1-блок сұрақтары Лингвомәдениеттану — тіл жөніндегі гылымның бір саласы Тіл мәдениет құралы
Қазак тіліндегі синтаксистік катынастар
жүктеу/скачать 42,27 Kb.
|
| 20. Қазак тіліндегі синтаксистік катынастар.
Синтаксистік ќатынас дегеніміз – сґздер байланысыныѕ негізінде ґрбіген жеке сґйлем ќўрылысындаєы ўйымдастырушы тілдік амал-тјсілдер. Синтаксистік ќатынастыѕ сипаты сґйлем ќўрылысымен тыєыз байланыста болады. Сґйлемдердіѕ ќўрылыстары кїрделі болєан сайын, синтаксистік ќатынастар да кїрделене тїседі. Бір сґйлемніѕ ішінде сґздердіѕ ґзара байланысы бірнешеу де бола береді. Сол байланыстар ґзара синтаксистік ќатынасќа тїседі. Мысалы, «біз бардыќ» десек, предикаттыќ маєына бар, ал «біз жўмысќа бардыќ» десек, бўл сґйлемде пысыќтауыштыќ та ќатынас бар. Бўдан шыєатын тїйін, синтаксистік ќатынастыѕ ќамтитын ўєымдары кеѕ. Сґздердіѕ тіркесі, сґйлем ќўрылысы, жеке сґйлемдердіѕ ґзара байланысы, синтаксистік ќатынастардыѕ негізінен ґрбитін болса, мўныѕ ґзі адам ойын жарыќќа шыєарудаєы басты бір ќажетті грамматикалыќ амал да болып табылады. Демек, синтаксистік ќатынас мјселесі белгілі бір грамматикалыќ сипаттаєы жїйелерді ўйымдастыру, ќалыпќа тїсіру жаєдайымен тыєыз байланысып жатады. Предикаттыќ ќатынас – сґйлем ќўрылысыныѕ еѕ басты тјсілі. Сґйлемніѕ негізі бастауыш пен баяндауыштыѕ негізінде жасалатыны белгілі. Олай болса, предикаттыќ ќўбылыс, предикаттыќ ќатынас сґйлем табиєатында еѕ басты меже болып саналады. Оныѕ еѕ басты негіз болуы бастауыш пен баяндауыш сґздерініѕ ґзара ќарым-ќатынасынан туындап жатады. Предикаттыќ ќатынас тек баяндауышќа негізделмейді, сґйлемде баяндауыштыѕ болуы бастауыш сґзініѕ ќатынасын да меѕзеп тўрады немесе керісінше бастауыштыѕ орын алуы баяндауыш сґзін де туындатады. Бастауыш пен баяндауыштыѕ бір-біріне икемделуі осы негізгі мїшелердіѕ сґйлемніѕ негізі болудаєы ќызметінен шыєады. Ал сґйлем белгілі бір дјрежеде болса да, адам ойын жарыќќа шыєарады. Осыдан келіп оныѕ коммуникативтік ќызметі айќындалады. Бір предикаттыќ ќатынас сґйлем табиєатында осылайша јр жаќты мјн атќарады. Олай болса, бўл мјселеніѕ сырын ашу басќа да кґптеген жайттарды дўрыс тїсіне білуге бірден-бір жол ашады [17, 54]. Айќындауыштыќ ќатынас. Белгілі бір сґйлем ішінде синтаксистік бір шоєырлы топ ќўрылысы жаєынан сґйлемніѕ ќўрылымын жасап тўрєандай болады. Айќындауыштыќ ќатынас ќўрылысында жўмсалєан сґйлемдер јсіресе кїрделенген сґйлемдердіѕ табиєатына тјн болып келеді. Кїрделенген сґйлем ґз ќўрылысына ќарай негізгі тїп бґлшек пен айќындауыштыќ бґліктен тўрады. Осы айќындауыштыќ бґлік сґйлемніѕ ішінде ќолданылау ыѕєайына ќарай негізгі бґліктіѕ мјн-жайын тїсіндіру баєытында жўмсалады. Сґйлемніѕ ішіндегі осындай ґзаралыќ ќатынас айќындауыштыќ сипат негізінен шыєып жатады. Айќындауыштыќ ќатынаста жўмсалєан сґйлемдердіѕ ќўрылысы мен грамматикалыќ табиєаты бірќатар заѕдылыќтарєа сїйенеді. Сґйлемдегі ой тізбегі бастауыш пен баяндауыштыѕ негізінен ґрбитін болса, бўл бас мїшелердіѕ мазмўнын толыќтырып, айќындайтын басќа да мїшелер болады. Ондай мїшелер тілімізде тўрлаусыз мїшелер деп аталып кеткенмен, сґйлем мазмўнын толыќтырып айќындауда олар ґзіндік ќызмет атќарады. Сґйлем мазмўнын толыќтырып айќындау – тўрлаусыз мїшелердіѕ бастауыш пен баяндауыш сґздерініѕ айналасына топтасуы негізінде жїзеге асады. Бўл ретте айќындаушы сґздер бастауыш пен баяндауыштардыѕ алдын ала жўмсалып, олардыѕ мазмўн кґрінісін јр тїрлі жаќтан саралай толыќтырып тўрады. Мысалы: Азаматтары јкеліп тастаєан жапыраќ-жапыраќ аќша жўмсалар жерін таппай, јр їйдіѕ сандыєыѕда їйіліп жатты (О.Бґкей). Объектілік ќатынас. Сґйлемдегі синтаксистік ќатынастардыѕ бір басты тїрі – ол объектілік ќатынас. Ґйткені сґйлемдегі ќимыл иесініѕ іс-јрекеті јр уаќытта да белгілі бір объектімен байланысты болады. Осыєан орай да баяндауышты сґздер объект мјніндегі сґздерді меѕгеріп тўрады. Дјрігерге кґріндім тјріздес сґйлемдерде ќимыл иесініѕ іс-јрекеті белгілі бір объектімен байланысты болып келеді, осыдан барып жеке сґздер арасында объектілік те ќатынас туындап жатады. Мўндай объектілік ќатынастаєы сґздер жай сґйлем ќўрамынан да, ќўрмалас сґйлем ќўрамынан да кґптеп орын ала береді. Объектілік ќатынасќа байланысты сонымен ќатар мына бір жайды айта кетуіміз ќажет. Адвербиалдыќ ќатынас – пысыќтауыштыќ ыѕєайдаєы ќатынас. Мўныѕ ґзі пысыќтауыш мјніндегі сґздер мен баяндауыш ќызметіндегі сґздердіѕ аралыєында болады. Бїгін бардым немесе баратын жеріме уаќытында бара алмадым десек те, сґйлемдердіѕ аралыєында пысыќтауыштыќ ќатынастыѕ барлыєы аѕєарылып тўр. Адвербиалдыќ ќатынас жай сґйлемдер аралыєында болумен ќатар, кїрделенген сґйлемдердіѕ де ќўрамынан орын алады. Мўндайда ол кґбінесе сґйлемніѕ басынан орын алады да, хабарланєан негізгі оќиєаныѕ амалдыќ ќасиетін білдіреді. Адвербиалдыќ ќатынастаєы сґйлемдердіѕ їлкен бір тобы негізгі ойдыѕ амалын білдіріп жўмсалады. Мўндайда кїрделенген сґйлем синтасистік оралым ќўрылысында келеді де, сол алєашќы оралым тўтасымен тўрып негізгі сґйлемде ойдыѕ јр тїрлі амалдыќ сипатын білдіреді. Ал салаластыќ ќатынас болса, бўл синтаксистік компоненттердіѕ ґзара теѕ дјреже байланысына негізделеді. Осыєан орай да салаластыќ ќатынас ґз табиєатына орай сґйлемніѕ бірыѕєай мїшелері мен салалас ќўрмаластыѕ ќўрылысынан орын алады. Енді осылардыѕ јрќайсысын жеке-жеке талдайтын боламыз. жүктеу/скачать 42,27 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|