Әдебиет туралы жалпы түсінік әдебиет – араб сөзі, ол «үлгілі сөз»
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ДӘУІРІНДЕГІ ӘДЕБИЕТ
жүктеу/скачать 462,66 Kb.
|
Әдебиет.Шың кітап
| ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ДӘУІРІНДЕГІ ӘДЕБИЕТ
(ЖЫРАУЛАР ӘДЕБИЕТІ) XV–XVIII ғ.ғ. Кетбұға жырау (XIII ғ.) Сыпыра жырау (XIV–XV ғ.ғ) Марғасқа жырау (туған, өлген жылдары белгісіз) Асан қайғы Сәбитұлы (XIV ғ. соңы – XV ғ. басы) Қазтуған жырау Сүйінішұлы (XV ғ.) Доспамбет жырау (XVI ғ.) Жиембет жырау Бортоғашұлы (XVII ғ.) Қожаберген жырау Толыбайұлы (1663-1763) Бұқар жырау Қалқаманұлы (1668–1781) Шалкиіз жырау Тіленшіұлы (шамамен 1465–1560) Ақтамберді жырау Сарыұлы (1675–1768) Үмбетей жырау Тілеуұлы (1706–1778) т.б. Шал ақын (Тілеуке Құлекеұлы) (1748–1819) XIX – XX ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ Дулат Бабатайұлы (1802–1871) Махамбет Өтемісұлы (1803–1846) Шернияз Жарылғасұлы (1807–1867) Сүйінбай Аронұлы (1815–1898) Шортанбай Қанайұлы (1818–1881) Біржан сал Қожағұлұлы (1834–1897) Майлықожа Сұлтанқожаұлы (1835–1898) Жаяу Мұса Байжанұлы (1835-1929) Шоқан Уәлиханов (1835–1865) Базар Жырау Оңдасұлы (1839–1911) Ыбырай Алтынсарин (1841–1889) Мұрат Мөңкеұлы (1843–1906) Ақан сері Қорамсаұлы (1843–1913) Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы (1845–1904) Жамбыл Жабаев (1846–1945) Шәңгерей Бөкеев (1847–1920) Мұса молда Байзақов (1849–1932) Сара Тастанбекқызы (1853–1907) Шәді Жәңгіров (1855–1933) Әріп Тәңірбергенов (1856-1924) Үкілі Ыбырай Сандыбайұлы (1856–1932) Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1857–1931) Шәкәрім Құдайбердіұлы (1857–1931) Әбубәкір (Кердері) Шоқанов (1958–1912) Нұржан Наушабаев (1859–1919) Нарманбет Орманбетұлы (1859–1918) Нұрпейіс Байғанин (1860–1945) Балуан Шолақ Баймырзаұлы (1864–1919) Әлихан Бөкейханов (1866–1938) Әсет Найманбаев (1867–1922) Мұхамеджан Сералин (1872–1929) Ахмет Байтұрсынов (1872–1937) Ғұмар Қарашев (1876–1921) Спандияр Көбеев (1878–1956) Тұрмағанбет Ізтілеуов (1882–1939) Кенен Әзірбаев (1884–1976) Міржақып Дулатов (1885–1935) Жүсіпбек Аймауытов (1889–1931) Мағжан Жұмабаев (1893–1938) Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893–1920) Сәбит Дөнентайұлы (1894–1933) Ілияс Жансүгіров (1894–1938) Бейімбет Майлин (1894–1938) Сәкен Сейфуллин (1894–1938) Сапарғали Бегалин (1895–1983) Мұхтар Әуезов (1897–1961) Бернияз Күлеев (1899-1923) Иса Байзақов (1900–1946) Сәбит Мұқанов (1900–1973) Ғабит Мүсірепов (1902–1985) Ғабиден Мұстафин (1902–1985) Әбу Сәрсенбаев (1905–1995) Әлжаппар Әбішев (1907–2001) Хамза Есенжанов (1908–1974) Әбділда Тәжібаев (1909–1998) Бауыржан Момышұлы (1910–1982) Қасым Аманжолов (1911–1955) Жұмағали Саин (1912–1961) Қалижан Бекхожин (1913–1990) Саттар Ерубаев (1914–1937) Iлияс Есенберлин (1915–1983) Баубек Бұлқышев (1916–1944) Хамит Ерғалиев (1916–1999) Қасым Қайсенов (1918 жылы туған) Жұбан Молдағалиев (1920–1987) Сырбай Мәуленов (1922–1993) Әзілхан Нұршайықов (1922 жылы туған) Тахауи Ахтанов (1923–1994) Мұзафар Әлімбаев (1923 жылы туған) Әбдіжәміл Нұрпейісов (1924 жылы туған) Бердібек Соқпақбаев (1924–1992) Зейнолла Қабдолов (1927–2006) Ғафу Қайырбеков (1928–1994) Әнуар Әлімжанов (1930–1993) Мұқағали Мақатаев (1931–1976) Шерхан Мұртаза (1932 жылы туған) Сәкен Жүнісов (1934–2006) Қалихан Ысқақ (1935 жылы туған) Жұмекен Нәжімеденов (1935–1983) Қадыр Мырза Әли (1935 жылы туған) Тұманбай Молдағалиев (1935 жылы туған) Қабдеш Жұмаділов (1936 жылы туған) Олжас Сүлейменов (1936 жылы туған) Сайын Мұратбеков (1936 жылы туған) Төлеген Айбергенов (1937–1967) Фариза Оңғарсынова (1939 жылы туған) Әбіш Кекілбаев (1939 жылы туған) Қарауылбек Қазиев (1939–1984) Мұхтар Мағауин (1940 жылы туған) Мұхтар Шаханов (1942 жылы туған) Дулат Исабеков (1942 жылы туған) Төлен Әбдіков (1942 жылы туған) Оралхан Бөкеев (1943–1993) Нұрлан Оразалин (1947 ж. туған) және т.б ҚАЗАҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ Ауыз әдебиетінің түрлері Ертегілер; Тұрмыс-салт өлеңдері; Мақал-мәтелдер; Жұмбақтар; Жаңылтпаштар; Батырлық (эпостық) жырлар; Ғашықтық (лиро-эпостық) жырлар; Аңыз әңгімелер; Айтыстар; Шешендік сөздер. ТҰРМЫС-САЛТ ЖЫРЛАРЫ 5 түрге бөлінеді: 1) Баланың дүниеге келуінен бастап есею кезеңдеріне байланысты өлең-жырлар: бесік жыры, тұсаукесер жыры, атқа мінгізу т.б. ; 2) Үйлену салтына байланысты жырлар: тойбастар, жар-жар, сыңсу, беташар; 3) Көңіл-күйді білдіретін өлең-жырлар: қоштасу, естірту, жоқтау, көңіл айту; 4) Бата-тілектер: нәрестеге, жас келінге, ел қорғаушы азаматқа, көшіп-қонуға, теріс бата, оң бата т.б. байланысты берілген бата-тілектер; 5) Төрт түлік, еңбек, аңшылық т. с. с. тақырыптар жайлы өлең-жырлар: түйе иесі – Ойсылқара, сиыр иесі – Зеңгі баба, жылқы иесі – Қамбар ата, қой иесі – Шопан ата т.б. 1) Баланың дүниеге келуінен бастап есею кезеңдеріне байланысты өлең-жырлар Жоқтауды М. Әуезов үшке бөледі: 1) Елді, жерді жоқтау; 2) Өлген ұлын ананың жоқтауы; 3) Күйеуінен жесір қалған жарының жоқтауы. «Сырттандар» ертегісі Кербесті – баланың жолға шыққанда мінген аты. «Ер Төстік» Кейіпкерлер: Ерназар – Ер Төстіктің әкесі. Ер Төстік – негізгі кейіпкер. Кенжекей – Ер Төстіктің жары. Перінің қызы Бекторы – Ер Төстікке ғашық болған қыз. Жер астындағы ордасы – жылан Бапы хан. Жылан Бапы ханның Темір хан деген араз ханы. Темір ханның қызын алмақ болған – Кеще хан. Шойынқұлақ кемпірдің баласы. Шойынқұлақтың жары-Күңке. Жер астындағы өнерпазда: Баукеспе ұры, Желаяқ, Саққұлақ, Таусоғар, Таукөшірер, Көлтауысар, Көреген. Ер Төстіктің мінген тұлпары – Шалқұйрық. Түйесінің аты – Құба інген. Төбенің басы – Сорқұдық. «Аяз би» ертегісі Кейіпкерлер: Негізгі кейіпкер – Жаман Аяз би. Меңді – Уәлі байдың қызы, Жаманның жары. Мадан хан – сол елдің ханы. Уәлі бай – Мадан ханға пара-пар бай. Зәрлі хан – Мадан ханның атасы. Ақша хан – Мадан ханның құдасы. Батырлар жырын пайда болу кезеңдеріне қарай үш топқа жинақтауға болады: 1) Ең көне заманғы эпостар: «Құламерген», «Дотан батыр», «Құбығұл», «Жоямерген», «Атилла», «Ергенекон» т.б. 2) Қазақ хандығы кезіндегі эпостар: «Ер Тарғын», «Қамбар батыр», «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Едіге» т.б. 3) Жаңа дәуірдегі эпостартар: «Өтеген батыр», «Еспенбет батыр», «Досан батыр», «Нарқыз батыр» т.б. Мысалы, «Ер Тарғын» жыры Шығу тарихы: «Ер Тарғын» жырын алғаш Марабай ақыннан жазып алып бастырған – Н.Ильминский. 1962 ж. Қазанда басылып шыққан. Одан кейін бұл жырды В.Радлов (1970), О.Сарин (1904), Ә.Диваев (1922) жинақтарында жарияланған. Орталық ғылыми кітапхана мен Әдебиет және өнер институтының қолжазба бөлімінде 8 нұсқасы сақтаулы. Кейіпкерлер: Ер Тарғын – негізгі кейіпкер. Ақжүніс – Ер Тарғынның жары. Ер Тарғынның тұлпары – Тарлан. Ақшахан – Қырық ханның үлкені. Ақжүністің әкесі. Жаланбет – Қырымның мырзасы. Ақшаханның жорғасы – Қанатты қараша. Еркөлік– Қартқожақтың атасы. Ханзада хан – Ноғайдың ханы. Ханзада ханның елі Бұлғыр тауын мекендеген. Қарасай ұлы Көбек, Алшағыр ұлы Төген, Өмір ұлы Себен – Ер Тарғынның үш жолдасы. Сыпыра жырау – жүзден асып жатқан шал. («Аруақты туған ер болсаң, не қыласың бір қызды» деп, Ер Тарғынға тоқтау айтады».) Ардаби – Ақжүністен туған ұл. Ардабидің екі баласы – үлкені Әжірегей, жеті жасар Айғожа. Қобыланды батыр «Қобыланды батыр» жырын жинау, хатқа түсіру жайы XIX ғасырда ғана қолға алынды. Жырдың бізге жеткен 29 нұсқасы бар. Оның 26 нұсқасы батырдың ерлігі жайындаб ал 3 нұсқасы – балалары Бөгенбай мен Киікбай батырларға арналған. 1860 ж. Ы.Алтынсарин Марабай жыраудан «Қобыланды батыр» жырын жазып алған. Жырдың Марабай нұсқасын 1922 жылы Ә.Диваев Ташкентте жеке кітапша ретінде басып шығарды. Кейіпкерлер: Қобыланды – негізгі кейіпкер. Тоқтарбай – Қобыландының атасы. Аналық – Қобыландының анасы. Қарлығаш – Қобыландының қарындасы. Қарлыға – Қобыланды батырға ғашық болған қыз. Алшағыр хан – Қалмақтың ханы. жүктеу/скачать 462,66 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|