«экология және тұРАҚты даму» барлық мамандықтарға арналған
Дүние жүзінің кейбір ірі елдері үшін халық санының жағдайы
жүктеу/скачать 429,49 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Популяция ұғымы. Популяция ұғымы. Экологияда популяция дегеніміз
- Экологияда популяция дегеніміз
- Популяция Популяция
- Популяцияның негізгі қасиеттері: Популяцияның негізгі қасиеттері
- Такырып-4 (3 сағат) Такырып-4 (3 сағат)
- ҚАУЫМДАСТЫҚТАР МЕН ЭКОЖҮЙЕЛЕР ЭКОЛОГИЯСЫ СИНЭКОЛОГИЯ СИНЭКОЛОГИЯ Мақсаты: Мақсаты
- Экожүйне және биогеоценоз ұғымдары. Экожүйе энергетикасы
- Зат түзушілер – продуценттер. Микроорганизмдер – редуценттер.
- Биогеоценоздағы өзгерістер екі топқа бөлінеді
- Негізгі әдебиеттер: Негізгі әдебиеттер
- Қоректік тізбек және қоректену деңгейлері.
Дүние жүзінің кейбір ірі елдері үшін халық санының жағдайы Дүние жүзінің кейбір ірі елдері үшін халық санының жағдайы мен өсуінің болжамы (млн. адам) мен өсуінің болжамы (млн. адам) Елдер Елдер 1993 1993 2025 2025
042-14.4.05.1.20 35/03-2013 №2 Басылым беттің 18 беті Қытай
Қытай
Үндістан Үндістан Индонезия Бразилия Бразилия Нигерия Нигерия 1200 1200 900 900 190 190 150 150 120 120 1500 1500 1400 1400 280 280 220 220 290 290 Кейбір Африка мемлекеттерінде салыстырмалы өсім жылына 4 % -ға дейін жетіп Кейбір Африка мемлекеттерінде салыстырмалы өсім жылына 4 % -ға дейін жетіп
отырды. Көптеген жоғары дамыған елдер мен аймақтарда (Батыс Еуропа, Солтүстік
Америка) демографиялық жаралас жағдайы ертерек – ХІХ ғасырда байқалған. Бұл Америка) демографиялық жаралас жағдайы ертерек – ХІХ ғасырда байқалған. Бұл
елдерге қазір халық санының тұрақтануына әкелетін демографиялық өтпелі даму кезеңі
тән. тән.
Популяция_ұғымы.__Экологияда_популяция_дегеніміз'> Популяция ұғымы. Популяция ұғымы. Экологияда популяция дегеніміз Экологияда популяция дегеніміз – бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және – бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және
үлкен территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы. үлкен территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы. Шварцтың берген анықтамасы бойынша : Шварцтың берген анықтамасы бойынша : Популяция Популяция - дегеніміз, бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын - дегеніміз, бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын
тұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің тұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің
ағзаларының элементарлық тобы.Популяция ұғымын латын тілінен аударғанда « Populus» -
халық , тұрғындар деген мағына дереді.Популяцияларға өсу, даму, үнемі өзгеріп отыратын халық , тұрғындар деген мағына дереді.Популяцияларға өсу, даму, үнемі өзгеріп отыратын
жағдайда тіршілігін сақтауға қабілеттілік тән,яғни популяциялардың белгілі бір
генетикалық және экологиялық сипаттамасы болады. генетикалық және экологиялық сипаттамасы болады. Популяцияның негізгі қасиеттері: Популяцияның негізгі қасиеттері: Даралардың кеңістікте таралуы. Даралардың кеңістікте таралуы. Популяциялардың күйі мен тіршілігі популяцияның жалпы санына және олардың Популяциялардың күйі мен тіршілігі популяцияның жалпы санына және олардың
кеңістікте орналасуына байланысты. Популяцияны құрайтын даралардың кеңістікте кеңістікте орналасуына байланысты. Популяцияны құрайтын даралардың кеңістікте
таралуы әр түрлі болуы мүмкін . Даралар мен олардың топтарының таралуы кездейсоқ,
бірқалыпты және топтық болып бөлінеді. Ағзалардың таралу типін білудің бірқалыпты және топтық болып бөлінеді. Ағзалардың таралу типін білудің
популяцияның тығыздығын іріктеп алу әдісімен бағалаудың маңызы зор. Іріктеп алу - популяция тығыздығын бағалауға арналған эксперименттер Іріктеп алу - популяция тығыздығын бағалауға арналған эксперименттер
қатарын атаймыз. қатарын атаймыз. Іріктеу санын п-деп белгілейміз.Әр іріктеудегі даралардың орташа санын т –деп Іріктеу санын п-деп белгілейміз.Әр іріктеудегі даралардың орташа санын т –деп
белгілесек , онда даралардың кеңістікте таралу сипатын s 2 2 - дейміз. - дейміз. < ( m- x) < ( m- x) 2 2
S 2 2 = - = -
------------- ------------- n-1 n-1 мұндағы: s мұндағы: s 2 2 - таралу шамасы - таралу шамасы х- шамасының орташа т ауытқуы ( дисперсия) х- шамасының орташа т ауытқуы ( дисперсия) Бірқалыпты таралу жағдайында s Бірқалыпты таралу жағдайында s 2 2
=0. Себебі: әр іріктеудегі даралар саны тұрақты және
орташаға тең. Кездейсоқ таралу кезінде орташа т мен дисперсия s орташаға тең. Кездейсоқ таралу кезінде орташа т мен дисперсия s 2 2
тең (п- іріктеу
саны жеткілікті болғанда) саны жеткілікті болғанда) Топтық таралу кезінде дисперсия орташадан жоғары және неғұрлым жиналуға Топтық таралу кезінде дисперсия орташадан жоғары және неғұрлым жиналуға
қабілеті күшті болса олардың айырмашылығы да күшті болады. Даралардың
бірқалыпты таралуы табиғатта өте сирек кездеседі . Кездейсоқ таралу тек біртекті бірқалыпты таралуы табиғатта өте сирек кездеседі . Кездейсоқ таралу тек біртекті
ортада және жиналуға қабілеті жоқ түрлерде байқалады. Топтық таралу табиғатта жиі
кездеседі. кездеседі. Популяция саны --- берілген территория немесе көлем бірлігіндегі даралардың жалпы Популяция саны --- берілген территория немесе көлем бірлігіндегі даралардың жалпы
саны. Ол еш уақытта тұрақты болмайды және көбею мен өлімнің
интенсивтілігінің қатынасына байланысты. Көбею процесінде популяцияның өсуі интенсивтілігінің қатынасына байланысты. Көбею процесінде популяцияның өсуі
жүреді де , өлім оның санының кемуіне әкеледі. 042-14.4.05.1.20 35/03-2013 №2 Басылым беттің 19 беті
Жоспар
Жоспар 1.Синэкология ұғымы және түсініктері 1.Синэкология ұғымы және түсініктері 2. 2. Экожүйне және биогеоценоз ұғымдары. Экожүйе энергетикасы 3. Биогеоценоздағы өзгерістері Синэкология (грек тілінен аударғанда syn- бірге) - әр түрге жататын өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдердің популяцияларының ассоциациаларын (биоценоздар), олардың қалыптасу жолдары мен қоршаған ортамен өзара әсерін зерттейтін экологияның бөлімі.Әр түрдің популяцияларының макрожүйелерге бірігуінен – бірлестіктер мен биоценоздар түзіледі. Биоценоз (грек тілінен bios - өмір, koinos – жалпы, ортақ) – қоршаған ортаның бірдей жағдайында бірге тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдер популяцияларының жиынтығы. «Биоценоз» ұғымын 1877 жылы неміс зоологы К.Мебиус ұсынды. Кез келген биоценоз биотоппен бірігіп, одан да жоғары деңгейдегі биологиялық жүйе – биогеоценозды түзеді. Биогеоценоз ұғымын 1940 жылы В.Н.Сукачев ұсынған. В.Н.Сукачев (1880-1967) биогеоценозға мынадай анықтама берген – «жер бетінің белгілі бір бөлігінде табиғи жағдайлары біртекті (атмосфера, тау жыныстары, өсімдіктер, жануарлар әлемі, микроорганизмдер дүниесі, топырақ және гидрологиялық жағдайлар) бірлестік, ол өзін құрайтын компоненттердің өзара әсерлесу ерекшеліктерімен, белгілі бір зат және энергия алмасуымен, басқа да табиғат құбылыстарымен, ішкі қарама –қайшылықты біртұтастықпен сипатталатын, үнемі қозғалыста, дамуда болатын жиынтық» «Биогеоценоз» ұғымы шет елдерде кеңінен таралған, 1935 жылы А.Тенсли ұсынған «Экожүйе» ұғымына жақын. Экожүйе дегеніміз – зат, энергия және ақпараттар алмасу нәтижесінде біртұтас ретінде тіршілік ететін кез келген өзара әрекеттесуші тірі ағзалар мен қоршаған орта жағдайларының жиынтығы. Экожүйеге құмырсқа илеуі, орманның бір бөлігі, тұтас орман, және бүкіл биосфераның өзі мысал бола алады.
Тіршілік ету жағдайлары едәуір дәрежеде ұқсас болып келетін, белгілі бір территорияда мекендейтін өзара байланысты түрлердің комплекстерін биогеоценоз құрайды. Биогеоценоз өлі табиғат факторлары мен ( топрақ, ылғалдылық, температура және т.б.) Тығыз байланыса отырып, олармен бірге тұрақты жүйе түзеді. Өздігінен реттелу әрбір түр особьтарының саны белгілі 042-14.4.05.1.20 35/03-2013 №2 Басылым беттің 20 беті бір, мұндай өзін - өзі реттейтін тұрақты жүйені экожүйелер деп атайды. Қоректену әдістеріне қарай барлық организмдер екі топқа бөлініді: 1. Автотрофтар 2. Гетеротрофтар Автотрофтар – негізінен өсімдіктрер органикалық заттарды синтездеу үшін айналадағы ортаның бейорганикалық қосылыстарын пайдаланады. Гетеротрофты ( жануарлар, адам, саңырауқұлақтар, бактериялар) автотрофтар синтездеген дайын органикалық заттармен қоректенеді. Биогеоценоздағы зат айналымы – тіршілік үшін қажет шарт. Кез – келген биогеоценоздың негізі - жасыл өсімдіктер – органикалық зат түзушілер. Биогеоценозды міндетті түрде өсімдікпен, жануарлармен және органикалық заттарды қарапайым минералдық қосылыстарға дейін ыдрататын микро организмдер болады. Зат түзушілер – продуценттер. Микроорганизмдер – редуценттер. Биогеоценозды және онда өтіп жатқан процестерді сипаттау үшін мынадай негізгі көрсеткіштері бар: А. Түрдің алуан түрлілігі – осы биогеоценозды құрайтын өсімдіктермен жануарлар түрінің саны. Б. Популяция тығыздығы – осы түрдің аудан немесе көлем бірлігіне келетін особьтар мөлшері. В. Биомасса органикалық заттармен барлық особьтар жиынтығы энергиясының жалпы мөлшері. Биогеоценоздар өте күрделі. Оларда параллель және айқыш – ұйқыш орналасқан көптеген қоректену тізбегі болады, ол түрлердің жалпы саны жүздеп, тіпті мыңдап саналады. Әртүрлі объектілердің сан алуан түрімен қоректенеді, сөйтіп өздері бірнеше экожүйеге қорек болады. Қоректену тізбегінің негізі болып саналатын өсімдік текті зат мөлшері, әрқашан да өсімдік қоректі жануарлардың жалпы массасының бірнеше есе арттық болады, ал қоректену тізбегіндегі әрбір келесі буынның массасы жедел кемиді. Мұндай өте маңызды заңдылық экологиялық пирамида ережесі д.а.
1. Тұщы су қойма биогеоценозы 2. Тоған биогеоценоздың тұрақтылығы 3. Жалпақ жапрақты орман биогеоценозы 5. Орман биогеоценозындағы өздігінен реттелу 6. Органикалық қалдықтардың минералдануы деп бөлінеді. Биогеоценоздағы өзгерістер екі топқа бөлінеді: 1. Түрлер санының ауытқуы 2. Биогеоценоздың ауысуы
042-14.4.05.1.20 35/03-2013 №2 Басылым беттің 21 беті 1. Биогеоценоз ішіндегі әртүрлі организмдер санының динамикасы және оны анықтаушы себептерді зерттеу зиякез бунақденелердің жаппай көбейіп кетуін алдын – ала болжап, оған жол бермеу үшін қажет болды. Бұл – экологияның маңызды міндеттерінің бірі . 2. Қандай биогеоценоз болсада дамып, экологиядан өтеді. Құрлық биогеоценоздарының ауысуы процесінде өсімдіктердің алатын орны үлкен, бірақ олардың атқаратын қызыметін, биогеоценоз біртұтас организм ретінде тіршілік етіп, өзгеріп отырады. Адамның алатын орны да өте зор. Биогеоценоздың табиғи ауысуының заңдылығы мен бағытын білу, оның ауысуы белгілі бағытта жүріп, солардың тіршілік ету ұзақтығы әр қилы болады. Биогеоценоздардың әртүрлі типтері географиялық аймақтылық пен тығыз байланысты. Мыс: солт –тен оңт – ке бірқатар табиғи аймақтар тундра, тайга, жапрақты орман, дала, шөл. Аймақтық биогеоценоздың жетекші компоненті - өсімдіктерден едәуір айқын байқалады. Экожүйенің маңызды құрамдас бөлігі және оның әрекеті нәтижесінде топрақ та географиялық аймақтарға байланысты өзгеріп отырады. Адам қолмен жасалатын биогеоценоздар – адамның ауылшаруашылық әрекетінің нәтижесінде пайда болатын қолдан жаалған биогеоценоздар – агроценоздар деп аталады
1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003 1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003 2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001. 2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001. 3.
3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003 Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003 . . 4. 4.
Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002 Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002 . .
5.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқашы курсы А, 2010 042-14.4.05.1.20 35/03-2013 №2 Басылым беттің 22 беті
Жоспар
Жоспар 1. 1. Қоректік тізбек және қоректену деңгейлері. 2.Экологиялық пирамидалар Қоректік тізбек және қоректену деңгейлері. Экожүйенің маңызды қасиеттерінің бірі оларда қоректік тізбектің болуы. Қоректік тізбек – экожүйеде организмнің қоректенуі кезіндегі органикалықзаттардың қозғалысы мен олардан алынатын энергия ағымын көрсететін организмдер тізбегі. Бұл сөз грек тілінің trophos – қорек, тамақ ұғымдарын береді. Қоректік байланыстар – табиғатта негізгі болып табылады, тіршілікті демейді, өзара әрекеттесуші түрлердің саны мен олардың эволюциясының барысына ықпал етеді; әрбір түр басқа түрлер үшін энергия мен қоректік заттардың көзі болып табылады (қоректену немесе қоректік тізбек). Енді продуценттер, консументтер және редуценттер ұғымдарын толығырақ қарастырайық. Продуценттер (ағылш. to produce - өндіру) – бейорганикалық заттардан органикалық заттарды өндіретін организмдер. Экожүйелерде продуценттерге фотосинтез арқылы сыртқы күн энергиясын органикалық заттар ішіндегі биохимиялық энергияға айналдыратын автотрофты организмдер жатады. Жер бетіндегі экожүйелердегі продуценттерге өсімдіктерді жатқызамы. Консументтер (латын. консуме – тұтыну) басқа организмдермен (продуценттермен) өндірілген органикалық заттармен қоректенетін организмдер. Экожүйедегі бұл организмдер гетеротрофты деп аталады.
042-14.4.05.1.20 35/03-2013 №2 Басылым беттің 23 беті Редуценттер – органикалық заттар қалдықтарын бейорганикалық заттарға айналдыратын организмдер (негізінен бактериялар, саңырауқұлақтар және т.б.).
Сонымен энергиясы бар экожүйенің ішіндегі органикалық заттар автотрофты организмдермен түзіліп, олар гетеротрофтар үшін қорек (заттар мен энергиялардың қайнар көзі) болып табылады. Қарапайым мысал: жануарлар өсімдікті жейді. Бұл жануарларды өз кезегінде басқа жануарлар жеуі мүмкін, осындай жолмен бірқатар ағзалар арқылы энергия тасымалдау жүреді – олардың әрбір келесісі шикізат пен энергия беретін алдыңғысымен қоректенеді. Мұндай бірізділік қоректік тізбек деп , ал оның әрбір түйіні – қоректену деңгейі деп аталады. Бірінші қоректену деңгейін афтотрофтар немесе бірінші реттік продуценттер деп аталатындар алады. Екінші қоректену деңгейіндегі организмдер – бірінші реттік консументтер, үшіншідегілер – екінші реттік консументтер деп аталады. Әдетте төрт немесе бес қоректену деңгейлері болады, алтыдан асатындары сирек. Бірінші реттік продуценттер. Бірінші реттік продуценттерге автотрофты организмдер, негізінен жасыл өсімдіктер, кейбір прокариоттар, атап айтқанда, көк-жасыл балдырлар және фотосинтезделетін бактерияның аздаған түрлері жатады, бірақ олардың үлесі шамалы ғана. Фотосинтетиктер күн энергиясын ұлпаларды құрайтын органикалық молекулалар негізінде қолданылатын химиялық энергияға айналдырады. Органикалық заттардың өніміне энергияны бейорганикалық қосылыстардан алатын хемосинтездеуші бактериялар да аздаған үлесін қосады. Су экожүйелерінде басты продуценттер мұхиттар мен көлдер үстіңгі қабатының фитопланктонын құрайтындар көбіне ұсақ болып келетін бір жасушалы ағзалар – балдырлар болып табылады. Бірінші реттік консументтер бірінші реттік продуценттермен қоректенеді, яғни олар шөп қоректі жануарлар. Екінші және үшінші реттік консументтер. Екінші реттік консументтер шөп қоректілермен қоректенеді, осылайша бұлар екінші реттің консументтерін жейтін үшінші реттің консументтері сияқты етпен қоректенетін жануарлар. Екінші және үшінші реттің консументтері жыртқыш болып аң аулауы, өзінің құрбандығын ұстап алып , өлтіруі мүмкін. Соңғы жағдайда олар көлемі жағынан өздерінің иелерінен кіші болады. Редуценттер мен детритофагтар. Өлген өсімдіктер мен жануарлардың денелері әлі де болса энергия мен «құрылыс материалын » тірі кезіндегі бөлінділерді , мысалы, зәр мен нәжіс сияқтыларды сақтайды. Бұл органикалық материалдарды микроағзалар , дәлірек айтсақ, органикалық қалдықтарда сапрофиттер тәрізді тіршілік ететін саңырауқұлақтар және бактериялар ыдыратады. Мұндай ағзалар редуценттер деп аталады. Олар өлі денелерге ас қорыту ферменттерін немесе тіршілік әрекеттілігінің қалдықтарын бөліп, олардың қорытқан өнімдерін сіңіреді. Жартылай ыдыраған материалдарды детрит деп атайды, көптеген ұсақ жануарлар (детритофагтар) сонымен
042-14.4.05.1.20 35/03-2013 №2 Басылым беттің 24 беті қоректеніп , ыдырау процесін жылдамдатады. Бұл процеске шынайы редуценттермен қатар (саңырауқұлақтар мен бактериялар) детритофагтар (жануарлар) да қатысатындықтан ол екеуін де кейде редуценттер деп атайды, әйтсе де шындығында бұл термин сапрофитті ағзаларға қатысты. Кейбір жануарлар басқа жануарлармен де , өсімдіктермен де қоректенеді, оларды талғаусыз қоректенушілер ( жекелей алғанда адам да соған жатады) деп атайды.
Топтардағы популяция аралық өзара әрекеттестіктер (биологиялық өзара әрекеттестіктер типі) – бұл әртүрлі популяциялардың топтың шегіндегі байланысы; мынадай қатынастарды бөледі: нейтрализм, бәсекелестік, паразиттік, жыртқыштық, симбиоз, мутуализм, комменсализм , антогонизм. Бәсекелестік – табиғи топтардың құрамын анықтайтын қатынастардың басты типтерінің бірі, бәсекелес түрлер бірге тіршілік ете алмайды. Азық, өмір сүру ортасы және басқа қажетті жағдайлар үшін болатын даралар арасындағы кері әсерлер. Бәсекелестік тікелей немесе жанама болуы мүмкін. Симбиоз (селбесу ) – дегеніміз әр түрге жататын даралардың екі жақты пайдалы бірігіп тіршілік етуі. Мысалы : өсімдіктердің арасындағы симбиозға қынаны алуға болады. Қыналар балдырлар мен саңырауқұлақтардың селбесіп тіршілік етуі нәтижесінде түзіледі. Комменсализм (француз тілінен аударғанда commensal- бірге тамақтану) .Бір ағза екіншісінің есебінен тіршілік етеді, бірақ оған ешқандай зиян келтірмейді.Мысалы , жабысқақ –балық ірі балыққа бекініп алады да, онымен бірге қозғалады және оның тамағынан қалған заттармен қоректенеді. Амменсализм (латын тілінен аударғанда mensa - азық, тамақ). Бір популяция үшін қолайсыз болып табылатын өзара қатынастар. Мысалы, зең саңырауқұлақтарының бактериялармен қатынасы. Зең саңырауқұлақтары бөліп шығаратын антибиотиктер бактерияларды жояды. Жыртқыштық. Популяциялардың біреуі екіншісіне қолайсыз әсер ете отырып, пайда алады. Әдетте жемтігін жыртқыш өлтіре отырып, онымен қоректенеді. «Жыртқыш – жемтік» қатынасының негізінде қоректену тізбегі жатыр. Жыртқыштарды зиянды жануарлар деп бір жақты қарастыруға болмайды. Себебі, жыртқыштың аузына ауру және әлсіреген даралар түседі де, аурудың таралуының алдын алып, популяцияны сауықтырады. Паразитизм (грек тілінен аударғанда parasitus- арамтамақ). Бір түр екіншісінің денесінің ішіне не бетіне бекініп, иесінің есебінен тіршілік ететін түр аралық қарым-қатынастарды айтады. Гомотиптік реакциялар немесе түрішілік әрекет – бір түрдің дараларының арасында байқалады, бұған түрішілік бәсекелестік жатады. Гетеротиптік реакциялар немесе түраралық әрекет – әр түрге жататын даралар арасында байқалады.
жүктеу/скачать 429,49 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|