Әдебиет теориясы. 1-том

бəсекелес əрі қайшылықты позициялар болады. Рэймонд Уильямстің
марксизм мен əдебиетке қатысты зерттеулерінде қандай да бір тарихи
коньюнктурада əрқашан басымдыққа ие қалдық пен енді туып келе жатқан
идеологиялық позициялар болады деген түйін бар. Бұл шешім оқып-үйрену
үлгісінің алдын ала анықталған табиғатын дəл тануға көмектеседі. Бірақ
Яусстың эстетика тарихына мəтінді қабылдау тарихындағы ең маңызды
фактор ретінде акцент қойғанын ұмытпау керек. Мəтін оқылатын белгілі
бір оқып-үйрену үлгісі дəл қазіргі немесе жалпы идеологиялық
ізденістермен ғана анықталмайды. Бұдан бөлек, бұрынғы өткен оқу
формацияларындағы мəтінді туындату мен қабылдау тарихымен де
айқындалады. Өйткені бұл осы уақыттағы оқу қалыбының көзқарасымен
құрылған (
Иглтон,
63 
қараңыз
). Мəтіннің тарихы бірнеше рет қайта
құрастырылатынын мойындау үшін (жəне уақыт өткен сайын) оқудың да,
тарихтың да диалогтік һəм диалектикалық табиғатынан бұлтарудың қажеті
жоқ.
Əрине, біз бұл жерде Яусс айтатын «маркстік дəстүр де, рецептивті
эстетика дəстүрі де оп-оңай мəтіннің маңызы мен тарихы аморфты оқып-
үйрену үлгісімен «қайта қалыптасып» қана қоймайды, нағыз оқырмандар
бұл қайта қалыптастыруды жүзеге асырады» деген пікіріне ойысамыз.
Оқырманның əрекеті идеологиялық күштермен шектелгенін мойындай
отырып, дəл осы жерде оқу процесіндегі оқырманның рөлін қалай
түсіндіруге болады? Əдебиет теориясы нағыз оқырмандар мен қалыптасқан
оқырмандар арасындағы айырмашылықтарды жояды. Ол осы мəселе
жайлы көзқарасын медиа теориясына қатысты кейбір идеяларды өзіне
бейімдей отырып, күшейте алады; Виллемен көрсеткендей:
«
Нағыз» оқырмандар/авторлар мен тырнақшаланғандар арасында
бөлінбес сызық бар. Оларды мəтінде жəне мəтін арқылы құрастырылған
əрі асты сызылған дүниемен салыстыруға болады. 
Нағыз оқырмандар –
жеке бір мəтіннің жай ғана субъектілері емес, əлеуметтік формацияларда
өмір сүретін тарихтың субъектілері. Бұл субъектідегі екі түрдің мөлшері
бірдей емес. Бірақ формализм үшін нағыз оқырмандар жасанды
оқырмандармен сəйкестендірілуі тиіс» (63–64).
Нағыз жəне жасанды оқырмандар 
(constructed readers)
арасындағы
«айырым», əсіресе əдебиет дəрісханасында студенттердің оқуы мен
оқытушының оқуы немесе мəтінді оқушының ұйғарымымен оқытушының
сезінгені сəйкес келмеген кезде айқынырақ көрінеді. Студенттер əдеби
мəтінді «өз беттерімен» оқуға келгенде, көбіне үрей мен абыржуды

сезінеді. Себебі оларға мəтіннен белсенді түрде өзінше мағына шығаруға
көмектесетін мəдени, тарихи, əдеби яки теориялық дискурстарға қол
жеткізу мүмкіндігі жетіспейді. Ал егер оқытушы өз пікіріндегі мəтінді
студенттерге түсіндіруге септігі тиер, бір көмегі болар деп санап, бастапқы
білімді жай ғана «бере» салса ше? Онда олардың барлығы бірдей абыржып
қалуы кəдік. Білім берудің бұл екі əдісі де əдеби мəтінді жұмбақ етуі
мүмкін. Студенттерді «мұндай тылсым əрі трансцедентті білімге толы
əдеби мəтінді оқуға қауқарсызбыз» деген сенімсіздік билеп алуы ғажап
емес. Ал егер студенттерге əдеби мəтінді немесе кез келген мəдени оъектіні
мистикадан арылтатын шығарманы туындату мен қабылдауға қатысты
теориялық дискурстарға қол жеткізу мүмкіндігі берілді делік... Содан соң
нақты мəдени-тарихи талдау жасау үшін дискурстық кеңістікпен
қамтамасыз етілсе, онда олардың мəтін дүниеге келген немесе талданған
тарихи шарттарға қатысты өздерін жəне бір-бірін оқытып, дамытатын
қабілеттеріне жол ашылар еді. Бұдан бөлек, бұл дискурстық кеңістікте
мəтінге қатысты өздерінің мəдени-тарихи негіздегі сұрақтарын ойға ала
алады. Сөйтіп, мəтінді өзіндегі тарихи күйге назар аударуға мəжбүрлейді.
Қайшылықты оқып-үйрену үлгісіне орныққан «дискурсаралық пəндер»
(Морлей, «Мəтіндер» 164) секілді белсенді рөлдерді иеленіп, мəтінді қайта
туындату процесіне араласады.
Енді дəрісханадағы жағдайға оралайық. Бұл жерде қазіргі (
модерн
)
романды туындату мен қабылдау курсынан сабақ беру үшін туындату мен
қабылдаудың əдеби һəм медиа теориясын қолданамын. Джон Фаулздің
«Маг» (

жүктеу/скачать 5,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: