Плазмалык мембрананын химиялык кұрамы

64
4-Тарау. Жасуша туралы ілім (жалпы цитологияның негіздері)
Плазмалык мембрананың кызметі цитоплазманы сырткы ортадан болек- 
теу, эр түрлі заттарды рецепциялау және жасушаға жэне одан сыртка тасы- 
малдау. 
Рецетпорлық қызметтері
плазмолеммада химиялык жэне физикалык 
факторларды айрыкша «тануды» жүргізетін эр түрлі арнайы күрылымдардың 
орналасуымен байланысты. Жасушаның үстіңгі беткейінде компоненттердің 
үлкен жиынтығы — рецепторлар болады, олар әр түрлі агенттермен арнайы 
реакциялардың жүру мүмкіндігін айырады. Жасушанын үстінде рецепторлык 
кызметті мембрананың гликопротеиндері және гликолипидтері аткара ала- 
ды (4.2-суретті караныз). Жекелеген заттарға осындай сезімталдығы бар 
аймактар жасушанын бүкіл үстінде шашырай орналасуы немесе кішірек 
аймактарға жиналуы мүмкін. Биологиялык белсенді заттар — гормондардың, 
медиаторлардың, әр түрлі жасушалардың немесе нәруыздардың арнайы 
антигендерінің — рецепторлары болады.
Плазмолеммамен, жасушалардын бір-бірін тануы және иммунитеттін да- 
муы тәрізді маңызды үдерістерге жауап беретін арнайы ренепторлардың орнала­
суы да байланысты болады. Мысалы, барлык жасушалардын плазмолеммасы- 
ның кұрамында I класының гистоүйлесімділігінін молекуласы (гликопротеин) 
болады, ал ол: а) біраз бөлігі цитоплазмада, екінші бөлігі плазмолемманы 
тесіп өтетін жэне акырғы, молекуланың ең ұзын бөлігі гликокаликсте орнала- 
сатын интегралды трансмембраналык нәруыздан; б) молекулярлык массасы 
томен шеткері мембраналык нәруыздардан; в) интегралдык трансмембрана­
лык нәруыздың жасушадан тыс бөлігінің ілмектерімен ковалентсіз байланы- 
сатын нәруыздың кыска молекуласынан тұрады.
Молекуланың акырғы бөлігі (9 амин кышкылдан тұратын пептид) осы 
жеке тіршілік иесінің калыпты нәруызының фрагменті болып табыла- 
ды. Адамның иммундык жүйесімен «өзімдікі» деп танылатын осы жер. 
Гистоүйлесімділік нәруызының орнына мутацияның нәтижесінде молеку­
ла кұрылымы баска нәруыз пайда болады (мысалы, вируспен кодталатын), 
организм тарапынан бүған карсы, өзгерісті жасушаны жоюға бағытталған, 
иммундык реакция туындайды. Бұл механизм жасушанын, сонымен катар 
организмнің де гендік даралығын сактайды.
Жануарлардың жарыкка сезімтал жасушаларының плазмолеммаларында 
арнайы фоторецепторлык нәруыздарының жүйесі (родопсин) орналасады, 
олардың көмегімен жарык сигналы химиялыкка айналып, бұл, өз кезегінде, 
электр импульсінін генераниясына әкеледі.
Плазмолемма 
тасымалдау қызметін
атқара отырып, біркатар заттардың, 
мысалы судың, біраз иондардың және кейбір томен молекулярлы 
косылыстардың, белсенсіз тасымалын жүргізеді. Баска заттар мембрана 
аркылы концентрация градиентіне карсы АТФ ыдыратылуынан алынған энер- 
гияны жұмсай отырып, белсенді тасымал әдісімен іске асырылады. Осылай- 
ша көптеген органикалык молекулалар (канттар, амин кышкылдар және т.б.) 
тасымалданады. Бұл үдерістер иондардың тасымалымен косарлануы мүмкін, 
оларға нәруыз-тасымалдаушылар катысады.
Биополимерлердің ірі молекулалары плазмолеммадан өтпейді. Біркатар 
жағдайда макромолекулалар және кейде олардың агрегаттары, көбінесе ірі

4.2. Жасушаның курылымдық компоненттері
65
бөліктері жасушаның ішіне эндоцитоз үдерісінін (4.3-сурет) нәтижесінде 
түседі. 
Эндоцитозды
формалды тұрғыдан 
фагоцитозға
(жасушаның ірі 
бөлшектерді, 
мысалы, 
бактериялардың 
немесе 
баска жасушалардын 
фрагменттерін кармауы мен жұтуы) және 
пиноцитозга
(жеке молекулаларды 
жәие макромолекулярлык косылыстарды кармау) бөледі.
Пиноцитоз плазмолемманың үстіне жүтылатын заттардын сорбциясынан 
басталады. Олардын плазмолеммамен байланысы оның үстінде рецепторлык 
молекулалардың болуымен аныкталады. Заттарды сорбциялағаннан кейін 
плазмолемманың үстінде алғашында кіші көлемді ішке карай ойысулар пайда 
болады. Кейіннен мұндай жергілікті ойысулар плазмолеммадан бөлінеді және 
көпіршіктер түрінде оның астында орналасады.
Әрі карай эндоцитоздык көпіршіктер, немесе 
эндосомалар,
бір-бірімен 
косылуы, өсуі мүмкін және олардың ішкі куыстарында жүтылған заттар- 
дан баска 
лизосомалардан
түсетін гидролиттік ферменттер (гидролазалар) 
аныктала бастайды (төменнен караңыз). Бұл ферменттер биополимерлерді 
мономерлерге дейін ыдыратады, олар белсенді тасымал әдісімен көпіршіктін 
мембранасы аркылы гиалоплазмаға өтеді. Сонымен, жұтылған молекула- 
лар плазмолемманың элементтерінен кұралған мембраналык вакуольдердін 
ішінде жасуша ішілік корытылуға ұшыратылады.
Фагоцитоз кезінде жасуша, мысалы, макрофаг, онын плазмолеммасына 
бактерия бекігеннен соң, ұзын цитоплазмалык өсінділер түзейді, олар бак- 
терияны камтып алады, ал макрофаг біртіндеп бактерияны, фагосома түзей, 
жүта бастайды.
Плазмолемма заттарды жасушадан шығаруға да 
(экзоцитоз)
катысады. Бұл 
жағдайда вакуольдерге немесе көпіршіктерге түтылған және гиалоплазмадан 
мембранамен бөлінген жасуша ішілік өнімдер (нәруыздар, мукополисахарид- 
тер, липопротеидтер және т.б.) плазмолеммаға жанасады. Түйіскен жерлерде 
плазмолемма және вакуольдің мембранасы бірігеді де, вакуольдін ішіндегі зат 
сырткы ортаға түседі.
а

жүктеу/скачать 74,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: