оқ ы ған да  ал ған   ө сер ін   ж о я д ы .  С онды қтан  бал ал ар ды н

оқ ы ған да  ал ған   ө сер ін   ж о я д ы .  С онды қтан  бал ал ар ды н
алған  өсерлері  әлсіремеи,  ңаита  күш еие  түсетіндеи,
мысалдағы кеишкерлердің іс-өрекетін тереңірек үғына 
түсуіне жағдай жасайтын өдіс-төсілдер қарастырылады. 
Ол үшін  алдымен  мысалдағы суреттелген оқиғаны,  қа- 
тысушы кейіпкерлерді шындық,  өмірде болғандай етіп 
түсіндіру  керек.  Ал  мысалда  суреттелгендер  шындық, 
болмыс жөнінде қате түсінік беретінінен, мысалы, бала- 
лардың  қарға,  түлкінің  сөйлемейтінін  білетіндігінен 
қауіптенудің қажеті жоқ. Олардың сөйлемейтінін бала- 
лардың өздері  де  жақсы  біледі,  сонда  да  оны  шындық 
сияқты қабылдайды. Мысалы, балалартіпті 4-сыныптың 
өзінде де қылыштасу, атысу ойындарын беріліп ойнай- 
ды. Олар таяқты ң қылыш , найза еместігін өрине жақсы 
біледі,  бірақ  өздерінше  шын  найза,  қылыш  деп  есеп- 
тейді. Немесе қыз балалардың кейбіреулері өлі де қуыр- 
шақпен  ойнайды,  оның сөйлемейтінін  біле  түра,  шын 
кісі деп есептеп, онымен сөйлесіп отырады. Сол сияқты 
мысалдағы  оқиғаны  да  бастауыш  сынып  оқушылары 
шын қабылдайды.
Бүл айтылғаннан шығатын қорытынды: мысалдарды 
оқығанда  көңіл  қоятын  жай  -   оқушыларға  оның  маз- 
мүнын  қабылдату және  ондағы  кейіпкерлердің іс-өре- 
кетін талдау.
Мысалдардағы аллегорияны ашу жүмысын 4-сыныпта 
мынадай төсілмен іске асыруға болады. Мүнда мысалда 
суреттелген оқиғаға үқсас оқиға із дестіріледі. Айталық,
И.А.Крыловтың "Қарға мен түлкі" мысалы оқылғаннан 
кейін,  біреудің  қолындағы  нәрсесін  алдап  алу  өмірде 
кездесе ме дегендей сүрақ қою керек. Сонда  мысалдағы 
негізгі  ойды  түсіндіру жеңіл  болады.  Кейбір  жағдайда 
мысалда суреттелген оқиғаға өмірден үқсас  оқиға табу 
жүмысы  мысал  оқылмас  бүрын,  алдын  ала дайындық 
өңгіменің барысында жүргізіледі.
Мысалдың басты  ерекшелігі  -  онда белгілі бір үгіт, 
тәлім-төрбиелік мөні бар қорытынды пікір болатынды- 
ғы.  Ол  қы сқа  түрде  мөтіннің  басында  немесе  аяғында
беріледі. Мысалы,  "Қарға мен түлкі" мысалынан шыға- 
тын қорытынды мөтіннің басында берілген:
103

Ж үрт біледі,  күледі,
Сүрқия тілдің жаманын.
Қошеметшілердің амалын,
Сонда да солар қайда жоқ,
Есептеп айтса, ересің,
Артынан өкінсең де пайда жоқ.
Мысал  оқытуда осындай  қорытынды  пікірді  пайда- 
лану  керек.  Қ ү р ғақ   сөзбен  "м үндай  ж ам ан   м інез  -
қүлықтан, іс-әрекеттен аулақ болу керек" деудің бастау- 
ыш  сынып  оқуш ыларына  әсері  ш амалы.  Ондай  үгітті 
тіпті, сол оқылып отырған мысалдан үзінді келтіре оты- 
рып айтқанда да,  кіш кене балалардың санасына бірден 
ңона ңояды деу қиын.  Сондықтан  мысал  оқытуда онда 
айтылатын үгітті табуга тырыспай,  оның  кейіпкерлері 
мен  сол  кейіпкерлердің  іс-әрекеті,  өзара  қарым-қаты- 
насы,  бір-біріне  айтқан  сөздеріндегі  ой  аш ылуға  тиіс. 
Осыған орай,  мысалдан шығатын қорытынды -  пікірді 
оның мазмүны талданып болғаннан кейін оқу керек.
Мысал оқытудың үш інш і ерекшелігі -  оны дауыстап 
оқу тәсілінде. Мысалдағы айтылатын сөз автордың аты-
нан аитылмаи, кеш пкердің атынан баяндалатын болса, 
сол  кей іп кер д ің   басы ндағы   ерекш еліктерін е  қарай , 
дауыс сазы да қүбылып отырады. Мысалы,  'Ш ал мен ма-
V
лаи
Қарға мен түлкі  бір ырғаңпен оқылмайды. Тіпті 
бір кейіпкердің сөзін оқу мәнері де оның қылығына қа- 
рай  түрлене береді.  Шалдың:  "Бауырым,  түгеншежан, 
айыршы!"  дегені жалыныш ты үнмен  оқыса,  "Әумесер,
М
деген сөздері ж екіру, үрсу мө-
ақылың ж оқ, ит доңыз 
нерінде, ал малайдың:
Үрсасың, неге, ш алым, маған, -  деді.
Сөккендей не істедім саған? -  деді.
Ж азғаным менің сені аю ж аудан.
Айырып алғаным ба аман? -  деді сөздері таңырқаған 
шарасыз дауыспен оқылады.
"Қарға мен түлкі" мысалында автор сөзі бір өуенмен 
оқыла келе, түлкінің сөзі, басталған кезде дауыс қүбы-
104

лып отырады. Кейіпкерлердің мінез-қүлңы іс-өрекетіне 
орай, дауыс ырғағының қүбылуы балалардың ынтасын 
арттырып,  мысалдың кейбір жолдарын бір-екі оқыған- 
да-аң жаттап алуларына жағдай жасайды.
Қорыта айтқанда, мысалды төмендегідей жолдармен 
оңытуға болады:
1.  Оқылатын мысал жөнінде мүғалім алдын ала өңгі- 
ме өткізеді,  онда балаларға түсінуі ауыр сөздердің (сол 
мысалдың  іш інде  кездесетін)  кейбіреулерін  кірістіре 
отырып, олардың мағыналарын аша кетеді.
2.  М үғалім  мысалды  өуелі  нақы ш ы на  келтіре  өзі 
оқиды, сонан кейін оңушыларға оңытады.
3.  Мысалдың мазмүны талданылады.
4.  Мысалдың кей жерлерінен үзінді келтіре отырып, 
ондағы негізгі ойдың  не  екенін  қорытындылап  өңгіме- 
л ейді.
5.  Мысалдың мазмүнына үңсас өмірде кездесетін іс- 
өрекеттерден мысалдар келтіріледі.
6.  Рөлге бөліп оқытылады.
Бүл көрсетілгендер өзгеріссіз осы күйінде үнемі саң- 
талып отырылсын деген ой тумау керек. Мысалдың маз- 
мүны мен  сипатына  қарай,  бүл  айтылғандардың кейде 
қысңартылуы немесе толықтырылып отырылуы да мүм- 
кін.  Дегенмен  мысал  оқытуда  негізінен осы  принңипті 
үстаған ж өн.
1 
-4 сынып оқулықтарының ішінде Крыловтан аудар- 
ған Абай, Ыбырай, Ахмет аудармаларымен бірге өзіміз- 
дің  қазақ  аңын-жазушыларының  туындылары  да  кез- 
деседі.
Ана тіліне енгізілген аудармалар:
1-сынып.
2-сынып.  "Ағаш". А. Байтүрсынов (Крылов).
"Білгір ңарға". Максим Зверев.
"Ит пен ат”. А. Тоңмағанбетов (Крылов).
3-сынып.  "Шегіртке мен қүмырсқа". Абай (Крылов).
4-сынып."Аңқу, шортан, һәм ш аян".
А. Байтүрсынов (Крылов).
105

"Ана  тіліне"  енгізілген  қазақ  ауыз  әдебиетінің  төл 
туындылары.
1-сынып.  "Екі теке". С. Дөнентаев.
"Екі соқа". С. Көбеев.
"Өрмекші, қүмырсқа, қарлы ғаш ”.
Ы . Алтынсарин.
2-сынып.  "Кімнің мекені ж ақсы ". Сәкен Жүнісов.
"Тәкаппар". Ш. Смаханүлы.
"Түлкі мен ти ін ". Ә. Асылбеков.
"Қызғалдақ пен Қарасора". С. Сарғасқаев. 
"Даңғой". Есентай Ерботин.
"Көбелек пен Ебелек". Ш. Смаханүлы. 
"Бидай мен қаңбақ". А. Тоқмағанбетов. 
"Өсиет". С. Көбеев.
"Ақ жаңбыр". Ж әнібек Карбозин.
"Бүлбүл мен тоқылдақ". Ш. Смаханүлы.
3-сынып.  "Қарлығаш пен Шөже торғай".
4-сынып.  "Сапар мен парта". А. Сопыбеков.
"Арыстан мен ты ш қан". С. Торайғыров.
Енді  соның  бірін  сабақ  тақы ры бы на  алы п,  қарас- 
тырайық.
Сабақтың тақырыбы: "Түлкі мен қырғауыл".
Спандияр Көбеев.
Мақсаты: I танымдық: Оқушыларға мөтіндегі негізгі 
оқиға, идеяны үғындыру. Түлкі, қырғауыл, (аңдар жай-
лы) білімдерін нығайту;
II  дағды лы қ:  Ой  қорғау  стратегиясы н  пайдалана 
отырып,  оқуш ы ларға  сүрақ  қою  арқы лы   ж ан-ж ақты
ойлауға үйрету; 
*
III дамытушылық:  балалардың сын  түрғысынан ой- 
лауын  дамыту,  болжау  стратегиясын  пайдаланып,  дө- 
лөлді сөйлеуге, дискуссия жүргізуге үйрету;
IV төрбиелік: жаман адам мен жақсы адамды ажырата 
білуге, қүлы қ пен арамдықтан бойларын аулақ үстауға
төрбиелеу.
Сабақтың типі: ж аңа сабақ түсіндіру.
Сабақтың түрі: дамыта оқы ту.
106

Сабаңтың әдісі: ассоциациялың әдіс, дөңгелек үстел, 
дискуссия,  ой ңозгау стратегиясы.
Сабаңтың көрнекілігі: сюжетті сурет кесте.

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: