Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

341

«Әрбір  құмарлық  өзіне  бір  дерт  бо- 

лады  екен,  әр  түрлі  құмар  болған 

нәрсеге жеткенде, яки, әне-міне, же- 

тер-жетпес болып жүргенде, бір түрлі 

мастық  пайда  болады  екен»  –  деп 

суреттейді.

Абайдың  ойынша  құмарлық  жаңа- 

дан білім алуға көмектессе ғана адам- 

ның  рухани  өсуінің  қуатты  күшіне 

айнала алады. Адамның көңіл көтеріп, 

бойына қуат  беретін сезімдердің  бі- 

рі  –  қуаныш.  Ар-ожданы  таза  адам 

ғана  бар  шынайы  көңілімен  күледі. 

«Әрбір  жақсы  адамның  жақсылық 

тапқанына рахаттанып күлесің, оның 

жақсылықты жақсылығынан тапқан- 

дығын ғибрат көріп күл», – дей оты- 

рып, қуаныштың ғана шын көңілден 

күлкі шығаратынын меңзейді. Ақын 

сонымен  қатар:  «...қолдан  жасап, 

сырты  менен  бет-аузын  түзеп,  бай- 

бай күлкінің әнін әндеп, әдемілік үшін 

күлетін  бояма  күлкінің»  қажетсізді- 

гін еске салады. Күлкі, қуаныш тура- 

лы  ойын  жалғастыра  келе,  Абай: 

«Қайғы келсе қарсы тұр, құлай берме, 

Қызық  келсе,  қызықпа,  оңғаққа  ер- 

ме», – деп жастарды басына іс түскен- 

де сары уайымға беріліп, жүнжіп кет- 

пей, өмірге құштарлығын жоғалтпау- 

ға  шақырады.  «Әрбір  орынды  хара- 

кет өзі де уайым-қайғыны азайтады, 

орынсыз  күлкіменен  азайтпа,  орын- 

ды харакетпен азайт!», – дейді Абай.

Өзінің  қадір-қасиетін,  өмірдегі  ор- 

нын  білетін  саналы  адамның  қай-

қайсысында да мақтаныш сезімі бо- 

лады.  Абай  мақтанышты  адамның 

өркөкіректік,  мақтаншақтық,  мен- 

мендік  сияқты  мінездің  жағымсыз 

сипаттарына  қарсы  қояды.  Мақта- 

нышты  үлкендіктің,  кісіліктің  бала- 

масы деп түсінген ақын: «Үлкендік – 

адам  ішінен  өзін-өзі  бағалы  есеп 

қылмақ.  Мысалы,  надан  атанбасты- 

ғын, жеңіл атанбастығын, мақтаншақ 

атанбастығын,  әдепсіз  атанбасты- 

ғын, арсыз, байлаусыз, пайдасыз, сұ- 

раншақ,  өсекші,  өтірікші  алдамшы, 

кеселді – осындай жарамсыз қылық- 

тардан сақтанып, сол мінездерді бо- 

йына қорлық біліп, өзін ондайлардан 

зор есептемек. Бұл мінез – ақылды- 

лардың,  арлылардың  мінезі»,  –  деп 

тұжырымдайды.

Ашу  –  Абай  түсінігінде  негізінен 

жағымсыз  сезім.  Ол  ашуды  екі  тұр- 

ғыдан  қарастырады:  біреуі  –  оқыс 

қимылдар  мен  ащы  сөздер  арқылы 

сырттай айқын көрінгенімен, дүмпуі 

әлсіз,  кісінің  көңілінде  дақ  қалдыр- 

май тез тарқап кетеді де, екіншісі – 

сыртқа  шықпай,  жасырын  қуатын 

ішке  бүгеді.  Ашу  туралы  ойларын 

ақын: «Ашулы адамның сөзі аз бол- 

са, ыза, қуаты артында болғаны. Егер- 

де аузынан қара қан ағызса, домбыт, 

мақтаншақ,  иә  қорқақ»,  –  деген  қа- 

натты  сөздермен  түйіндейді.  Адам- 

ның ең асыл қасиеттерінің бірі – ар-

ұят, арлылық, ождандылық. Абайдың 

түсіндіруінше ар-ұят адамның іс әре- 

кетімен  тығыз  байланысты.  «Отыз 

алтыншы сөзінде» адамның осы се- 

кілді  қастерлі  сезімін  ол  былайша 

сипаттайды:  «Олай  болғанда  білмек 

керек, ұят өзі қандай нәрсе? Бір ұят 

бар надандықтың ұяты... ұялмас нәр- 

седен... ұялу – ақымақтық, жамандық. 

Шын  ұят  сондай  нәрсе,  шариғатқа 

теріс,  иә  ақылға  теріс,  иә  абиүрлы 

бойға теріс бір іс себепті болады. Мұн- 

дай  ұят  екі  түрлі  болады.  Біреуі  – 

ондай қылық өзіңнен шықпай-ақ, бір 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: