Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| «Құштарлықта»
əңгіменің ортасы (өзегі) маңызды емес (əңгімеде айтылмайтын əлгі қырық жыл) əрі əңгіме біржола кесімді түрде берілген (əлгі шешуші жаз айлары). Кейінірек əңгіменің соңғы сөйлемдеріне көз жүгіртемін, бірақ алдымен сөзімізді Манроның бірінші абзацынан һəм респонденттердің ойлап тапқан 46 ұластырушысынан (яғни əңгімені əрі қарай жалғастырушыдан) басталық. Осы қосымшалардың əртүрлі мүмкіндігін оқшаулап алып, оқырмандардың бастапқы абзацты қалай тəржімалағаны, сондай-ақ əңгімелеу жалғастығы жəне олардың ішкі түйсігі жайлы бірнəрсе білуге үміттімін. Респонденттер арасында əйел жыныстылар көбірек болды (36:10), бұл жайт гендерлік ықпал туралы сөз айтуға қиындық тудырды. Соған қарамастан, мен əрбір ұластырушыны ЕРКЕК жəне ƏЙЕЛ деп белгіледім. Содан кейін сөйлемде cуреттелген, айтылған не атап өтілген жай-күй яки іс-əрекет, сайып келгенде, ІШКІ (тілек, іштей қабылдау немесе есте сақтау жағдайында), негізінен, СЫРТҚЫ (сыртқары əлемнің сыртқа жеткен əрекеті не жай-күйі жағдайында) нəрсе екені жайлы ойландым. Бұл зерттеу сынақ тəжірибесі болғандықтан, мен тек өз пікіріме сүйендім. Дегенмен мүмкіндік болса, кең ауқымда бір адамның ағат та сыңаржақ пікірін түзету үшін баға беретін бір топ адамды іске жұмылдырудың пайдасы зор болар еді. Өз субъективтілігімді мойындай отырып, мен сөйлемнің ұстанымы, көзқарасы ( attitude ) мен үні ( ton ) тура мəлімдеме cекілді, сайып келгенде, ПОЗИТИВ, БЕЙТАРАП немесе НЕГАТИВ болды ма деп ойландым. Оқиғадағы жай-күй яки əрекет ОСЫ ШАҚТА (мəселен, əңгіменің бастапқы абзацымен бірдей уақытта өтіп жатқан) я болмаса ӨТКЕН ШАҚТА (мысалы, көрініс шымылдығы ашылғанға дейінгі уақытты бейнелеу яки қайта қарау) сипатталды ма? Сөйлем оқиғаның жай-күйіне немесе іс- əрекетіне уақыт межесін қойды ма, əлде беймəлім құбылысқа қарай итермелейді ме? Бұл ЖАБЫҚ, жоқ əлде АШЫҚ көрсетілген бе? Сөйлем əңгіменің бірінші абзацында көрсетілген кілт сөздің кез келгенін қайта өңдеуден өткізе ме? Олардың ықпалын күшейту һəм жалғастыру ( continuing ) мақсатында осы əрекетті жүзеге асырып отыр ма? Назарларыңызға мысал ретінде ұсынып отырған мына бір сөйлем – абзац нұсқасын (түпнұсқалық) үшінші жақтан оқыған əйелдің жазғаны. Мен бұл ұластырушының ( continuer ) қайта өңдеген «жол» деген кілт сөзін СЫРТҚЫ, ОСЫ ШАҚТА, ПОЗИТИВ жəне ЖАБЫҚ деп бағаладым: «Ол кіші Сабо көлінің айналасындағы жолға түсіп, көлікпен баяу əрі анық басып жүріп келе жатты, ақырында, жағалау оған бұрыннан таныс секілді көрінді». Сөйлем ішкі тұжырыммен аяқталып тұрса да (көріністі «таныс» деп топшылау), негізгі əрекет, көлдің айналасындағы сыртқы көрініс – көлікпен келу. Бұл көз алдындағы шынайы көрініс пен жүргізушінің жадында сақталған естелік арасындағы үйлесімге жетелейді. Əрекет бастапқы абзацпен бірдей уақыт кеңістігінде жалғасып, жолда келе жатқан Грейстің басынан өтіп жатыр. Треверстің үйін іздеу əрекетіне бір нəрсе бөгет болады (іздеушіні жаңылыстыратын айналадағы өзгерістер). Шиеленіс шешімін табады (төңіректі қайта бағдарлайды), ақырында, мақсатқа қол жетеді немесе солай көрінеді. Мұнда болып жатқан оқиға көңіл көншітерлік жайт деп айтуға келмейді. Бірақ бұл – өз есебі бойынша жұмыр оқиға. Сəтті шыққан кішігірім тапсырма ретінде бұл нəтижеге «бəрекелді» деп сабырлы түрде ризалық білдіруге болады. Дегенмен бұл сөйлемнің ПОЗИТИВІ коннотацияда ЖАБЫҚ болуы үшін жеткілікті. Осымен салыстыру үшін ІШКІ, ӨТКЕН ШАҚТАҒЫ, НЕГАТИВ жəне АШЫҚ деп бағалаған ұластырушы (ол да кілт сөз ретінде «жол» сөзін белгілеген) сөйлемін назарға ұсынамын. Бұл сөйлемді де əйел жазған. Бірақ ол өзгертілген мəтінді бірінші жақтан баяндалған деп оқыды. «Бобпен бірге борпылдақ топырақты жолдың бойымен көлік айдап келе жатқаным əлі есімде; дəл бір күні кеше ғана секілді, бірақ сол сəтте Бобты соңғы рет көріп тұрғанымды сезген жоқпын». Мұндағы əрекет адам жадына еркін сіңіп, көңілге ұялап тұр. Есте сақтау актісі «қазір» сөзінде туындап тұрса, сөйлемнің ақпараттық салмағы өткен шақты білдіреді. Онда мен Грейстің өз жігітінің өгей ағасымен жолға шыққанын, артынан əлгі жігіттің көлік апатынан көз жұматынын айтып өттім. Мен оқырманның өлімге көңіл бөлуіне баса мəн бердім. Ол адам сол оқиғаның болғанына көп уақыт өтпегенін («күні кеше секілді») еске алып, өкінуі сөйлемге НЕГАТИВ коннотация беретін осындай ұғымдарға жауапты еді. Қандай да бір мəселені шешпек түгілі, бұл ұластырушы оқиғаның бірінші параграфында жоқ ақпаратты назарға ұсынады. Сондықтан бұл сөйлем жауап беруден тыс көп сұрақтар тудырады. Мəселен, Боб деген кім, ол қалай көз жұмды жəне оның өлімінің баяндаушы үшін қандай маңызы бар? Демек, бұл – АШЫҚ ұластырушы деген сөз. Басқа зерттеушілердің ұластырушыларды өзгеше кодтауы мүмкін екенін ескеріп, мен жоқ дегенде өз қисыныма сендім. Сөйтіп, деректерге сүйенген алғашқы қадам жалпы қорытындыларды кеңінен тарқатудан басталды. Бастапқы абзацтың бірінші нұсқасын оқыған респонденттер 83% басымдыққа ие болған-ды. Сөйте тұра, ұластырушылардың көбі (70%) бастапқы абзацтың (ОСЫ ШАҚ) уақыт кеңістігінде қалды. Тұтастай алғанда, аз-маз артықшылық ІШКІ (54%) жəне АШЫҚ (56%) кейіптегі ұластырушыларға берілді. Мұндағы мəселе артықшылықта емес, оның азғана айырмашылығында. ІШКІ, СЫРТҚЫ, АШЫҚ, ЖАБЫҚ деп бөлінетін барлық төрт нұсқа ойға қонымды əрі сенімді. Бастапқы абзацтың баяндалу сарынынан ( tone ) байқағанымыздай, мұнда жабырқаулыққа көп басымдық берілген: ұластырушылардың 61%-ы НЕГАТИВ, 24%-ы БЕЙТАРАП жəне 13%-ы ПОЗИТИВ өң берген. Арасында анықтауға тым қысқа фрагмент те бар (2%). Тұтастай алғанда, əйел жынысты авторлар жазған ұластырушылар ОСЫ ШАҚТА, ІШКІ, АШЫҚ ЖƏНЕ НЕГАТИВ сипатта. Бас-аяғын буып-түйіп қысқаша айтқанда, бұлар осы мысал нормаларына сəйкеседі. Тəжірибеге шолуды аяқтау мақсатында мен оқырмандарға тағы да сауалдар қойдым: «Өздеріңе берілген абзацтан не аңғардыңдар? Қалай ойлайсыңдар, сендердің оқығандарың «РОМАН» ба, əлде «МЕМУАР» ма? Көркем əдебиет пе, жоқ əлде деректі шығарма ма?» Жауап берушілердің жартысынан көбі оқығанын көркем əдебиет деп атады. Бір қызығы, оқырмандардың 41%-ы мəтінді деректі деп ойлады. Бұл мəтіннің бойында сапар жазбаларына тəн сыр бүкпейтін ашықтық, өңін өзгерткен мемуарға да келетін ұқсастық бар. Бұл жерде менің аңғал оқырмандарым өңін өзгерткен сарапшыға айналғанын өздері де сезген жоқ. Ғалымдар да Манроның сюжет əлемінің шынайылығын ( жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|