз. Шахмат ойыны тілдің табиғи формада ұсынатын жасанды
түсінігіне ұқсайды.
Енді бұл мəселені тереңірек қарастырайық.
Біріншіден, 
шахмат 
тастарын 
орналастыру 
құрылымы 
тілдің
құрылымына жақын келеді. Лингвистикалық термин өзінің мəнін барлық
басқа терминдерге қатысты қарама-қарсы мағынадан алатыны секілді,
тастардың сəйкес мəні де олардың шахмат тақтасындағы орнына
байланысты.
Екіншіден, жүйе қашанда қысқамерзімді. Ол бір жағдайдан екінші
жағдайға тез өзгеріп отырады. Сондай-ақ жүйенің мəні ойын басталмай
тұрып болатын өзгермейтін шартқа, ережелер жиынтығына байланысты
жəне жүріс сайын сол заңдылық сақталып отырады. Өзгерместей болып
бекітілген ережелер тілде де бар; олар семиологияның тұрақты қағидалары
болып саналады.
Ең соңында, тепе-теңдіктің бір күйінен екіншісіне ауысу үшін немесе
біздің терминологияға сəйкес бір синхрондылықтан екіншісіне ауысу үшін
тек бір шахмат тасын жүру керек; жалпы іздеу (
rummage
) деген нəрсе жоқ.
Мұнда біз барлық ерекшеліктерімен көрініс тапқан диахронды құбылысқа
ұқсас нəрсені көріп тұрмыз. Негізі:
(а) Əр жүрісте шахматтың тек бір ғана тасы орнын ауыстырады; дəл
осылай, тілде де өзгеріс тек оқшауланған элементтерде болады.

(ə) Осыған қарамастан, бұл жүріс бүкіл жүйеге əсер етеді. Ойыншы
тиімділіктің дəрежесін нақты анықтай алмайды. Өзгеріс нəтижесіндегі
жағдайға байланысты мəн не нөлдік, не салмақты, не орташа мағыналы
мəнге ие болады. Белгілі бір жүріс ойынның барысын түбегейлі өзгертіп,
тіпті қозғалыссыз тұрған тастарды орындарынан қозғауы мүмкін. Қазір
ғана мұның тілге де қатысты екенін көрдік.
(б) Шахматта əр жүріс алдыңғы жүрістен жəне келесі тепе-теңдіктен
мүлдем өзгеше болады. Пайда болған өзгеріс бұл жағдайдың біріне де
қатысты емес, тек материалдық жағдайға қатысты.
Шахмат ойынында кез келген нақты орынның (позицияның) барлық
алдыңғы орындардан босайтын дара сипаттамасы бар. Жүріс жолының
ешқандай айырмашылығы жоқ. Ойынды бастан-аяқ бақылап отырған
адамның шиеленіскен сəтте ойынды тексеруге келген адамнан еш
артықшылығы тағы жоқ. Мұндай схеманы сипаттау үшін осыдан он секунд
бұрын не болғанын еске алудың еш пайдасы да жоқ. Осының бəрі тең
дəрежеде тілде де қолданылады, сондай-ақ диахронды жəне синхронды
жағдайлар арасындағы негізгі айырмашылықты шиеленістіріп жібереді.
Сөйлеуші тек тілдің ахуалына қарай əрекет етеді, ал жағдайлар арасындағы
өзгерістер екі жағдайдың біреуінен де орын таба алмайды.
Тек бір бағытта ғана салыстыру нақтылықты бере қоймас: шахматшы
жүріс жасап, жүйені өзгертуге ниеттенеді, ал тілде еш нəрсе алдын ала
ойластырылмайды. Тілдің бөліктері кенеттен, бəлкім, кездейсоқ орын
ауыстырады немесе түрленеді. 

жүктеу/скачать 5,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: