Әдебиет теориясы. 1-том

толықтыратын тағы бірнеше мысал ұсынайық.
Француз тілінде екпін, егер ол буында дыбысталмайтын 
e
(ə) əрпі тұрса,
қашанда соңғы буынға түседі. Бұл – синхронды дерек, барлық француз
сөздері мен екпін арасындағы байланыс. Бұл қайдан шығады? Алдыңғы
жағдайды қарастырып көрейік. Латын тілінде екпін қою жүйесі бұдан гөрі
басқаша, күрделірек болды: соңғы буын ұзын болса, екпін оның алдындағы
буынға қойылатын; ал қысқа болса, екпін соңынан санағанда үшінші
буынға жылжитын (салыстырыңыз: 
amī&c.acute;cus, ánima
). Латын тілінің
заңдылығында француз тілінің заңдылығына мүлдем ұқсамайтын
байланыстар бар. Екпін мəселесіне келгенде де дəл солай. Француз тілінде
екпін латын тілінен енген сөздерге түседі: 
amī&c.acute;cum
→ 
aımi, ánimum
→ 
âme
. Бірақ екі формула екі жағдайда əртүрлі болады. Өйткені сөздің
формасы өзгерді. Біз екпін түскеннен кейін буынның жоғалып кеткенін
немесе дыбысталмайтын 
е 
əрпіне айналып кеткенін білеміз. Сөздің өзгеруі
нəтижесінде екпіннің бəріне қатысты орны бұрынғыдай болмай қалды; əрі
қарай жаңа байланыстың туындағанын түсінген сөйлеушілер екпінді соңғы
буынға қойып, сөйлей бастайды. Мұны тіпті жазбаша түрде де
пайдаланады (
facile (жеңіл
)
, consul 
(
елші
)
, ticket 
(
билет
)
, burgrave 
(
ұрлық
)
т.с.с.). Сөйлеушілер жүйені өзгертуге, жаңа формуланы пайдалануға
тырыспаған сияқты. Өйткені 
amī&c.acute;cum
→ 
amí
сықылды сөздерде
екпін қашанда бір буынға түсетін. Бірақ сөйлеушілер диахронды дерек
қойылатын сөзді өзгертпестен, екпінді өзгерте салды. Барлық заңдылық
сияқты екпін қою заңдылығы да тілдік жүйеге жатады һəм эволюция
нəтижесінде кездейсоқ, оған қоса, өздігінен пайда болған терминдер
қатары болып есептеледі.
Бұған тағы бір айқын мысал келтірейік. Көне славян тілінде 
слово
(
сөз
)
сөзі көмектес септігінің жекеше түрінде 
словом
(сөзбен); атау септігінің
көпше түрінде 
слова
(
сөздер
)
, 
ілік септігінің көпше түрінде 
слов
(
сөздің
)
т.с.с.; септеу кезінде сөздің соңғы əріптері ғана өзгеріп отырады. Бірақ
бүгінде 
b&c.macr
пен 
′b&c.macr
сияқты əлсіз дауысты дыбыстар, прото-
үнді-еуропалық 
ı&c.breve
жəне 
u&c.breve 
дыбыстар жоғалып кетті.
Мысалы, чех тілінде 
слово, словом, слова, слов 
деген сөздер; сондай-ақ
жена 
(
əйелі
)
 
сөзі бар: табыс септігінің жекеше түрінде 
жену 
(
əйелін
)
, 
атау
септігінің көпше түрінде 
жёны
, ілік септігінде 
жён 
(
əйелдерінің
)
.
Мұндағы
ілік септігінде (
слов, жён
)

жүктеу/скачать 5,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: