Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

339

реніш, абырой, қайрат, жауыздық, қу- 

лық  т.б.)  оқырманды  қайран  қалды- 

рады.

Абай  адамның  танымдық  қасиетте- 

рінің табиғатын ғылыми материалис- 

тік тұрғыдан түсіндіреді. Сезіну жә- 

не түйсіну мәселелерін де дәл осы ба- 

ғытта талдайды. Ақын сыртқы дүние- 

нің  адамның  сезім  мүшелеріне  әр 

түрлі  сипатта  әсер  ететінін  айта  ке- 

ліп:  «Құлақ  болмаса  не  қаңғыр,  не 

күңгір, дауыс, жақсы үн, күй, ән – еш- 

бірінен ләззат ала алмас едік. Мұрын 

иіс  білмесе,  дүниеде  болған  жақсы 

иіске  ғашық  болмақ,  жаман  иістен 

қашық  болмақтық  қолымыздан  кел- 

мес еді. Таңдай, тіл дәм білмесе, дү- 

ниеде не тәтті, не дәмдінің қайсысынан 

ләззат  алар  едік?»,  –  деп  көрсетеді. 

Алайда сезім мүшелерінің (көз, құлақ, 

мұрын, т.б.) мимен байланысты дей- 

тін ғылыми түсінікке ол бара қоймай- 

ды. Бірақ түйсіну, қабылдаудың бас- 

қа да танымдық құбылыстармен, дә- 

лірек айтқанда, ойлау, елестету, ұғым 

сияқты түйсіктермен байланысты еке- 

нін ашып айтады. Осыған байланыс- 

ты Абай: «Ол хабарлардың ұнамды- 

сы  ұнамды  қалпыменен,  ұнамсызы 

ұнамсыз қалпыменен, әрнешік өз су- 

ретіменен көңілге түседі», – деп жа- 

зады.  Ақын:  «Сыртын  танып  іс  біт- 

пес, сырын көрмей, Шу дегенде құ- 

лағың тосаңсиды, Өскен соң мұндай 

сөзді бұрын көрмей, Таң қаламын ал- 

дыңғы  айтқанды  ұқпай,  Және  айта 

бер дейді жұрт тыным бермей, – деген 

жолдарда «түйсік» деген ұғымды ар- 

найы  айтпағанмен  психологиялық 

құбылыстың мәніне көңіл аударады. 

Ол түйсік пен қабылдау адамның жи- 

ған-терген тәжірибесіне байланысты, 

сөзді  дұрыс  қабылдап,  меңгеріп  ал- 

май келесі сөзді түсіну қиын деп дұ- 

рыс тұжырымдайды.

Ақынның ес туралы пікірлері де қыз- 

ғылықты. Абай естің мәнін ашу үшін 

ерекше «ұмытпастық себептер» деген 

психологиялық атау енгізген. Ол осы- 

ған орай «Отыз бірінші сөзінде»: «Ес- 

тіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түр- 

лі себеп бар: әуелі – көкірегі байлау- 

лы берік болмақ керек; екінші – сол 

нәрсені  естігенде  иә  көргенде  ғиб- 

ратлану керек, көңілденіп, тұшынып, 

ынтамен  ұғу  керек;  үшінші  –  сол 

нәрсені ішінен бірнеше уақыт ойла- 

нып, көңілге бекіту керек; төртінші – 

ой кеселді нәрселерден қашық болу 

керек. Егер кез болып қалса, салын- 

бау  керек.  Ой  кеселдері:  уайымсыз, 

салғырттық,  ойыншы-күлкішілдік, 

иә бір қайғыға салыну, иә бір нәрсе- 

ге құмарлық пайда болу секілді. Бұл 

төрт нәрсе – күллі ақыл мен ғылым- 

ды  тоздыратұғын  нәрселер»,  –  деп 

жазды.  Бір  нәрсені  есте  сақтау,  ре- 

нішті, қуанышты көңіл күйлерін та- 

ну барысындағы естің маңызы жай- 

лы айта келіп, адам «...сөзді есіткен- 

де  шайқақтап,  шалықтанып,  не сал- 

бырап, салғырттанып естісе, не есіт- 

кен жерде қайта қайырып сұрап ұға- 

йын  деп  тұшынбаса,  не  сол  жерде 

сөздің расына көзі жетсе де, шыға бе- 

ріп қайта қалпына кетсе, естіп-есіт- 

пей не керек», – деп түйіндейді.

Ақын  шығармаларынан  тек  адамға 

ғана тән жан қуаттарының негіздері – 

сөз  бен  қиял  хақындағы  пікірлерін 

жиі кездестіруге болады. Абай: «Ақыл- 

ды қара қылды қырыққа бөлмек, Әр 

нәрсеге өзіндей баға бермек», – деп 

терең  ойлай  білетін,  қиялы  ұшқыр, 

кең,  ақылды  адамдарды  жоғары  ба- 

ғалайды.  Ақын:  «...Білім-ғылымды 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: