Editor-in-Chief Shakir Ibrayev Редакция алқасы Редакционная коллегия
Мамаділ Қ.А. Немат Келімбетов және түркітану мәселелері
жүктеу/скачать 4,45 Mb. Pdf көрінісі
|
N.Kelimbetov
| Мамаділ Қ.А. Немат Келімбетов және түркітану мәселелері
45 М.Мағауиннің «ақтабан шұбырындының» ауыр зардабы жөніндегі «Өр тұлғалы алаш ұлының мінез-құлқы, дүние танымы өзгерді. Кемшін сана, қам көкірек ақыр түбінде тәуелсіздіктен айырды, құлдыққа жетеледі, болашақ ұрпақтың жолын кесті. Біз бұрынғы қазақ емес, басқа бір халық болып шықтық» [2, 101 б.] деген ақиқат сөзі еске түседі. Бұл қазақ даласында болып өткен сапыры- лыстар салдарына берілген дәл сипаттама. Кезінде оны алаштың бар-жоғын түгендеген М.Тынышпаев та жақсы аңғарған. Мұхамед Хайдар Дулати еңбегінде моғол ру-тайпалары жөнінде деректер кездеседі, мысалы, дулат, духтуй, бар- лас, барқы, ордабегі, құнжы, шорас, бекжақ, қарлұқ, меркіт қауымдары атала- ды [3, 332-336 бб.]. Шәкәрім де өз шежіресінде қазақ руларының қай тарапқа кеткенін мегзеп отырған [4, 103-112 бб.]. Ноғайдың, қарақалпақтың, өзбектің, қырғыздың, татардың, башқұрттың, тіпті қиыр жайлап, шет қонған түріктің – қай-қайсысының да тегін тергесең қазақ руларының ізін табасың. Тарихтың кемерінен асып-төгілген алтын қазақтың асыл түйіршіктері айнала қоршаған ба- уырластан да, жаттан да жанарыңды жасаурата менмұндалайды. Арғы бабадан қалған қара шаңырақтың түтінін өшірмеу үшін жан таласқан қазақтың қандай қилы тағдыр кешкеніне сонда көзің жете түскендей болады. Сөйте тұра, ежелгі түркілерден қалған жазба мұралар жайы сөз етілгенде, сол қазақ шөміштен қағылғандай әсер қалдырады. Алайда бұл мәселеде қазақ ғалымдарының сабы- ры мен салмақты ұстанымы исі түркі әлемінің бірлігінің нығаюына игі әсерін тигізе бастады. Оған дәлел де көп... Х.Сүйіншәлиев [5, 15 б.], А.Қыраубаева [6, 16 б.] еңбектерінде көне әдеби жәдігерлерді ортақ мұра деп қарау керектігі анық айтылды. Кезінде Н.Келімбетов те ол жөнінде байыпты ғылыми ой-пікір білдірді. Ежелгі заманнан бергі түркі тілдеріндегі араласу, ықпалдасу үдерістері ғалым назарынан тыс қалған жоқ. Та- рихи тілдік және әдеби ескерткіштердің қай-қайсысының да қазақ әдебиетіне қатысы барын көрсетті. Әрине, ғылымда Орта Азияда VІІІ-ХІХ ғғ. тілдік жазба дәстүрдің өзегі оғыз-ұйғыр тілдері болды, ал қыпшақ тілдерінің үлесі кемшіндеу болды деген де пікір ұшырасады. Руникалық койне, көне ұйғыр әдеби тілі, қараханид-ұйғыр (хақан, боғархан) әдеби тілі, хорезм-түркі әдеби тілі, шағатай әдеби тілі т.б. мәселелерді қарастырған Э.Р.Тенишев селжүк, мәмлүк-қыпшақ және бұлғар әдеби тілдерінің ескерткіштерін үшке бөле қарайды: 1. Кіші Азия мен Закавказьядан ХІІІ-ХІҮ ғғ. оғыздық топ ескерткіштері; 2. Түркілік аюбид- тер мен мәмлүктер әулеті билігі кезеңіндегі Египет пен Сириядан ХІІІ-ХVІІ ғғ. қыпшақ тобы жазба ескерткіштері; 3. Еділ бойынан ХІІІ-ХІV ғғ. Эпитафиялық жазбалар [7, 204-211 бб.]. Бұлардың бәрінде де көне қазақ тілінің үлесі бар. Бұл тұста автохтондылық қағидатының рөлі барын да жоққа шығаруға болмайды. Жүсіп Баласағұнның, Махмуд Қашқаридың әйгілі еңбектері жазылған кезде де түркілер қыпшақ даласын ен жайлап, қалаларына тұрақтады. Одан бері – кемі 1000 жыл. Монғолдан ығысқан алтайлық түркілер де із-түзсіз жоғалған жоқ. Олардың да қазақ мәдениетінің, әдебиетінің, тілінің қалыптасуына қосқаны көп. «Біз қазақ тайпаларының бір ортақ тамырдан өрбігеніне күмән келтірмейміз», - депті өз еңбегінде көрнекті тілтанушы С.Аманжолов [8, 9 б.]. Бұл пікір әлі де |