Экология и естественные науки

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
154
 ~ 
 
Осы  мақалада  еңбек  қатынастарындағы  өкілдік  институтының    құқықтық 
дамуы жағдайларының мәселелері қарастырылады.  
 
Summary  
This article deals with the development, improvement, and legal problems of the 
Institute representative in labor law 
 
 
 
УДК 331.45 
Ж.И. Ердешова 
Атырауский государственный университет имени Х. Досмухамедова
   
 
ОХРАНА ТРУДА КАК ПРАВОВАЯ КАТЕГОРИЯ В КАЗАХСТАНСКОМ  
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕ 
 
Аннотация 
Одним  из  наиболее  важных  направлений  государственной  политики 
Казахстана  является  обеспечение  реализации  конституционных  прав  граждан  на 
здоровые и безопасные условия труда 
Ключевые  слова:  условия  труда,  охрана  труда,  предприятие,  трудовой 
кодекс, конституция, рыночная экономика, военный труд. 
 
Конституция  Республики  Казахстан  в  качестве  одного  из  основных  прав  
граждан закрепила  право  на  охрану  здоровья[1].  Естественным   производным 
из  этого  является  и  право  работника  на  здоровье  и  безопасные      условия  труда, 
которые также в качестве отдельного принципа  и  в  форме  субъективного права 
закреплены в Конституции РК. 
Основы    законодательства    Республики  Казахстан  об    охране  труда  
направлены  на  обеспечение  условий  труда, отвечающих требованиям сохранения 
жизни и здоровья    работников в  процессе трудовой деятельности. Они содержат 
ряд  важных  положений,  обеспечивающих    для  работающих  гарантии  прав  на 
охрану труда. 
Охрана  труда  как  система  обеспечения  жизни  и  здоровья    работников  в 
процессе  применения  их  труда  является  одним  из  условий  достойной  жизни  и 
свободного развития человека.  
Основополагающими  принципами  деятельности        казахстанского 
государства  являются  общественное  согласие    и  политическая  стабильность,  
экономическое  развитие   на     благо     всего народа, казахстанский патриотизм, 
решение  наиболее  важных      вопросов  государственной  жизни    демократическими 
методами. 
Охрана труда, как институт трудового права, включает в себя нормы права, 
регламентирующие  мероприятия.  К  условиям  труда  относится  любой  фактор, 
воздействующий  на  работника  в  процессе  трудовой  деятельности,  который 
способен оказать влияние на работоспособность и здоровье работника. 
Воздействие  на  работника  вредного  производственного  фактора  способно 
привести  к  возникновению  у  него  профессионального  заболевания.  Исследование 
данных  факторов,  как  юридически  значимых  обстоятельств,  необходимо  для 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
155
 ~ 
 
установления  причинной  связи  между  профессиональным  заболеванием  и 
выполнением работником трудовой функции. 
Опасный  производственный  фактор  оказывает  на  работника  мгновенное 
воздействие, которое приводит к производственной травме. Данные факторы также 
выступают  в  качестве  юридически  значимого  обстоятельства  при  проверке 
причинной  связи  между  травмой  работника  и  выполнением  им  трудовых 
обязанностей. 
Охрана  труда  –  это  система  сохранения  жизни  и  здоровья  работников  в 
процессе  трудовой  деятельности.  Это  широкое  понятие  охраны  труда  как 
обеспечение  безопасных  и  здоровых  условий  труда  всеми  средствами,  т.е. 
правовыми,  экономическими,  медицинскими,  организационно-техническими  и 
другими.      Поэтому  охрану  труда  изучают  в  различных  вузах:  правовую  –  в 
юридических, 
социально-экономическую 
– 
в 
экономических, 
санитарно-
гигиеническую,  лечебно-профилактическую  и  реабилитационные  меры  –  в 
медицинских,  организационно-технические  меры,  т.е.  соблюдение  правил  охраны 
труда  при  строительстве  машин,  оборудования,  создании  технологических 
процессов, промышленных зданий, сооружений – в технических вузах.  
Охрана труда нужна везде, где трудится человек, включая учебный, военный труд, 
труд в исправительных учреждениях. 
Лишь  охрана  труда  способна  обеспечивать  здоровье  и  безопасные условия 
труда.  Если  оборудование,  станки,  машины  сделаны  не  безопасно  для  жизни  и 
здоровья, работающих на них людей, то неизбежен производственный травматизм. 
Почти  треть  всех  несчастных  случаев  на  производстве  вызваны  слабой 
организационно-технической  охраной  труда,  несовершенством  оборудования, 
машин  и  т.п.  Нарушается  медицинский  аспект  охраны  труда,  на  грязных  работах 
отсутствуют  душевые,  санитарно-гигиенические помещения,  а  в  горячих  цехах нет 
должной  подсоленной  питьевой  воды,  захламлены,  загазованы  производственные 
помещения и т.д. При нарушении социально-экономических аспектов охраны труда, 
когда  на  нее  не  выделяется  должных  ассигнований,  работники  не  обеспечиваются 
предохранительными приспособлениями, не заменяется изношенное оборудование.  
Охрана  труда  в  трудовом  праве  –  это  система  правовых  мероприятий  и 
средств  обеспечения  безопасности  жизни  и  здоровья  работников  в  процессе  их 
трудовой  деятельности  на  производстве,  в  том  числе  и  правовых  норм  по 
оздоровлению и улучшению условий труда. 
Охрана  труда  имеет  большое  социальное,  экономическое  и  правовое 
значение. Социальное значение охраны труда в том, что она: 
- сохраняет здоровье работника от возможных производственных вредностей; 
- направлена на сохранение работоспособности и трудового долголетия человека; 
-  способствует  его  культурно-техническому  росту,  так  как  лишь  не  чрезмерно 
усталый  работник  способен  вечерами  учиться,  повышать  свою  квалификацию, 
читать, заниматься спортом, развивать свою личность; 
-  способствует гуманизации труда, его облегчению. 
Экономическое  значение  всесторонней  охраны  труда  в  том,  что  она 
способствует:  росту  производительности  труда  работников,  а  тем  самым  и  росту 
производства, экономики; экономии фонда обязательного социального страхования 
и  сокращению  потерь  рабочего  времени,  т.к.  при  хорошей  охране  труда  меньше 
производственного травматизма, профессиональных заболеваний, а следовательно, 
меньше больничных листков и возмещения ущерба за вред, причиненный здоровью 
работника. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
156
 ~ 
 
Правовое значение охраны труда в том, что: 
-  она  способствует  работе  по  способностям  с  учетом  тяжести  условий  труда, 
физиологических  особенностей  женского  организма,  его  материнской  функции  и 
психофизиологических 
особенностей 
организма 
подростков, 
уровня 
трудоспособности инвалидов; 
-  правовой  статус  гражданина  включает  основное  его  право  на  охрану  труда  и 
юридические  статусные  гарантии  этого  права  не  только  в  процессе  трудовой 
деятельности,  но  и  при  приеме  на  работу  лиц,  требующих  особой  защиты.  Так, 
нельзя  принимать  женщин,  подростков  на  противопоказанные  для  них  по 
медицинским основаниям работы; 
-  вопросы  охраны  труда  являются  объектом  организационно-управленческих 
отношений трудового коллектива и профкома с администрацией, работодателем, а 
также 
социально-партнерских 
отношений 
на 
федеральном, 
отраслевом, 
региональном, профессиональном и территориальном уровнях; 
-  она  является  важнейшим  элементом  трудового  правоотношения  работника  с 
работодателем,  по  которому  работодатель  (администрация)  обязан  обеспечить 
охрану труда на рабочем месте работника. 
        Возлагая  на  предприятие    (учреждение)    соответствующую    обязанность, 
законодатель  определяет  охрану  труда  как  систему  обеспечения  безопасности  
жизни  и  здоровья  работников  в  процессе  трудовой  деятельности,    включающую  
социально-экономические,              организационно-технические,              лечебно-  
профилактические, реабилитационные и иные мероприятия. 
Необходимо     отметить, что, несмотря  на  огромное  количество  легитимной 
базы  в  сфере    охраны  и  безопасности  труда,  необходима,  в  первую  очередь   
практическая  реализация  норм  законодательства,  доведения  до  сознания  каждого 
отдельно  взятого  работника  и  работодателя,  что  знание  и  соблюдение  норм  
охраны   труда является  гарантом их  конституционных прав на безопасный труд. 
Ведь,  несмотря  на  совершенствование  законодательства  и  усиление  меры 
государственного контроля и надзора за применением и исполнением норм охраны 
труда,  все  еще  высок  уровень  нарушений  в  данной  сфере.  Тревожное  положение 
дел  с  охраной  труда  обусловлено  резким  уменьшением  финансирования 
мероприятий 
по 
улучшению 
условий 
труда, 
применением 
устаревшего 
оборудования,  изношенностью  основных  фондов,  ухудшением  обеспечения 
работников  специальной  одеждой,  специальной  обувью  и  другими  средствами 
индивидуальной  защиты.  На  многих  предприятиях  ослаблен  административно-
общественный  контроль  за  созданием  безопасных  условий  труда,  не  эффективна 
профилактика  производственного  травматизма  по  причине  сокращения  и 
упразднения служб охраны труда, также высок уровень травматизма и смертности.  
Чаще всего основными причинами травматизма явились: 
- нарушение требований безопасности при эксплуатации транспорта; 
- нарушение технологического процесса, правил и норм по охране труда; 
-  неудовлетворительная  организация  производства  работ,  отсутствие 
надзора  и  контроля  со  стороны  ответственных  лиц  за  соблюдением  требований 
законодательных и иных нормативных актов по охране труда; 
-  недостатки  в  обучении  безопасным  приемам  работ,  отсутствие 
инструктажа; 
- нарушение трудовой и производственной дисциплины; 
-  неудовлетворительное  содержание  и  недостатки  в  организации  рабочих 
мест, отсутствие ограждений опасных зон; 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
157
 ~ 
 
- неудовлетворительное состояние территории[2]. 
Немалую роль в обеспечении охраны труда играет социальное партнерство. 
Концепция  социального  партнерства,  основанная  на  переговорах,  посредничестве, 
экспертизе, сотрудничестве, консультациях играет важную роль в решении многих 
проблем  социально  трудовой  сферы.  Социальное  партнерство  является  основой 
взаимоотношений 
между 
работниками 
(профсоюзами, 
их 
объединениями, 
ассоциациями),  работодателями  (их  объединениями,  ассоциациями),  органами 
власти,  органами  местного  самоуправления  с  целью  обсуждения,  выработки  и 
принятия  решений  по  социально-трудовым  и  связанным  с  ними  экономическим 
вопросам,  обеспечения  социального  мира  и  общественного  развития.  Социальное 
партнерство 
осуществляется 
путем 
взаимных 
консультаций, 
переговоров, 
заключения соглашений, коллективных договоров и принятия совместных решений. 
Расширение договорных начал в сфере регулирования трудовых отношений, 
повышение  роли  коллективных  договоров  и  соглашений  являются  результатом 
реализации новой политики государства в этой области. Осуществляется переход к 
договорному регулированию отношений, от «единства интересов» работодателей и 
работников к поиску взаимоприемлемых условий совместной работы, к социальному 
партнерству. 
Новый Трудовой кодекс РК предусматривает много нововведений в области 
охраны  труда,  что  является  наглядным  показателем  важности  данного  института 
трудового права.  
Государство должно разрабатывать политику, цель которой заключалась бы 
в  предупреждение  несчастных  случаев  и  профессиональных  заболеваний  путем 
минимизации  производственных  рисков.  По  сей  день  особенно  остро  стоит 
проблема  улучшения  труда  беременных  женщин.  Практически  ликвидирована 
система  трудоустройства  беременных  женщин  на  работу  с  более  легкими  и 
безопасными условиями труда. 
Обеспечение безопасности труда человека на производстве является одной 
из  актуальных  проблем,  характерных  для  общественной  жизни  Казахстана    в 
современный  период.  Травмы  и  несчастные  случаи  на  производстве  означают 
физические страдания и зачастую смерть людей, а также влекут за собой огромные 
экономические потери. 
В  условиях  рыночной  экономики  ни  призывы,  ни  увещевания  не  могут 
изменить  состояние  условий  и  охраны  труда.  Для  изменения  ситуации  в  этой 
области  необходимо  общественное  осознание  абсолютного  приоритета  жизни 
человека, как непреходящей ценности, юридическое закрепление прав работника в 
области обеспечения безопасности его труда, наличие адекватного экономического 
механизма регулирования взаимоотношений между трудом и капиталом. 
Сегодня,  к  сожалению,  в  нашей  стране  процесс  создания  необходимых 
предпосылок  для  обеспечения  безопасности  труда  идет  очень  медленно.  Эта 
проблема представляет собой сложную задачу, так как для ее решения необходим 
комплексный  подход,  о  чем  было  сказано  выше.  В  связи  с  этим  велика  роль 
профсоюзов, которые на всех уровнях должны отстаивать права граждан на охрану 
труда и здоровье, декларированные в Конституции РК. Сегодня работа профсоюзов 
по  обеспечению  охраны  труда  более  чем  актуальна,  поскольку  ее  сердцевиной 
является  человек  на  производстве.  Улучшение  условий  охраны  труда, 
экологической  обстановки,  укрепление  здоровья  трудящихся  -  основополагающие 
задачи для всех профсоюзов и их объединений, как на ближайший период, так и на 
долгосрочную перспективу. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
158
 ~ 
 
Список литературы 
1. Конституция Республики Казахстан  от 30.08.1995 г. 
2. Охрана труда в Республике Казахстан. – Национальный обзор. – МОТ,2008 г. 
 
Түйіндеме 
Осы  мақалада  Қазақстан  Республикасы  еңбек  қорғау  мен  қауіпсіздік 
институтының құқықтық жағдайлары қарастырылады. 
 
Summary 
This article discusses the legal aspects of protection and safety labor RK 
 
 
 
ӘОК  06.026.3 
Ж.Ж. Жағыпар 
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
 
 
МҮЛІКТІ ПАЙДАЛАНУҒА БЕРУ ЖӨНІНДЕГІ ШАРТТАР ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ 
 
Аннотация 
Мүлікті пайдалануға беру шарттарының  ұғымы  және  оның түрлеріне жалпы 
сипаттама берілген. 
Негізгі  сөздер:  шарт,  мүлікті  беру,  қызмет  көрсету  шарттары,  айырбас, 
сыйлау, рента, жалдау, меншікке беру. 
 
Нарықтық  экономикамыздың  дамуында  жалпы  шарттардың  алатын  орны 
зор. Жалпы азаматтық құқық ғылымы шарттарды мына түрлерге бөліп қарастырады: 
1.  мүлікті беру (өткізу) 
2.  жұмысты орындау шарты 
3.  қызмет көрсету шарттары 
4.  әртүрлі білім беру мекемелеріне бағытталған шарттар. 
Мүлікті беру(өткізу) шарттарына жалпы алғанда мына шарттар жатады:  
Сатып алу- сату, айырбас, сыйлау, рента, жалдау, мүлікті тегін пайдалануға беру 
шарттары. Негізінен алғанда бұл шарттардың мақсаттары, пәні, заты бөлек болсада, 
бір ғана ұқсастығы ол мүлікті беру әрекеті болып табылады. Тек қана мүлікті өткізу 
(беру)  бұл    шартардан  туындайтын  міндеттеме  пәнінің  негізгі  элементін  құрайды. 
Бұл шарттар әрқайсысы әр түрлі қатынастарды реттейді, бірақ мүлікті беру тапсыру 
жолымен жүзеге асады. Мүлікті беруден мүлікке билік ету нысанын көруге болады. 
Сатып  алу-  сату  шарты  бойынша  басқа  біреуге  мүлікті  беру  әрекеті,  сол  адамда 
меншік  құқығын  тудырады.  Яғни,  сатып  алу-сату  шартына  сәйкес  мүлікті  беру 
кезінде  меншік  иесі  өзгереді  және  мүлік  қайтарымсыз  беріледі.  Ал,  жалдау 
шартында  мүлік    басқа  біреуге  беріледі,  бірақ  уақытша,  қайтарымды  түрде,  яғни, 
меншік иесі өзгермейді. Енді мүлікті беру шарттарының өзін екіге бөліп қарастыруға 
болады: 
1.  мүлікті меншікке беру шарттары 
2.  мүлікті пайдалануға беру шарттары 
Мүлікті меншікке беру шарттары екіге бөлінеді: 
1.  мүлікті тегін меншікке беру (сыйлау) 
2.  мүлікті ақылы меншікке беру (сатып алу- сату, айырбас, рента шарты) 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
159
 ~ 
 
Мүлікті  пайдалануға  беру  шарттарында  дәл  осылай  екі  түрге  бөліп  қарастыруға 
болады: 
1.  мүлікті ақылы пайдалануға беру (жалдау шарты) 
2.   мүлікті тегін пайдалануға беру 
 
Мүлікті  меншікке  беру  шарты  бойынша  меншік  иесі  ауысады,  яғни, 
қайтарымсыз шарт. Мүлікті пайдалануға беру шарттарында меншік иесі ауыспайды, 
ақылы  немесе  ақысыз  түрде  мүлікті  уақытша  иеленеді  және  пайдаланады. 
Міндеттеменің  жекелеген  түрлерін  осылай  алғаш  бөліп  қарастырған  Ресей 
ғалымдары М.И Брагинский, В.В. Витрянский болды.  
Мүлікті пайдалануға беру шарттары меншік иесі өзгермей-ақ мүлікті иелену, 
пайдалануды жүзеге асыруға құқық беретін шарт азаматтық құқықтық шарттардың 
ерекше  түрі  болып  табылады.  Бұл  шартта  меншік  иесі  өзінің  мүлкіне  иелену, 
пайдалану  құқығын  басқа  біреуге  заң    жүзінде  уақытша,  ақылы  немесе  ақысыз 
береді.  
Мүлікті  қабылдаған  тұлға,  мүлікті  пайдалануға  беру  шарттары 
бойынша, берілген мүліктің заңды иесі  болып табалады. Яғни, бұл жағдайда тұлға 
меншік иесі   болмаса  да  шартта  көзделген жағдайлар  бойынша  мүлікке ие  болады  
және меншік иесі сияқты заттық-құқықтық  қорғауға ие бола алады[1].   
 
Азаматтық  құққық  саласында  міндеттемелерге  және  олардың  жекелеген 
түрлеріне үлкен  орын берілген.  
 
 
Міндеттемелердің жекелеген түрлерін: 
1. Шарттан туындайтын міндеттемелер 
2. Шарттан тыс туындайтын міндеттемелер бөліп қарастыруға  болады.  
 
Шарттан  туындайтын  міндеттемелер  бойынша  мүлікті  беру  арқылы  жүзеге 
асырылатын шарттарын бөліп  қарастыруға болады, оның өзін мүлікті қайтарымды,  
қайтарымсыз  беру  яғни  меншік  иесінің  ауысуы  немесе  ауыспай-ақ  уақытша 
пайдалануға  беру  арқылы  беріледі.  Мүлікті  пайдалануға  беру  шарттары  нарықтық 
экономикалық  қоғамдағы  орны  ерекше.  Мүлікті  пайдалануға  беру  шарттары 
дегеніміз  -  мүлік  иесі  мүлікті  уақытша,  қайтарымды  түрде  басқа  біреуге  иеленуге, 
пайдалануға беруі. Иелену дегеніміз- мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды заң 
жүзінде  қамтамасыз  ету.  Пайдалану  дегеніміз  -  мүліктен  оның  пайдалы  табиғи 
қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі.  
 Жалпы мүлікті пайдалану шарттарының ақылы және ақысыз деп бөліп қарастыруға 
болады. Ақылы түрі  мүлікті пайдалану шартының ерекше түрі- жалдау шарты.  Ал, 
ақысыз түріне-  мүлікті тегін пайдалануға беру жатады.  
 
 Мүлік жалдау шарты жалға беруші жалға алушы мүлікті ақы төлеп уақытша 
иеленуге және пайдалануға беруге міндеттенеді. Мүлік жалдау шартының түрлеріне: 
прокат,  лизинг,  кәсіпорынды  жалдау,  көлік  құралдарын  жалдау,  үйлер  мен 
ғимараттарды  жалдау,  тұрғын  үйді  жалдау  шарты  жатады[2].    Жалдау  шарты  рим 
құқығынан  бастау  алады,  бұл  шарт  классикалық  шарт  институтына  кіреді.  Рим 
құқығы жалдаудың үш түрін қарастырған: заттарды жалдау (locatio-conductio rerym)  
қызметтерді  жалдау  (наем  услуг),  (locatio-conductio);  жұмысты  жалдау  немесе 
мердігерлік    (locatio-conductio  operis).  Рим  заңгерлері  найм  (жалдау)  және  сатып 
алу-сату  шарты  бойынша  сатушы  затқа  тұрақты  ие  бола  алады,  ал  жалдау  
шартында  жалдауға  заттарды,  қызметтерді,  жұмыстарды  анықталған  сыйлық  ақы  
төлету  арқылы  беру.  Қазіргі  таңда  жалдау  шартының  негізгі  ретінде    рим 
құқығындағы  заттарды  жалдау жатады.  Рим    құқығы  бойынша  заттарды  жалдауды 
біржақ  келесі жаққа бір немесе бірнеше заттарды уақытша пайдалануға, ал басқа 
беруге, тарап заттарды пайдаланған үшін ақы төлеуге міндетті. Пайдаланған  затты 
уақытша пайдаланып болған соң қайтураға  міндетті.  

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
160
 ~ 
 
 
Жалдау шартының обьектісі:   жылжитын және жылжымалы  заттар  жатады. 
Мүлік  жалдауға  кәсіпорындар  мен  басқа  да  мүліктік  кешендер,  жер  учаскерлері, 
үйлер, ғимараттар, жабдықтар, көлік құралдары және оларды пайдалану процесінде 
өздерінің    табиғи  қасиеттерін  жоймайтын  басқа  да  заттар  тұтынылмайтын  заттар 
берілуі мүмкін.  Жалға беруші-мүліктің меншік иесі болып табылады. Заң актілерінде 
уәкілдік  берілген  немесе  меншік    иесі  мүлкін  жалға  беруді  тапсырған  тұлғалар  да 
жалға берушілер бола алады.  
 
Мүлікті  тегін  пайдалану  шарты  (несие  шарты)  бойынша  бір  тарап  (несие 
беруші) екінші тарапқа  несие алушыға мүлікті тегін уақытша пайдалануға береді, ал 
соңғысы мүліктің қалыпты тозуын ескере отырып, қандай күйде алса, сондай күйде 
немесе шартта ескертілген күйде қайтаруға міндеттенеді. Мүлікті тегін пайдалануға 
беру құқығы оның меншік иесіне және соған заң актілері немесе меншік иесі уәкілдік 
берген  өзге  адамдарға  беріледі.    Мүлікті  тегін  пайлану  шарты,  яғни  несие  шарты 
бойынша  бір  тарап  несие  беруші  екінші  тарапқа,  яғни  несие  алушыға  мүлікті  тегін 
уақытша пайдалануға  береді,  ал  соңғысы мүліктің қалыпты  тозуын  ескере  отырып, 
қандай күйде алса, сондай күйде қайтаруға міндеттенеді[3]. 
 
Мүлікті тегін пайдалануға кәсіпорындар мен басқа да мүлікті кешендер, жер 
учаскерлері,  үйлер,  ғимараттар,  жабдықтар,  көлік  құралдары  және  оларды 
пайдалану  процесінде  өздерінің  табиғи    қасиеттерін  жаймайтын  басқа  да  заттар, 
яғни  тұтынылмайтын  заттар  берілуі  мүмкін.  Мүлікті  тегін  пайдалану  шарты  мүлікті 
беру  мезгіліне  ғана  жасалған  деп    есептеледі.  Соған  сәйкес  тұлғаның  мүлікті  тегін 
пайдалануға  беру  уәдесінің  құқықтық  маңызы жоқ.  Мүлікті тегін пайдалану шарты, 
яғни несие шарты тегін,  ақысыз  шарт  болып  табылады.  Осы қасиет  жалдау  шарты 
мен несие шарты арасындағы айырмашылықтарды көрсетеді. Несиенің  тегін берілуі 
тараптар 
арасындағы 
міндеттерді 
бөлуде 
және 
несие 
берушінің 
шекті 
жауапкершілігінен  көрінеді.  Жалға  берушіге  қарағанда  несие  беруші  көлемі  мен 
мазмұны бойынша қатал міндеттерге ие болады.  
 
Несие берушінің шектелген жауапкершілігі бұл-несие берушінің несие алушы 
жіберген  нақты  зиянның  орнын  толтыруы  немесе    қасақана  не  байқаусызда 
жасалған қателіктер үшін жауапты болуы. Осыған байланысты несие беруші шарты 
бойынша  ешқандай  пайда  көрмейді.  Керісінше  несие  алушы  өзіне  пайда  келтірген 
тараптың  игілігіне  табыс  әкелмейді.  Сондықтан  ол несие  берушінің  құқықтары  мен 
міндеттеріне  талап  қоюға  құқығы  жоқ.  Несие  шарты  қандай  тәртіппен 
жасалғандығына  байланысты  консенсуалды  және  нақты  болуы  мүмкін.  Егер 
тараптар    мүлік  несиеге  шарт  жасалғаннан  кейін  беріледі  деп  келіссе  шарт 
консенсуалды  болып  табылады.  Ал  егер  шарт  жасасу  кезінде  мүлік  қолма-қол 
берілсе, онда шарт нақты болып табылады[4].  
Сонымен  қатар  несие  шарты  өзара  шарт  болып  табылады.  Бұл  белгі 
консенсуальды  несие  шартынан  айқын  көрінеді.  Бұ  жағдайда  екі  тарап  та  бірдей 
міндеттерге  ие  болады-несие  беруші  үшін  мүлікті  тегін  уақытша  пайдалануға  беру 
және  несие  алушы  үшін.  Несие  шартының  мақсаты  мүлікті  тегін  уақытша 
пайдалануға  беруді  қамтамасыз  ету.  Несие  шартының  тарапынан  шарт  жасасқанға 
дейін  нәтижесі  мүлікті  тегін  уақытша  пайдалануға  беруді  жүзеге  асырған  ерекше 
жеке 
қатынастар 
байланыстырады 
немесе 
несие 
алушы 
адамгершілік, 
қайырымдылық,  ағартушылық  сияқты  қандай  да  бір  маңызды  мақсатты  көздейді. 
Мысалы:  мемлекет  діни  ұйымдарға    мүлікті  тегін  пайдалануға,  сондай-ақ  кітапхана 
өз оқырмандарына кітапты тегін уақытша пайдалануға береді.  
 
Мүлікті  қайтару.  Нақты  несие  шартында  да  өзаралық  қасиет  сақталады. 
Несие  беруші  басқа  тараптардың  мүддесін  қанағаттандыра  отырып,  өзіне  пайда 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
161
 ~ 
 
түсіруді  көздемейді.  Несие  алушы  несие  шарты  бойынша  мүлікті  пайдалану 
құқығына  ие.  Бұл  құқықтың  міндеттемелік  сипаты  бар.  Сол  уақытта  несие  алушы 
басқа  да  титулдық  иеленуші  сияқты  мүліктік  құқықтық  қорғауды  пайдаланады. 
Несие  беруші  шарттың  әрекет  ету  кезеңінде  несие    алушыны  мүлікті  қолайлы 
пайдаланумен  қамтамасыз  ету    керек.  Яғни  өз  тарапынан  пайдалануға  ешкімнің 
араласуына  жол  бермейтін  шараларды  жүзеге  асыру  қажет.  Белгілі  нақты  және 
жеке тұтынылмайтын заттар мүлікті тегін пайдалану шартының пәні  бола алады[5]. 
Азаматтық құқықтың кез-келген субьектісі несие шартының тараптары-несие алушы 
және  несие  беруші  бола  алады.  Несие  беруші  пайдалануға  берілген  мүліктің  иесі 
немесе  мүлікті  несиеге  беретін  мүлік  иесінің  немесе  заңмен  белгіленген  өкілетті 
тұлға.  Мүлікті  тегін  уақытша  пайдалануға  беру  кез  келген  мүлік  иесінің  құқығы. 
Несие алушы мүлікті тегін уақытша  пайдалануға алған тұлға. 
 
Азаматтық  құқық  несие  шарты  үшін  субьектік  құрам  бойынша  бір  ғана 
шектеу  қояды.  Қазақстан  Республикасының  Азаматтық  Кодексі  605-бабының  2-
тармағы  бойынша  коммерциялық  ұйымның  өз  құрылтайшысы,  қатысушысы, 
директоры, өзінің басқару немесе бақылау органдарының мүшесі болып табылатын 
адамға  мүлікті  тегін  пайдалануға  беруге  құқығы  жоқ.  Бұл  шектеу  салық  төлеуден 
жалтаруды болдырмау мақсатында қойылады. Несие шартының ақысыз тегін болуы 
мен  пәні шарттың  негізі  болып  табылады.  Егер  бұл  белгілер  шартта  болмаса  шарт 
жасалынған  болып  есептелмейді.  Тараптар  несие  шартын  жасасу  кезінде  әсіресе 
мүлікті  тегін  уақытша  пайдалануға  беру  туралы  келісімге  келу  қажет.  Егер  шартта 
олай көрсетілмесе пайдалану жалдау шартына негізделген болып саналады.  
 
Несие  шарты  белгілі  және  белгісіз  мерзімге  жасалынады.  Белгілі  мерзім 
шартта  нақты  көрсетіледі.  Ал  шартта  мерзім  көрсетілмесе  несие  шартты  белгісіз 
мерзімге  жасалынған  болып  саналады.  Мүлікті  тегін  пайдалану  шарты  мүлікті 
уақытша  пайдалануға  беру  мәселесін  шешетіндіктен,  ол  осы  шарт  бойынша 
мерзімдер  категорияларын  пайдалануды  талап  етеді.  Бірақ  оларды  қолданумен 
салыстырғанда,  кейбір  ерекшеліктерге  ие.  Шарттың  нақты  сипаты  мүлікті  беру 
мерзімінің  маңызын  жояды.  Сондай-ақ,  жалға  алу  ақысын  тану  мерзімдері  де 
болмайды. Несие шарты бойынша, мүлікті қайтару мерзіміне бара-бар келетін,  шарт 
күшінің  жалпы  мерзімі  туралы  сөз  қозғауға  болады.  Мүліктің  жекелеген  бөліктерін 
қайтарудың  аралық  мерзімдері  белгіленуі  мүмкін.  Анықталмаған  мерзімдер  де 
қолданылуы  мүмкін,  бірақ  мүлікті  пайдаланудың  тегін  сипаты  несие  берушінің 
несие-шарттық  қатынастарының  тоқтатылуы  туралы  несие  алушыны  алдын  ала 
ескерту міндеті  орындалуға  тиіс уақыт  кезеңін қысқартуға  себепші     болуы мүмкін. 
Сондай-ақ,  олардың,  дәл  сол  тегін  сипаты  несие  шарттары  бойынша,  несие 
берушінің  тарапынан  талап  ету  сәтімен  анықталған,  мерзімдерді  (мүлікті  қайтару 
бойынша міндеттерді орындау) қолдануды ойға қонымды етеді[6]. 
 
Тегін уақытша пайдалануға алынған мүліктің несие алушы жүргізген бөлігінің 
ажыратылып  жақсартылуы,  егер  шартта  өзгеше  көзделмесе,  оның  меншігі  болып 
табылады.  Несие  алушы  өз  қаражаты  есебінен  және  несие  берушінің  келісімімен, 
уақытша  тегін  пайдалануға  берілген  мүлікке  зиян  келтірмей  ажыратуға  болмайтын 
жақсарту жүргізсе, шартта өзгеше көзделмегендіктен, оның шарт тоқтағаннан кейін 
осы  жақсартудың  құнын  өтеттіріп  алуға  құқығы  бар.  Несие  алушының  несие 
берушінің келісімінсіз жүргізген ажыратуға болмайтын жақсартуының құны, егер заң 
актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе өтеуге жатпайды.  
 
Сондай-ақ заттық құқық негізінде жүзеге асатын өзгенің мүлкін шарттан тыс 
уақытша  тегін  пайдалану  жағдайлары  кездеседі.  Мысалы:  қалаларда  жалпы 
мақсатта пайдаланылатын учаскелерді (алаң, т.б.) пайдалану құқығы.  

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
162
 ~ 
 

жүктеу/скачать 52,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: