Ү. Субханбердина, С. Дәуітов

оқығлн  қазақ  балалары  қырықтай 
болды  Сегіз  жыл  ішінде  гимназия 
мен  реальный  училищені  толық 
бітіріп оқып  кеткен  уш-ақ бала екен. 
Ең  болмаса  жылына  бір  баладан  да 
бітіріп  тұра  алмағаны  ғой.
Неге  бұлай  болды  деп  балаларды 
айыптауға  болмайды.  Оқығандар- 
дың  бәріне  бірдей  школды  толық 
бітіріп  шығуға  мүмкін  емес.  Сонда 
да орта дәрежедегі  школдарда жылы- 
на оқып  жүрген  жиырма  қазақ бала- 
лары нан 
сегіз 
жылда 
ушеуі-ақ 
школды  толық  бітіріпті  деген  сөздің 
өзі  халыққа  бір  зор  кемшілік.  Осы 
көрсетілген  сандарды  былайша  да 
түсініп  болады.  Егерде  қазақ  осы 
күнгі 
қалыпта 
түрып, 
орта 
дәрежедегі  школдарда  жыл  сайын 
оқытатын балалардың санын жүз ал- 
пысқа  толтырса  сонда  ғана  үш  бала 
школды жыл сайын бітіріп түрар еді. 
Орыстан  жылына  жүз  алпыс  бала 
оқып түрса,  жыл сайын бітіретіндері 
онан  кем болмайды,  мінеки қазақтан 
бітіргендердің 
саны 
орыстан 
бітіргендерден  үш  рет  аз.  Үш  жүз 
қы ры қ мың қазағы бар Торғай облы- 
сы жиырма (эала оқытып жүргенінде, 
осындай  халқы  бар  орыс губернасы- 
ны ң  бір  жылғы  оқушылары  екі 
м ы ңнан 
аса 
түседі. 
Қараңыз, 
қазақты ң  оқитындары  да, 
оқып 
бітіріп  шығатындары  да  аз.  Ж аң а 
көрсетілген  сандарды  салыстырып 
қарағандарыңыз,  қазақты ң орыстан 
нешеме  рет  надан  екенін  білесіз. 
О ры с  болса,  барын  аямай  баласын 
оқыта береді;  біздің қазақ стипендия 
болмаса 
малын 
сатып, 
ақш а 
шығарыгі, 
баласын 
оқытпайды. 
Әрине,  кейбір  жерден  өз  жанынан 
шығынданып,  балаларын  оқытып 
жүргендері  бар  ғой.  Бүлардан  үлгі 
алып  шамасы  келген  қазақтың  бәрі 
бірдей  балаларын  оқыта  бермейді, 
стипендия жабылып қалса, осы оқып 
жүргендердің  көбі  бай  болғанына 
қарам ай  елге  барып  ауылнай,  болыс 
болуға  оқуын  сатып  кетеді.  Сол  се- 
бептен  •  сгипендияларының 
сау 
болғанын әм екі-үш емес, ең  болмаса 
төрт-бес  көбейгенін  тілеуіміз  керек. 
Орта 
дәрежелі 
школдарда 
оқуш ыларымыз 
аз 
болса, 
биік 
дәрежелі,  көп  білім  школдарда  оқып 
жүргеніміз  мүнан  да  аз,  Торғай  об- 
лысындағы 
қазақтарға 
ашылған 
Қазан  Университеті  мен  ветеринар- 
ный  институтында  үш  сгипендия
бар,  бүлар военный губернатор Кри- 
жановский  есіміне  ашылған.  Воен- 
ный  губернатор  Барабаш  есіміне, 
ашылған  бір  стипендия;  мүны  уни- 
верситет  пен  институтгың  қайсысы 
болса да көшіруге болады және де үш 
земский 
стипедияларымыз 
бар 
секілді 
еді. 
Бұлардан 
басқа 
Мәскеудегі 
Сельскохозяйственный 
институтта  жа.\ғыз  Ақтөбе  уезінің 
қазақтарына ашылған екі  стипендия 
бар.  Ж оғарғы  школдардағы  стипен- 
диялармен 
бәрін 
жинап-тергенде 
тоғыз.  Мәскеудегі  екі  стипендияның 
ашылуы  былай  болыпты;  осы  күнгі 
патшамыз  Николай  Александрович 
1894  жылы  таққа  мінді;  наследник 
болып  жүрген  уақытгарында  Нико- 
лай  Александрович  Орскиге  келіп 
Ақтөбе  уезінің  бөртелерге  қараған 
жағын  бірсыпыра  аралап  кетіп  еді. 
Патшаны  жүрген  жерлерінде  сый- 
лап  қүрметтеген,  өз  көзімен  көріп 
қалған  Ақтөбе  уезінің  бас  адамдары 
патшамыздың таққа мінген тойынан 
алатын 
мүшеміз 
деп 
хакімдер 
арқылы  биік 
школда 
стипендия 
ашуға  рүқсат  алды.  Стипендйяны 
ашуға  жиырма  жеті  мың  сегіз  жүз 
алпыс  бір  (27  861)  теңге  63  тиын 
жиналған екен.  Бүл ақш аны ңж ы лы - 
на  келтіретін  860  теңгедей  өсіміне 
Мәскеудегі 
Сельскохозяйственный 
институтта  екі  стипендия  үсталып 
түр.  Бірақ  бүл  екі  стипендияға 
жалғыз  Ақтөбе  уезінің  қазақтары 
ғана  оқуға  болатын  болды.  Сонда  да 
оны  алып  оқитын  Ақтөбеден  бала 
болмағанда,  Ақтөбе  қазақтары ны ң 
ризашылығымен бөтен уездердің ба- 
лаларына  пайдалануға  болады.  Осы 
ретпен 
бір-екі 
стипендияның 
біреуін 
алып 
Ырғыз 
уезінің 
Қызылжар 
болысының 
қазағы 
Айымқол  баласы  Абдолла  өткен 
жылдар  оқып  жүрді.  1907  жылы  ол 
жігіт  дүниеден  қайтты.  Сонан  бері 
бүл  стипендияларға  ешбір  қазақ  ба- 
ласы  ие  бола  алмай  жүр  еді.  Өткен
1912 
жылы 
сол 
стипендияның 
біреуін 
Торғай 
губернаторының 
сүрауымең 
Ақтөбе 
уезінің 
қазақтары 
Ырғыз 
уезінің 
бір 
жігітіне  берілуіне  ризаш ылықтарын 
білдірген. 
(Көп-көп 
тәңірі 
жа- 
рылқасын  айтамыз).
Тап  осы  күнде  Крижановский  һәм 
Барабаш  аттарына  ашылған  төрт 
стипендияның  төртеуі  де  бос.  Бала- 
мыз  оқитын  биік  школдарда  стипен-
135

диялар  жоқ  деп  ана  бір  жылы  обла- 
стной  правления  қазақтары   үш  сти- 
пендия  аш ты ры п алды.  Сол үшеуі де
1912  жылға  дейін  бос  түрды.  Өткен 
жылы  и ю н ьн ің   6-ында  областной 
п р авл ен и ян ы ң   общее  присутствиесі 
Земской  стипендияларға  кандидат 
болмады  деп 
1915  жылға  дейін 
бүларды  тоқтатып  жапты.  Ж абы лы - 
сы на  бір,  екі  бала  стипендия  сүрап 
губернаторға  ары з  берді:  ары з  бе- 
руш ілердің  оқимыз  деген  институт- 
тары на 
Крижановскийдің
стипендиялары  апары лмайты н  бол- 
ған  себепті  уақытш а  жабылған  Зем- 
ский  стипендияларды  Губернатор 
әзірге  пайдалануға  қосты.  Осы  екі 
жігітгің  біреуі 
Варшавада  оқып 
жатқан  жерінде  дүниеден  қайтты. 
Көрсетілген  барды-жоқты  тоғыз  сти- 
пендияларды ң  біреуімен  болғаны 
бір  қ азақ   баласы  пайдалынып  жүр. 
Топалаң  тиген  қозы ны ң  да  арам 
өлгенін  жек  көреміз,  жылына  бос 
кетіп  жатқан үш  м ы ң  теңгеге  жақын 
адал 
а қ ш а н ы ң  
қозы ны ң  етінен 
қадірсіз  болғаны  ма,  өнерлі,  білікті 
кісі  қ азақ   арасы нда  жоқпен  бірдей, 
оларды ң  көбейгені  халыққа  пайда 
һәм  күш.  О рта  дәрежелі  школдарды 
толық  бітірмегенде  оқуын  закон 
қоспайды.  О сы лай  болған  соң  гим- 
назия  мен  реальны й  училищелер- 
дегі 
оқитын 
балаларды ң 
санын 
көбейтіп,  оларға  жеткілікті  жаңадан 
стипендиялар аш ы п беруіміз — мой- 
нымыздағы  бір  мықты  парыз.
Бүл түрысымызда өз алдымызға гим- 
назия  аш ам ы з  деудің  тап  онша 
лайы ғы   болмаса  керек.
м.с.
Ана
„Ана"  деген  сөз  адам  баласы ны ң 
қүлағы на  қандай  жағымды,  көңіліне 
қандай  сүйкімді  сөз!  Кірлі  көйлек 
кигізбеген,  дәмсіз  там ақ  жегізбеген, 
ы сты ққа  '  күйгізбеген, 
суыққа 
тоңызбаан, 
қатты 
жерге
ж атқы збаған  —  сол сүиікті  ана  емес 
пе? С оны ң үш ін а н а н ы ң  хақы балада 
көп  болмақшы.  „Үжмақ  аналарды ң 
табандары ны ң астында"  депті.
Ана  дүние  күтуде,  бала  тәрбиелеуде 
ердің  жәрдемшісі  қолқабысшысы, 
ердің  қуаны ш ы н,  қайғысын  бірдей 
көтерушісі.  Бүл сүйікті ғазиз  ана ба- 
ла  тәрбиелеуде  атадан  анағүрлым
арты қ  деп  Европа  ж үртгары ны ң  да- 
налары   айтады.  Бүрынғы  аталары- 
мыздың „Әкенің жақсысы жездедей" 
деп айтқан бір  мақалы да аналарды ң 
бала  тәрбиелеудегі  арты қш ы лы ғы н 
аңғартады,  бала  тәрбиелеудің  бас 
тізгіні  ана  қолында  болатын  болан 
соң  сол  аналарды ң  өздерінің  де 
тәрбиелі болмағы тиіс болып табыла- 
ды. 
Дүние 
тірш ілігінде 
басқа 
жүрттард^н  кейін  қалмасқа,  а я қ   ас- 
тында  тапталып  кедейлік  түзағы на 
ілінбеске  адам  баласы ны ң  барлығы 
да жаны үртына тығылып дамыл тап- 
пай  қимылдатып  жатқан  мынау  тар 
заманда бір  үйдегі  бір  ғана  еркектің 
өліп-талып  тапқан  табысы  бір  үйлі 
жанды  асы рауға  жеткілікті 
бол- 
майтүғын 
болған 
соң, 
тірш ілік 
қамын 
қарасткруға 
мүқтаж- 
дықпенен  алысуға  Европа  жүртта- 
ры н ы ң   әйелдері  де  араласы п  қол 
қабысш ы  көтермеші  болып  жатыр. 
Дүние  табудың  барлы қ  салмағын 
байлардың  мойнына  ғана  артып 
жіберіп 
қарап 
отырмай, 
ш ама- 
ш арқы нш а  бір  жағынан  өздері  де 
табыс  табудың  талабында;  соны ң 
үш ін олар дүние күтуге еркектерінен 
кем  емес,  байы  дүниеден  қайтқан 
Европа  әйелі  сең  соққан  балықтай 
мең-зең болып қалмайды,  өзін ің  һәм 
жетім  қалған  балалары ны ң жүрт бо- 
лу  қамын  қарастырады.  Дүниесін 
күтеді,  баласын  тәрбиелейді,  сөйтіп 
бес-он жылдан  соң үлын үяға,  қы зы қ 
қияға қондырған болып шыға келеді. 
Біздің 
түркі 
жүрттарында 
ғана 
қалып бүлай емес,  біздің әйелдеріміз 
үйдің  ішіндегі  ғана  ш аруаш ы лы қ 
болмаса,  сыртқы  дүниеменен  жүмы- 
сы  болмайды,  тек  қана  байдын 
тапқаны н  жеп-ішіп  жата  береді. 
Сөйтіп  жүргенде  мал  тауып  байы 
дүниеден  қайтса,  артында  жетім  ба- 
лалары менен  улап-шулап  қалып,  я 
дүниесін  жөндеп  күте алмай,  я  бала- 
лары н  дүрыстап  тәрбиелеп  асы рап 
өсіре алмай, бір-екі ж ы лды ңарасы н- 
да 
қолында 
қалған 
азғантай 
дәулеттен  сыпырылып  сергелдең  бо- 
лып  қалады.
Әсіресе қазақ әйелдері  баласы, малы 
түгіл  қара  басын  да  билей  алмай, 
байы ны ң ж ақы ндары ны ң (ата,  баба- 
лары ны ң)  қолында  ойы нш ы қ болып 
қалады.
Бірақ  көптен 
не  түрлі 
жандар 
шықпайды.  Б?здің  жүртган  да  бірлі- 
жарымды жоғарыда жазылған Европа
136

әйелдеріндей 
жесір 
қалғанменен 
дүниесіч  күткен,  балалыран  дүрыс- 
тап  баққан,  „үлын  үяға",  „қьізын 
қияға"  қондырғандар  да табылады...
Би баласы.
Үзақ  күткен  үмітім  һәм 
бас  адамдарға  бір-екі  сөз
Уақтылы 
матбуғаттың 
пайдасы 
біреуге  қас  болмай,  көпке  күн  нүры 
секілді, 
бірдей 
екендігін 
айтып 
түруға да қажеті жоқ.  Ойлайтын едік 
„бейш ара  қазақ  қатын-қыздарының 
халдеріне  жаны  ашып  қайғыратын 
ер  болар  ма  екен?"  деп,  сол  үзақ 
күткен 
үмітіміз 
бүл 
уақыттарда 
ақы ры ндап 
көріне 
бастады. 
Мәселен;  биыл  ш ы ққан  „Айқап" 
ж урналы ны ң 
6-7 
нөмірлерінде 
қатын,  қыз турасында бір-екі сөз жа- 
зылуы 
һәм 
басқаруш ының 
мүңданып  жазған  сөзіме  7  нөмір 
журналында  орын  беру  секілді. 
„Үмітсіз  шайтан"  деген  ғой,  бір 
күндерде 
мүнымызды 
өзімізден 
басқа  ешбір  адам  сезбеген  күндер 
болған  еді.  Қазірде  аллаға  шүкір, 
біздің  үш ін 
уайым  жеуші  жас 
жігіттеріміз  бар  екен.
Мен  өткен  нөмірде  жазған  сөзімді 
„Қыз  аталарына"  деп  хаслап  жазып 
едім,  енді  ел  билеп,  жүртты  аузына 
қаратқан,  айтса  сөзі  өткен,  бас адам- 
дарға  бір-екі  сөз  айтқым  келеді. 
Басқа 
жүрттың 
бас 
адамдары 
халқы ны ң  кем-кетігіне  көз  салып, 
халық  пайдасын  ойлап  түрғанда 
біздің  бас  адамдарымыз  сіздер  олай 
емессіз.  Істеп  жүрген  істеріңізді 
бәрін 
тексеріп 
жаза 
бастасам 
кіш кентай  журналға  сиятын  емес, 
соны ң 
үш ін 
өз 
басымдағы 
көргенімді ғана жазайын. Әйел тура- 
сында  ең   тәуір  деп  істеп  жүрген 
істеріңіз  мынау  ғой:  қайда  байы 
өлген  түл  қатын  болса  „базарға  са- 
тарға  деп  даярлап  қойған  малыңыз" 
секілді.  Қатыны  өлген  біреуге  сырт- 
тан зорлап сата бастайсыз, ол бейша- 
ран ы ң  
мазлуманың 
ризалығы 
ойлары ңы зға  кіріп  те  шықпайды. 
Осы  істеріңіз  не  шариғат,  не  орыс 
законына 
сия 
ма? 
Байы  өлген 
қатынды  жылатып  сатудың  жөні  бо- 
ла  ма?  Үл-қыз  асырап  отырсыздар, 
„алдымызға  келер ол"  деп  неге ойла- 
майсыз?
Осындай  наш ар  істі  басқалар  істеп
жүргенін  көргенде  қойдыратын  бас 
адамдар  сіздер  емес  яе?  Өздеріңіз 
бас  болып  бүл  істі  істеп  жүрген  соң, 
кейінгіге  не  жоқ?  Кейбір  қатыны 
өліп  көзі  қызарып  жүргендердің 
айтатыны 
мынау: 
„пәленшенің 
қатыны  тимеймін  десе-дағы  аузына 
бірдеңе  тықсам  қалай  кетер  екен" 
деп  айтқандай  шауып  болысқа  бар- 
са,  ісі  жөніне  келуі  де  рас.
Міне  осындай  істерді  істеп  түрған 
адамдарымызды  жақсы  кісі,  халық 
пайдасын  ойлайды  деуге  бола  ма?
Болған  іс
I
Міне  апрель  жетті,  жаз  болды,  күні 
кешё  қалы ң  қарменен  қапталып 
жатқан  жер,  өткір  күннің  көзіменен 
қар  кетіп,  қарайы-п  жыбырлаған 
жанды  жәндікке  —  „жайылымдар 
еркін  жеңдер  қалаған  шөптеріңді!" 
деген 
секілденді, 
суық 
қыстың 
ызғарымен  жер  өзінің  түрі  кет- 
кендігін  біліп,  қарағанға  көңілді 
қылу 
үшін 
ойын, 
*  қырын 
қызғалдақпен  безей  бастады.  Алты 
айғы  қыс  жер  үйде  жатып  күн 
өткізген қазақ байғүстар да таза Жер- 
ге  шығып  рахатгану  үшін  киіз 
үйлерін  тігіп  қырға  шықты.
Күнде  шомның  басында  түратын 
Қажыбай  ақсақал,  бүгін  үйі  қырға 
шыққандықтан  молдасын  қасына 
ертіп, 
ауылдың 
қасындағы 
бір 
биіктеу 
жерге 
шығып 
отырып: 
„баяғыда  біздің  бала  күнімізде  ана 
жерлерде қала жоқ еді, анау көрінген 
қара  қоғаның  басында  талай  асық 
ойнап  едік-ау"  деп  қысыр  кеңеске 
кірді.
Міне  сол  уақытта  ауылдың шетінде: 
„Қайдан 
әңгіме 
табылады" 
деп 
алаңдап  түрған  Жангіейіс,  молда 
мен  байдың  қырға  шыққандығын 
көріп,  қуанған  кісідей-ақ  жүгіре  ба- 
сып  жетіп  келді.
Ж анпейіс.  Ассалаумағалейкум. 
Қажыбай.  Әліксалам,  аман  ба,  Ж ан- 
пейіс.
—  Шүкір,  жақсы,  мал-жан  амандық 
па?
Қажыбай.  Ж анпейіс,  бүгін  қайдан 
келдің?
Ж анпейіс. 
Қаладан, 
өткен 
сәрсенбіде  барғанда  Андрей  „Ж ек- 
сембіге  кел!"  деп  қалып  еді.  Неге
137
і

ш ақы рды   деп  барсам,  кәдімгі  Анд- 
рей,  барған  соң-ақ  өзімді  айналды- 
рып,  „тамыр-тамыр**  деп  ш айын 
қайнаты п  сыйлап:  „бидай  шабуға 
азы р ақ   жер  керек  еді,  сізден  жер 
табылар 
ма?" 
деп 
қүлақ-қағыс 
қылған  соң  дәулеті  бар  адам  ғой, 
зияны   тимес  деп  төрт-бес  жер 
бердім.
Одан 
ш ығып 
қайтып 
келе 
жатқанымда 
дей 
бергенде
Қ аж ы бай  ақсақал  сөзін  бөліп:  сені 
бір  ат  алды деп  естідім,  жерге  алдың 
ба,  ақш аға  ма?  — деп  сүрады. 
Ж ан п ей іс.  Ж ер ге алдым. Түнеу күні 
барғанда  40  жерді  өз  аузы нан  сүрап 
түр еді,  сонм  бүгін  38  жерге әкелдім. 
Қ аж ы бай.  Ж ^райды ,  жерге  алған 
н әр сен ің   қымбаттығы  жоқ,  бірақ, 
Ж анпей іс,  сен бүрын да жер сатгың, 
бәріне  ж ерің  толар  ма  екен?! 
Ж ан п ей іс.  Күн  ерте  ғой  әлі,  есебін 
табармын,  не  бәрі  70-ақ жер. 
Қажыбай.  Сен,  Ж анпейіс,  ертең 
қалаға  барсаң,  жайлау  жақта  менің 
40-50  десятиналап  жерім  бар,  соны 
ептеп  оры сқа  өткізе  аласы ң  ба?  — 
дейді.
Ж ан п ей іс.  Әбден  болады,  жер  ала- 
тын  оры с  көп,  мен өткізермін,  — деп 
кеудесін  көтеріңкіреп  қойды.
Бүл 
екеуінің 
сөйлесіп 
отырған 
сөздерін 
жандарында 
тыңдап 
отырған  молда  жаратпаған  қияпатта 
бір 
күрсініп: 
„Бай, 
бүл 
жер 
сатқандары ңы з қалай?  Ж а к е ң  болса 
ж арлы мы н 
деп 
сатады, 
сіздің 
қүдайға  ш үкір,  жақсы  дәулетіңіз  де 
бар,  жайлаудағы  жерді  саттырайын 
деп  отырсыз,  күні  ертең  өздеріңіз 
көшіп  барсаңы здар,  малдарыңызды 
үстап  күнде  потраба  қылмай  ма?“  — 
дейді.
Ж ай б ар ақ ат 
сөйлесіп 
отырғанда 
ж андары нда  отырған  молданың  ке- 
неттен  айтқан  бүл  ақылы,  Қажыбай 
ақсақалға  үнап  жетпеді,  ішінен: 
„М үны ң  да  ақы л  үйреткісі  келеді" 
деп  қойды . -
Ж а н п е й іс   және  бір  сөз  бастай  бе- 
рейін  дегенде,  бір  бала  келіп:  „Ата, 
ш ай  пісті*'  деген  соң  орындарынан 
түры п тарады.
П
М айды ң  ішіндегі  жылы  күндердің 
бірінде  бай  қолына  таяғын  алып, 
қотанда 
жатқан 
қойын 
аралап 
жүргенде,  соқаш ьгжағынан шабуыл-
даған  бір  салт  атты  кісі  көрінді: 
„мезгілсіз 
уақытта 
шабуылдап 
жүрген бүл кім өзі?“ деп түрғанында: 
ол  кісі  Ж ан п ей істің   інісі  болып 
ціықты.
Қатгы  келген  бойымен  сәлемді  де 
үмытып:  „Ағайды М иколай үры п жа- 
тыр,  соған сізден ақш а сүрай келдім" 
дейді.
Қажы.  Миколай  кім?  Не  қылған 
ақша? 
*
Кісі.  Миколай  түнеукүні  бізге  атын 
сатқан  орыс,  сол  ағама:  „Ж ерімді 
толықтырып  бер,  болмаса  ақш амды 
бер!“  деп  қысым  қылып  жатыр. 
Соған сізден  20  сом ақш а сүрап әкел 
деп  жіберді,  — дейді.
Белгілі,  бүл  ақш а деген  сөздің  байға 
үнамсыз  тиетіндігі  бір  тиынды  бір 
сом  орны на  жүмсайтүғын  кісіге, 
қолақпандай  қылып  20  сомды  Ж ан - 
пейіске  беру оңай  ма?  Түсі  бүзылып 
ашуланып:  „Сендерге жер сатқызған 
мен  емёс,  жерді  жеткізе  алм астары ң 
бар,  неге  сатгыңдар?  Беретіи  ақш ам 
жоқ,  тарт!“  деп  ақырып,  зәре,  қүты 
қалмай 
түрған 
ж азғанны ң 
бүрынғыдан  жаман  зәресін  алыід, 
қоя  берді.
Ал енді  соқашыға  келсек,  күні  кеше, 
күрең  атына  мініп  алып  былғақтап, 
көрінгенге  „Ж ер  алм айсы ң  ба?“ деп 
жүрген  Ж анпейіс,  бүгін  қақпанға 
түскен  қасқырдай  екі  көзі  жайнап, 
там ы ры ны ң 
берген  -ч.сы й ы н ы ң “ 
күштілігінен  есінен де танып  еді,  ба- 
сына  нендей  уақиға  келгендігін 
білмей 
меңіреу 
адамға 
үқсап 
түрғанында,  ін ісін ің   ш ауып  келіп: 
„ақша  жоқ“  деген  сөзінен  ш ош ып 
кетіп,  үйқы сы нан  оянған  адамша 
көзін  ашты.
Енді  не  қылмақ?  Басқа  ақш а  табы- 
лардай  орын  жоқ,  амалсыздан тамы- 
рына: 
„Миколай, 
күнде 
көріп 
жүрген  таныс  адамбыз  ғой,  мені 
қинама,  соқаны ң алдымен салған екі 
жер  бидайым  (осы  күнде  көктеп  те 
қалған)  бар,  соны  алып  біт!“  деп  жа- 
лынды.  Бүл  сөз  М иколайдың  о  ба- 
сында-ақ  ойында  болғандықтан  бір 
ауыз  сөз  де  айтпай,  жерді  алып 
бітісіп,  қаласы на  қайтгы.  „Ауырып 
жазылған  жан  олжа,  жоғалып  та- 
былған мал олжа“ дегендей*ақ,  >Қан- 
пейіс  мырза  М иколайдан  өлмей 
қалғаны на 
қуанса 
да 
Қ аж ы бай 
ақсақалды ң  20  сом  ақш а  берме- 
геніне 
қатты 
ренжіді. 
Қалай 
ренжімесін:  Ж ан п ей істің   қылған
138

қы эметш ің  үш ы -қиы ры   жоқ,  оала- 
сы ауы лнай боларда:  „Әйтеуір ауыл- 
дағы  бір  мырзамыз  ғой“  деп  штат 
уақытында  ауылдан-ауылға  шауып 
көрінген  кісіге  бас  иіп  жалынып. 
мш а р “  салы нғанш а  бір  мырза  үшін 
ж арғақ  қүлағы  жастыққа  тимеді. 
О н ы ң  бер  жағында  қырық-елу деся- 
тиналап  жерін де  сатып  берді.  Міне, 
бүл қызметін Ж анпейіс өзі де ішінен 
ойлап-ойлап:  „К,ой,  бүл  Қажыбай 
ж ақсы лы қ қылғанды білмейді, аман- 
дық  болып,  ел  жайлауға  барғанда, 
орыстың  егініне  жылқысын  бір 
айдап  түсірсем  кегім  бітер1'  деп 
кіжініп  күрең  атына  мініп  алып 
ауылға жөнелді.
Ш
Ж оғарыдағы  айтылып  келе  жатқан 
Қажыбай  ақсақалдың  ауылы,  жай- 
лауға 
барып, 
Қостүмарына 
қонғанына  ай-жарымдай  болып  еді. 
Кеше  кешке  бай,  бәйбішесіне  (ауыл 
м аңайы   тозған  соң):  „Көшу  керек 
еді, ауыл маңайында ат арқандайтын 
да  қы лтанақ жоқ,  һәм  орыстың егіні 
де  жақын,  аман-есен  түрғанда  жаңа 
жүртқа  қонған  дүрыс  болар"  деп 
кеңесіп  отырып  қымызды  көбірек 
ішіп  жібергендіктен,  бүгін  сәске 
түске  дейін  үйықтап  жаңа  ғана 
оянып, 
маужырап 
жатқанында 
дүрсілдеген  атгың  дыбысы  білінді. 
„Бүл  не  қылған  дүрсіл4'  дегенінше 
болмады,  жылқышы  жетіп  келіп: 
„Ж ы лқы ны   бай  орыс  айдап  кетті" 
деп 
хабар 
берді. 
Тамақтың 
күштілігінен  көп  үйықтап  үйқысын 
аш а  алмай жатқан  байды —  „жылқы 
ж оқ“  хабары  секіртіп  түрғызды.
Бай.  Қайдағы  егінге түсті? 
Ж ы лқы ш ы .  Ж алты р  көлдің  басын- 
дағы  өзің н ің   сатқан  жерің.
Бай.  Япырмай,  шырағым,  бір  күнше 
үйы қтамай-ақ  қойсаң  болмай  ма?! 
Бүгін  өзіміз  де  көшейік  деп  отыр 
едік,  не  қылса  да  зор  шығын  болды 
ғой, жылдам ат әкеліп жексін!" — деп 
молдаға  кісі  жіберді,  жаңа  ғана 
түрып, 
баласына 
сабақ 
беріп 
отырған  молда  байдың  бүйрығын 
орны на  келтіру  үшін  баланы  тастап 
тысқа  шықты.  Даяр  түрған  атты 
жегіп,  бір-екі  меске  қымыз  толты- 
рып  алып  бай  мен  молда  қалаға  ас-
ты.
Бүл  байдың  жылқысын  үстағаи 
қаладағы 
бір 
осал 
орыс 
бол-
мағандықтан  сарш а атамыз  ыстықта 
күнге  күйіп  келіп  түрған  байды,  он- 
ша  елей  қоймады,  „шығыным  көп, 
үш  жүз  сом  беріп  малынды  әкет!" 
дегенді  шығарды.  „Өзіміздің  жерге 
салынған  егін  ғой,  тым теріс  кетпес, 
20-30  соммен  бітір"  деп  келген  бай, 
үііі  жүз  сомды  есіткен  соң  есінен 
тануға  жақындады,  қымыз  беріп 
сыйлап,  „тамыр-тамыр“  деп  жа- 
лынғанмен де жөнге келмеді.  Енді 

жүктеу/скачать 28,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: