Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар

   042-14.4.05.1.20 35/03-2013

№2  Басылым  

беттің 25 беті

4. Экожүйе түсінігінің анықтамасын айтыңыз.

5. Бірлестік құрылымы дегеніміз не?

6. Бірлестіктің түр және морфологиялық құрылымын сипаттаңдар?

7. Трофикалық   байланыстар   дегеніміз   не?   Бірлестіктердің   трофикалық 

құрылымдары және өнімділіктері туралы айтыңыздар.

8. Автотрофты және гетеротрофты ағзаларға қандай ағзалар жатады?

9. Тірі ағзалар арасындағы биотикалық байланыстардың барлығын қандай 

топтарға бөлуге болады? 

10.Нейтрализм және аменсализм дегенімз не?

11.Комменсалдар деп қандай ағзаларды айтады? Комменсализмге мысал 

келтіріңдер.

12.Симбиоз   дегеніміз   не?   Симбиотикалық   өзара   әрекетке   мысал 

келтіріңдер.   Бәсекелестік   түраралық   қатынас   ретінде,   мысал 

келтіріңдер.

13.Түраралық және түрішілік қатынас бәсекелестігіне мысал келтіріңдер, 

айырмашылығы   неде?   Жыртқыштық   пен   паразиттікке   антибиотизм 

ретінде сипаттама беріңіздер.

Такырып-4   (3  сағат)

Такырып-4   (3  сағат)

                                                                          

                                                                          

№ 7 дәріс. 

№ 7 дәріс. 

Қауымдастықтар мен экожүйелер экологиясы синэкология

Қауымдастықтар мен экожүйелер экологиясы синэкология

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПИРАМИДАЛАР

Мақсаты:

Мақсаты:

 Алған білімдерін жадында сақтауға және оны өмірде 

 Алған білімдерін жадында сақтауға және оны өмірде 

көргендерімен салыстыра білу арқылы білімдер арттыру.

көргендерімен салыстыра білу арқылы білімдер арттыру.

Жоспар

1.Экологиялар пирамидалары

2. Экологиялық пирирамидалардың түрлері

Экологиялық   пирамидалар 

–   трофикалық   тізбектің   көрші 

деңгейлеріндегі органикалық заттар немесе энергия көлемдері қатынастарын 

графикалық түрде бейнелеу. Ол үшін ең алдымен берілген аймақтағы  түрлі 

организмдерді   қоректену   деңгейлері   бойынша   топтастырып,   санын 

есептейді.Мұндай   санақтан   соң   жануарлардың   санының   екінші   қоректену 

деңгейінен келесіге өткенде бірте-бірте азайатындығы айқын көрінеді.Бірінші 

қоректену   деңгейіндегі   өсімдіктердің   саны   да   екінші   деңгейді   құрайтын 

жануарлардың   санынан   жиі   асып   түседі.   Мұны   сандық   пирамидалар 

(Элтонның   сандық   пирамидасы)   түрінде   бейнелеуге   болады.Сандар 

   042-14.4.05.1.20 35/03-2013

№2  Басылым  

беттің 26 беті

пирамидасы   -   әр   түрлі   трофикалық   деңгейдегі   ағзаладың   санын   көрсетеді. 

Сандық   пирамидаларды   пайдаланумен   байланысты   туындайтын 

қолайсыздықтардан   әрбір   қоректену   деңгейіндегі   организмдердің   жиынтық 

массасы (биомасса) есепке алынатын биомассалар пирамидасын құру жолымен 

құтылуға болады. Биомассаны анықтауға жекелеген дарақтардың санын есепке 

алу ғана емес, оларды өлшеу де кіреді, сондықтан бұл көп уақыт пен арнайы 

жабдықтарды, көп еңбек сіңіруді қажет ететін процес.

Массалар пирамидасы.  Биомассалар пирамидасы - әр түрлі трофикалық 

деңгейдегі тірі заттың жалпы құрғақ массасын сипаттайды. Өндірушілер өте 

ұсақ және консументтер ірі болғандықтан экожүйелерде соңғысының жалпы 

массасы   барлық   кезде   продуценттердің   жалпы   массасынан   жоғары   болады, 

яғни биомасса пирамидасы керісінше болады. 

Энергия пирамидасы – кезекті трофикалық деңгейдегі энергия ағынының 

шамасын   немесе   «өнімділігін»   көрсетеді.   Энергетикалық   пирамида   барлық 

кезде жоғары қарай сүйірленеді. 

Энергиялар пирамидасының артықшылықтары:

- Ол   уақыттың   белгілі   бір   сәтінде   ағзалардың   ағымдағы   күйін   ғана 

сипаттайтын   сан   және   биомасса   пирамидаларынан   айырмасы,   ол 

биомассаның өсу жылдамдығын көрсетеді. Энергия пирамидасының әр 

бір   сатысы   белгілі   бір   нәрлену   деңгейінен   белгілі   бір   кезеңде   өткен 

энергия көлемін (алаң немесе көлем бірлігіне) бейнелейді; 

- Екі түрдің бірдей биомассасы болса да оларда энергия көлемінің бірдей 

болуы міндетті емес. Сондықтан биомассаға негізделген салыстырудың 

жаңылыстыруы мүмкін;

- Энергия пирамидалары тек түрлі экожүйелерді ғана емес, сонымен бірге 

бір   экожүйенің   ішіндегі   популяциялардың   біршама   маңыздылығын 

салыстыруға мүмкіндік береді;

- Энергия   пирамидасының   фундаментіне   күн   энергиясының   түсуін 

көрсететін тағы бір тікбұрышты қосып қоюға болады.

Энергия пирамидалары экологиялық пирмидалардың үш түрінің ең пайдалысы 

болса   да,   оларды   құрастыру   үшін   мәліметтер   алу   өте   қиын,   өйткені   онда 

биомассалар пирамидасын құрастырудағыдан гөрі тіпті көп өлшемдер талап 

етіледі. Іс жүзінде энергия пирамидалары кейде биомасса пирамидаларынан 

бұрын   жүргізілген   тәжірибелерге   негізделген   қайта   есептеу   жолымен 

жеткілікті түрде нақтылықпен алынуы мүмкін.

Экожүйе арқылы өтетін энергия ағынын зерттеуге итермелейтін себептердің 

бірі   –   бұл   алынған   білімдерді   адамның   қоректік   және   энергиялық 

қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолдана алу мүмкіндігі.

Нақты     қоректік     тізбектерге     өсімдік     текті     тамақтағы     энергияның 

берілетін  мөлшерін  есептеуге  және  тасымалдануын  бақылауға  болады.

     Энергия   тасымалдау   кезінде   қоректік   тізбектердегі    қатынастар 

нәтижесінде  әрбір  бірлестік  белгілі  бір  трофтық  құрылымға  ие  болады.

                  Жалпы     жағдайда     трофтық     құрылымды     кезекті     трофтық 

деңгейлердегі     уақыт     бірлігіндегі     аудан     бірлігіне   шаққан     энергия 

   042-14.4.05.1.20 35/03-2013

№2  Басылым  

беттің 27 беті

шамасымен   наықтауға     болады.   Оларды   экологиялық     пирамида     түрінде 

кескіндеуге   болады.     Бұл     құбылысты     зерттеген     Ч.   Элтон     (1927   ж.) 

экологиялық  пирамиданың  үш  негізгі  типін бөліп  көрсетті. 

    1.  Сандар     пирамидасы.  (м

2

  /даралар     саны)     әртүрлі     трофтық 

деңгейдегі  ағзалардың  санын  көрсетеді. Орманның  жайылымдық  қоректік 

тізбегінде,  продуцент – ағаш, ал  бірінші  реттік  консумент – бунақденелілер 

болғанда,     бірінші     реттік     консументтердің     деңгейі     саны     жағынан 

өндірушілер     деңгейімен     салыстырғанға     байланысты.   Бұл     кезде     сандар 

пирамидасы  кері  болады.

     2.Биомассалар   пирамидасы       әр   түрлі   трофтық   деңгейдегі   тірі 

заттың     жалпы     құрғақ     массасын     сипаттайды     (органикалық     заттардың 

құрғақ   массасы   г/м

2

).   Өндірушілері     өте   ұсақ   және   консументтері   ірі 

болған     экожүйелерде     соңғысының     жалпы     массасы     барлық     кезде 

продуценттердің     жалпы     массасынан     жоғары     болады,     яғни     биомасса 

пирамидасы  да  кері  болады.

       3.    Энергия     пирамидасы       (Дж/м

2  

  жыл)     кезекті     трофтық 

деңгейлердегі  энергия  ағынының  шамсын  немесе  «өнімділігін»  көрсетеді. 

Энергетикалық   пирамида  барлық  кезде  жоғары  қарай  сүйірленеді. Бірақ 

тамақпен   бірге   жүйеге   түсетін   барлық   энергия   көздері   есепке   алынуы 

керек.

Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар

1. Пирамидалардың бір бірінен қандай айрмашылықтары бар?

2. Ең тиімді пирамиданы атаңыз, түсіндіріңіз?

Такырып-4   (3  сағат)

Такырып-4   (3  сағат)

                                                                          

                                                                          

№ 8 дәріс. 

№ 8 дәріс. 

Қауымдастықтар мен экожүйелер экологиясы синэкология

Қауымдастықтар мен экожүйелер экологиясы синэкология 

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ СУКЦЕССИЯЛАР

Мақсаты:

Мақсаты:

 Алған білімдерін жадында сақтауға және оны өмірде 

 Алған білімдерін жадында сақтауға және оны өмірде 

көргендерімен салыстыра білу арқылы білімдер арттыру.

көргендерімен салыстыра білу арқылы білімдер арттыру.

Экологиялық сукцессиялар

Сукцессия   деп   –   табиғи   және   антропогенді   факторлардың   әсерінен   бір 

территорияда   биоценоздардың   белгілі   бір   ретпен   алмасуын   айтады. 

Экологиялық   сукцессия   белгілі   бір   уақыт   бөлігінде   бірнеше   кезеңдерден 

өткеріп   іске   асады,   алғашқы   кезеңдері   бірінші   қоныстанушылар   кезеңі   деп 

   042-14.4.05.1.20 35/03-2013

№2  Басылым  

беттің 28 беті

аталады, бұл процесс тұрақтанған жүйеге дейін іске асады тұрақтанған жүйені 

климакс деп атайды. Сондықтанда сукцессия белгілі бір территориядағы бірін-

бірі   ретімен   алмастыратын   бірлестіктер.   Сукцессия   пайда   болу   үшін   бос 

кеңістік  қажет.  Біріншілік және  екіншілік  сукцессиялар  деп  екіге  жіктеледі. 

Біріншілік   сукцессия   –   ең   алғашында   бос   субстратта   пайда   болған 

бірлестіктерді   айтады,   екіншілік   сукцессия   осы   субстраттағы   бірлестіктерді 

осы   абиотикалық   жағдайларға   недәуір   адаптацияланған   келесі   бір 

бірлестіктердің алмастыруын айтады. 

Біріншілік   сукцессия   бірлестікті   ең   басынан   бастап   қалыптасуын 

бақылауға мүмкіндік береді. Мұндай сукцессиялар селден кейін немесе өрттен 

кейін   қалған   орындарда   пайда   болады.   Шыршалы   орман   деп   солтүстік 

аймақтарда экожүйенің соңғы климаксты кезеңін айтады. Ең басында мұндай 

жерлерде ақ қайың орманы болады,  қайыңдардың өсу  жылдамдығы  қылқан 

жапырақтыларға   қарағанда   10-12   есе   жылдам   болғандықтан   олардың 

көлеңкесінде шыршалар мен қарағайлар өседі. Қайыңдардың түбінде өздерінің 

микроклиматы пайда болады, ал шыршалар өз беттерімен өздеріне қолайлы 

жағдайларда өсе береді. Біртіндеп қайыңдар шыршаларға бәсекеге төтеп бере 

алмай қылқан жапырақтылар оларды ығыстырып шығарады. 

Екіншілік сукцессия көбінесе адам әрекетінің салдары болып табылады. 

Біріншілік   сукцессия   1000   жылды   қамтыса,   екіншілік   сукцессия   150-250 

жылды қамтиды.

  

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ   СУКЦЕССИЯ

 —   бір   биоценоздың 

(бірлестіктің)   басқа   биоценозбен   ауысып   отыруы.  ЭКОЛОГИЯЛЫҚ 

СУКЦЕССИЯ  

 кауымдастықтың,   яғни   экожүйенің   биоталық 

құрауыштарының ықпалымен жүреді. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ СУКЦЕССИЯ 

биоталық   қауымдастық   пен   физикалық   орта   арасында   тепе-теңдік 

орнайтын,   экожүйенің   реттелген   дамуы,   оны   болжауға   болады. 

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ СУКЦЕССИЯ     бірнеше кезеңнен өтеді, солардың 

барысында биоталық қауым-дастықтар бірінен соң бірі алмасып жатады. 

Сукцессия   кезіндегі   түрлердің   алмасуының   себебі,   популяциялар 

коршаған   ортаны   өзгер-туге   ұмтыла   отырып,   өзге   популяция   үшін 

қолайлы   жағдайлар   жасайды.  ЭКОЛОГИЯЛЫҚ   СУКЦЕССИЯ 

барысында   организмдердің   түрлік   популяциялары   және   олардың 

арасындағы   функциялық   байланыстардың   түрлері   бірін-бірі   белгілі 

заңдылыққа сәйкес кезеңді түрде және қайталанып алмастырып отырады. 

Сукцессия   өсу,   тұрақтану,   климакс   сатыларынан   тұрады. 

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ   СУКЦЕССИЯ      -ның   автотрофты,   гетеротрофты, 

аутогенді,   аллогенді,   фитогенді,   зоогенді,   ландшафты,   алапатты, 

антропогенді түрлері бар. Оңтайлы жағдайда кез келген сукцессия түрі 

бәсең дамитын климакстық қауымдастықтың пайда болуымен аяқталады.

Климакс-/баспалдақ/           -          климакстық   өсімдік     бірлестігі 

терминді   1916   ж.   Ф.   Клеменс   енгізген.     Берілген         аймақ 

жағдайларындағы   экожуйенің   мүмкін болатын  дамуының  /сукцессия/ 

   042-14.4.05.1.20 35/03-2013

№2  Басылым  

беттің 29 беті

тұрақты,   соңғы   /кульминациялық/   даму   сатысы.  Оның сипаты әдетте 

климаттық,       топырақ,       геоморфологиялық,         биотикалық         және 

антропогендік       факторлармен  анықталады.     Климакс     салыстырмалы 

түрде           тұрақты  фитоценоздың             /жергілікті/ қалыптасуы аркылы 

көрінеді.

Негізгі әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер:

1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003

1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003

2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.

2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.

3. 

3. 

Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003

Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003

.

.

4. 

4. 

Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002

Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002

.

.

5.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқашы курсы  А, 2010

5.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқашы курсы  А, 2010

Такырып-5   (1 сағат)

Такырып-5   (1 сағат)

                                                                          

                                                                          

№ 9 дәріс. 

№ 9 дәріс. 

 БИОСФЕРА ТУРАЛЫ ІЛІМНІҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАЛАРЫ

Биосферадағы   биохимиялық   циклдер   және   зат   айналымы. 

Миллиардтаған жылдар барысында тірі ағзалардың көбеюі, өсуі, зат алмасуы 

мен   белсенділігі,   планетаның   беткі   бөлігін   толық   өзгеріске   ұшыратты. 

Ағзалардың түрлерінің барлық массасын В. И. Вернадский Жердің тірі заты 

деп атаған.Тірі заттаың химиялық құрамына өлі табиғатты құрайтын атомдар 

   042-14.4.05.1.20 35/03-2013

№2  Басылым  

беттің 30 беті

кіреді,   бірақ   олар   басқаша   қатынаста   болады.   Зат   алмасу   барысында   тірі 

ағзалар   үнемі   табиғаттағы   химиялық   элементтердің   таралуын   өзгертіп 

отырады. Осылайша биосфераның химизмі өзгереді. Миллиардтаған жылдар 

барысынла фотосинтездеуші ағзалар күн энергиясының орасан мол шамасын 

химиялық жұмысқа айналдырады және басқа да органикалық заттар – мұнай, 

торф т. б. түрінде жиналады.

Фотосинтез   есебінен   атмосферада   оттегі   жиналады.   Жердің   дамуының 

ертедегі кезендерінде атмосферада басқа газдар басым болады: сутегі, метан, 

аммиак, көмірқышқыл газы оттегіден озон қабаты пайда болды. Бұл газдың 

молекулалары оттегінің үш атомынан тұрады (О

3

), ол ультракүлгін сәулелердің 

молекулалық   оттегіне   әсер   етуі   нәтижесінде   түзіледі.   Тіршіліктің   өзі 

ультракүлгін   сәулелердің   басым   бөлігін   ұстап   қалатын   атмосфераның 

қорғаныштық қабатын жасады.

Қазіргі атмосферадағы көмірқышқыл газының көп бөлігі тірі ағзалардың 

тыныс алуы немесе органикалық отынның жануы нәтижесінде түзілген. 

Атмосфералық   азот   та   тіршіліктің   нәтижесі,   ол   бірқатар   топырақ 

бактерияларының белсенді әрекетінен түзілген.

Атмосфералық   азот   та   тіршіліктің   нәтижесі,   ол   бірқатар   топырақ 

бактерияларының белсенді әрекетінен түзілген. 

Тірі ағзалардың әсерінен көптеген Жердегі тау жыныстары пайда болды. 

Ағзалар   жекеленген   элементтерді   қоршаған   ортада   олардың   мөлшерінен 

анағұрлым көп шамасын тандамалы түрде сіңіріп, өз денесінде жинай алады. 

Мысалы, көптеген теңіз жануарлары өздерінің қаңқасында кальций, кремний 

немесе фосфорды жинап, өлгеннен соң су  түбінде шөгінді жыныстарды: ізбес 

тас, бор, фосфориттер т. б. түзеді. Олар органогенді элементтер деп атайды.

Тіршіліктің   әсерінен   құрлықтың   бетінде   топырақ   қабаты   қалыптасқан. 

Топырақтағы минералдық компоненттер, ыдырап жатқан органикалық заттар 

мен   көптеген   микро   және   макроорганизмдердің   бір-бірімен   тығыз 

байланыстылығы сонша, В.И. Вернадский оны ерекше, табиғаттың биокосты 

заты   деп   атады.   Әлемдік   мұхиттың   суларында   да   осындай  биокосты  заты 

болады. 

Тірі   ағзалар   құрлықтың   тау   жыныстарының   желденуі   мен   бұзылуында 

ерекше роль атқарады. Олар өлі органикалық затты негізгі ыдыратушылар.

Тіршілік Жердің атмосферасын, мұхиттың суының құрамын өзгертіп, өзен 

қабатын, топырақ, көптеген жыныстарын жасады.

Тау   жыныстарының   желдену   жағдайлары   өзгеріп,   өсімдіктер   жасайтын 

микроклимат үлкен рол атқара бастайды, Жердің климаты да өзгерді.

Тіршілік   биосферадағы   биологиялық   зат   айналымын   жүзеге   асыра 

отырып, өзінің және адамның тіршілік етуіне қажетті тұрақты жағдайларды 

қамтамасыз етеді.

Тірі ағзалар биосферада маңызды биогенді элементтердің зат айналымын 

жүзеге асырады. Олар кезектесіп тірі заттан бейорганикалық материяға өтіп 

отырады. Бұл циклдер екі негізгі топқа бөлінеді: газдардың айналымы және 

шөгінді заттар айналымы. Біріншісінде элементтердің негізгі көзі - атмосфера 

   042-14.4.05.1.20 35/03-2013

№2  Басылым  

беттің 31 беті

(көміртегі, оттегі, азот), екіншісінде - таулы шөгінді жыныстар (фосфор, күкірт 

және т.б.) болып табылады.

Көміртегінің   айналымы. 

Фотосинтез   үшін   көміртегінің   көзі 

атмосферадағы   немесе   суда   еріген   көмірқышқыл   газы   болып   табылады. 

Өсімдіктер түзген органикалық заттың құрамында көміртегі қоректену тізбегі 

бойынша тірі не өлі өсімдік ұлпалары арқылы өтіп, тыныс алу, ашу немесе 

отынның жануы нәтижесінде көмірқышқыл газы түрінде атмосфераға қайтады. 

Көміртегі циклының ұзақтығы үш-төрт жүз жылдыққа тең. 

Осы кезеңде биосферадағы көміртектің жалпы массасы шамамен 4000 Гт. 

Оның   1000   Гт   биомасса   үлесіне   жатады.   Биосферадағы   жылдық   нетто-

биоөнімінің   мөлшері   көміртекпен   есептегенде   90-100   Гт.   Осы   мөлшерде 

көміртек дем алу және ыдырау (деструкция) процестерінде де бөлініп отырады. 

Сонымен, көміртекпен есептегенде биосфера биомассасының жаңару мерзімі 

10 жылды құрайды.

Көміртек айналымы жасыл өсімдіктер мен кейбір микроорганизмдердегі 

фотосинтез процесіне атмосфералық көмірқышқыл газын бекітуден басталады. 

Өсімдіктер   бекіткен   көміртек   бөлігін   жануарлар   пайдаланып,   көмірқышқыл 

газын   бөледі.   Тіршілігін   жойған   өсімдіктер   мен   жануарлардың   соңынан 

топырақта   микроорганизмдер   ыдырайды,   осы   ыдырау   процестердің 

нәтижесінде ұлпалар құрамындағы қосылыстарға оралып отырады.

Көміртектің белгілі бөлігі ұзақ мерзімде қазанды  отын түрлерін (көмір, 

табиғи   газ,   мұнай,   шымтезек,   жаңғыш   тақта   тас),   теңіз   су   қоймаларында 

карбонатты жыныстарды (әктас, доломит, т.б.) түзуге қатысады. Құрлықтағы 

және   мұхит   аквоториясындағы   көміртек   қосылыстарының   пайда   болатын 

негізгі көзінің бірі болып жанартаудың атқылауы саналады.

Фотосинтез бен органикалық заттардың ыдырауы бірнеше сатыдан өтетін 

және   өте   көп   экожүйелер   мен   организмдердің   қатысуымен   жүзеге   асатын 

болса   жалпы   биосферада   ерекше   өте   жоғары   дәлдікпен   олардың   теңдіктері 

ұсталып   тұрады.Көмірқышқыл   газының   атмосферадағы   қоры   700   Гт,   ал 

фотосинтез және ыдырау процестері арқылы атмосфераға жылына қайтарылып 

отыратын   массасы   90-100   Гт.   Егерде   көміртектің   атмосферадағы   биоталық 

қайтарылуы тоқтады деп елестететін болсақ, ал фотосинтез бұрынғы қалпында 

жүріп   жататын   болса,   онда   атмосфера   толығымен   7-8   жылда   көмірқышқыл 

газынан тазаланып отырар еді. Бірақ-та, әр түрлі белгілі ғылыми мәліметтерге 

сүйенсек, қазіргі шамалардың ауытқуының шектік деңгейі тұрақты сақталып 

отырса,   атмосфераның   газдық   құрамы   (оның   ішінде   көмірқышқыл   газының 

мөлшері)   аз   дегенде   10

4

  жыл   бойы   тұрақты   болып   қала   берер   еді.   Бұдан 

атмосфера   үшін   көміртектің   биотикалық   айналымының   минималды 

тұрақтылығы δ

А

 = (10000-8)/10000=0,999 деп қорытындыға келуге болады.

Экожүйедегі   көміртек   айналымына   толық   жете   сандық   талдауды   1990 

жылы   эколог-ғалым   В.Г.Горшков   жасаған.   Оның   геологиялық   мәліметтерге 

сүйенген тұжырымы бойынша, биогенді мүмкін екен. Тіршілікпен сәйкес осы 

мөлшер шамалардан реттейтін механизм жоқ болғанда, ондаған және жүздеген 

миллион жылдарда олар шектен шығып кететін еді. Шынында, палеохимиялық 

   042-14.4.05.1.20 35/03-2013

№2  Басылым  

беттің 32 беті

және   палеоботаникалық   мәліметтер   бойынша   атмосферадағы   көміртек 

мөлшері   10

5

  жыл   бойы   сақталып   келе   жатыр.   Солай   болғандықтан, 

биосферадағы   органикалық   заттардың   түзілуі   мен   ыдырау   ағысы   10

-4

, 

тұйықтылығы   10

-3

  дәрежедегі   дәлдікпен   үйлесіп   келеді.   Демек,   корреляция 

дәлдігі 10

-7

 –ге тең. 

В.Г.Горшковтың   айтуынша:   «Синтез   бен   ыдыраудың   арасындағы   осы 

деңгейдегі   дәлдікпен   корреляцияның   болуы   қоршаған   ортада   биологиялық 

реттеу   бар   екенін   дәлелдейді,   себебі   миллиондаған   жыл   бойы   шамалардың 

осындай дәлдікте болуы кездейсоқ екеніне сенбейтін жағдай». 

Соңғы   жылдары   адамның   шаруашылық   әрекеті,   әсіресе,   құрамында 

көміртек   болатын   отын   мен   ағашты   өте   көп   мөлшерде   жағу   арқылы 

көміртектің айналымына елеулі әсер етті. Ауа райының ғаламдық жылынуына 

себеп болатын «көшетхана газы» ішінде (метан, озон, фреон, азот оксидтері) 

көміртек диоксиді бірінші орында тұр (50-55%). 

  Азот айналымы.  Өсімдіктер азотты ыдыраған  өлі органикалық заттан 

алады.   Бактериялар   ақуыздардың   азотын   өсімдіктер   сіңіре   алатын   түрге 

өткізеді.   Атмосферадағы   бос   азотты   өсімдіктер   тікелей   сіңіре   алмайды. 

Бактериялар мен көк жасыл балдырлар атмосфералық азотты байланыстырып, 

топыраққа   өткізеді.   Көптеген   өсімдіктер   олардың   тамырларында   түйнектер 

түзетін   азот-   фиксациялаушы   бактериялармен   симбиоз   түзеді.   Өлген 

өсімдіктерден   немесе   жануарлардың   өлекселерінен   бактериялардың   басқа 

топтарының іс-әрекеті нәтижесінде бос түрге өтеді де қайтадан атмосфераға 

қайтады.

Азот   барлық   биогенді   белоктардың   құрылымына   кіреді   және   сонымен 

қатар   биогенді   элементтердің   ішінде   ең   негізгі   организмдердің   тіршілік 

әрекетіне   қажет   элемент   болып   саналады.   Атмосферадағы   бос   молекулалық 

түрдегі азоттың өте аз мөлшері ғана биоталық айналымға қатысады.

Фосфор   мен   күкірттің   зат   айналымы.  Фосфор   мен   күкірт   тау 

жыныстарында   болады.   Тау   жыныстарының   бұзылуы   мен   эрозиясының 

жүктеу/скачать 429,49 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: