А б а й и н с т и т у т ы н ы ң хабаршысы

8                                                                                                           

            Абай институтының хабаршысы.  № 4 (10). 2011

 

 

 

шісі білдіретін іс, қимыл белгілі бір басымдыққа, 

тұрлаулы сипатқа ие екені, ал əуелгі екі тармақ-

тағы    іс,  қимыл  жарыса  келіп,  осы  басым,  тұр-

лаулы  сипаты  бар  іс,  қимылдың  орындалу 

амалын,  қимыл-сынын  білдіретіні,  оны  пысық-

тап  тұрғаны  белгілі  болады.  Келесі  үш  тармақ-

тың  лингвопоэтикалық  құрылымы  да  осындай. 

Əр  үш  тармақта  көрініс  тапқан  мазмұн  мен 

мағына  қатар  жарысып  келіп, «тілдің»  ерекше 

қасиеттерін  бедерлейді.  Ал  енді  əр  үш  тармақ-

тың  алдыңғы  екеуінің  əрқайсысы  əр  үшінші 

тармақтың  мағыналық-құрылымдық  болмысы-

мен тікелей байланысады. Солай бола тұра сегіз 

аяқ шумақтың алдыңғы алтауы бірдей «тілмен», 

логикалық  мазмұны  жағынан,  жеке-жеке  тіке-

лей  байланысқа  түсуге  қабілетті:  алыстан  сер-

мейтін де тіл; жүректен тербейтін де тіл; шымыр-

лап  бойға  жайылатын  да  тіл,  т.б.  Əр  үш  тармақ-

тың  өзі  де  өзіндік  тұтасқан  мағыналық-құры-

лымдық  жүйесімен  іс-қимылдың,  сын-сипаттың 

иесімен,  яғни, «тілмен»  тікелей  байланысқа  түсе 

алады.  Осының  бəрі  «Сегіз  аяқтың»  поэтикалық 

құрылымының  айрықша  табиғатын  танытады. 

Құрылым  жүйесі  осынша  əмбебап,  сан  қырлы 

болып  келгенде,  шумақтағы  əр  тармақтың,  əр 

суреттің  мəні  терең  жасырынулы  күйде  қала 

береді.  Тілдің  «алыстан  сермеуі,  жүректен  тер-

беуі,  шымырлап  бойға  жайылғаны...» – бəрі  де 

жұмбақ.  Бəрінің  де  мəні  судағы  балық  сияқты: 

бейнесін,  елесін  көру  қиын  болмағанмен,  ұстау 

оңай  емес.  Олардың  дəстүрлі  мəдениет  кеңісті-

гіндегі  өзара  қатынастары  нəтижесінде  пайда 

болатын  көпқырлы  мағыналық  бірліктердің  тұ-

тастығынан  күрделі  метафоралық  мағына 

туады. Құрылымдық-мағыналық бірліктер, осы-

лайша, көпқырлы, көпсатылы, көпқатпарлы көр-

кемдік  мағынаның  полифониялық  жүйесіне 

айналады.  Біз  іздеп  отырған  мəн  осылардың 

тұтастығы  нəтижесінде  елес  беретін  образды 

құрылым сипаты арқылы ашылады.  

Алдыңғы үш тармақтағы іс-қимылдар тобы-

нан  кейінгі  үш  тармақтағы  іс-қимылдардың 

қатары  қалың,  тығыз,  серпінді.  Алдыңғы  жағ-

дайдағы  «сермеу», «тербеу», «бойға  жайылу» 

секілді қимыл-қозалыстарда «тілдің», анығырақ 

айтқанда,  сөйлеушінің  сөз  арқылы  тыңдаушы-

ның  ішкі  əлемінде  туғызған  күйінің  «əдептен 

озбаған»,  сырлы,  сазды  қалпы  сезіледі.  Мұның 

қайбір қырлары сөз өнерінің, əсіресе, шешендік 

өнердің  табиғаты  туралы  теориялық  қағидалар 

аясында анықталады. Осы тұста Аристотельдің, 

М.Т.  Цицеронның,  əл-Фарабидің,  А.  Байтұрсы-

новтың  шешендік  өнердің  сатылары,  кезеңдері 

(тыңдаушының  ықыласын  аудару  (ұсынба), 

ойын толқыту (толқытпа), бойын қыздыру (қыз-

дырма), балқыту (балқытпа) , т.б. туралы айтқан 

пікірлерін еске алу артық емес [12, 26-30]. Абай 

айтып  отырған  «алыстан  сермеу», «жүректен 

тербеу», «шымырлап  бойға  жайылу»  тіл  өнері-

нің  осы  сатыларына  сай  тыңдаушының  ішкі 

күйінің  сипатын  білдіреді.  Осы  кезеңдерге  сай 

шешеннің  сөзінің  тыңдаушыларына  əсер  ету 

процесі,  тыңдаушының  шешен  сөзін  қабылдау 

процесі үстінде көрініс беретін катарсис (Арис-

тотель)  Абай  айтып  отырған  «алыстан  сермеу-

дің», «жүректен  тербеудің», «шымырлап  бойға 

жайылудың»  нəтижесі  екені  туралы  ой  туады. 

Ақынның «қызыл тілінің» бір қыры осы бағыт-

тан  ашылады: «қызыл  тілдің» (тіл  өнерінің) 

тыңдаушыларының ойы мен сезіміне көркемдік-

эстетикалық  əсері  процесс  күйінде  көрініс 

табады. «Алыстан  сермеу», «жүректен  тербеу», 

«шымырлап  бойға  жайылу»  осы  көріністің 

образын, оның құрылымдық жүйесін білдіреді. 

Кейінгі образды құрылымның сипаты басқа-

ша. Онда қимыл, іс өз қарқынының, өз екпінінің 

шырқау  шегінен  көрінгендей  болады.  Алайда 

бұл  жерде  де  қимылдың,  істің  қарқынын,  екпі-

нін  сезуге  болғанмен,  оның  мəніне,  мəнісіне 

жету  өте  қиын.  Тілдің  «қиуадан  шабуы»  деген-

нен  қандай  мағына  ұғуға  болады,  ол  мағынаны 

қалай  сипаттаған  дұрыс – оны  ешкім  дəл 

түсіндіріп  бере  алмайды.  Тілдің  «қисынын 

табуы»  жайында  да  осыны  айтуға  болады.  Ал 

енді  тілдің  «тағыны  жетіп  қайыруы»  қазіргі 

қазақтардың  көбісіне  түсініксіз.  Бұлардың 

астарындағы  мағынаны  түсіну,  сөйтіп  ақынның 

ұсынар ойының мəнін ұғу үшін қазақ халқының 

байырғы  дүниетанымын,  дəстүрлі  мəдениетін, 

соған  орай  ойлау,  ой  толғау  дəстүрін,  тұрмыс-

салты  мен  əдет-ғұрпын,  кəсібіне  байланысты 

ұстанымдарын түгел білуге тура келеді.  

«Қиуадан  шауып,  қисынын  тауып,  тағыны 

жетіп  қайырған»  дегенде,  халықтың  Абай 

тұсындағы  мəдениетінен  хабары  бар  адамның 

көз  алдына  тұтас  бір  сурет  келуі  мүмкін. Оның 

құрамдас  бөліктері  мынадай  болып  елестемек: 

қашқан  тағы;  оны  қайыру  үшін  қуа  шапқан 

қуғыншы;  қуғыншының  ептілігі,  айлашылдығы 

(қиуадан  шабады;  қисынын  табады).  Халықтың 

байырғы  тұрмыс-тіршілігінде  «қашаған  қуу», 

«қашаған қайыру» деген болған. Жылқы баққан 

халық мұны жақсы біледі. Көп жылқының ішін-

де  құрық  салудан,  бұғалық  тастаудан  қашып, 

əккі  болған  қашағандары  болады.  Өзіне  бір 

қауіп  сезе  қалғанда,  олар  үйірінен  безе  қашып, 

шығандап  кетеді.  Ондай  қашағанды  қуудың  да 

өз  тəсілдері  болған.  Артына  түсе  қуған  қуғын-

шы, астындағы аты асқан жүйрік болмаса, оған 

жете  алмаған.  Халықтың  дəстүрлі  тұрмыс-тір-

шілігінде  «тағыны  қуу»  сөзі  үй  хайуанаттары-

мен  байланысты  емес,  түз  тағыларымен  байла-

нысты айтылады. Екі жағдайда да қашушы бар, 

екі жағдайда да қуғыншы бар. Жүйрікке мінген 

Абай институтының хабаршысы.  № 4 (10). 2011                                                                                                                          9 

 

 

 

қуғыншы  қашқан  хайуанды  (қашағанды  немесе 

түз  тағысын)  қуа  шапқанда,  жолсыз,  жөнсіз 

шаба  бермейді,  ақылға,  айлаға  жүгінеді.  Тағы-

ның артынан тура немесе қыя қуу бар, алыстан 

орағыту  да  болады.  Қашқан  тағының  бет 

бағдарын,  жер  жағдайын  аңғарған  айласы  асық 

қуғыншы  алыстан  орағытады,  туралап  емес, 

қыялап  та  шабады.  Қашқан  тағы  мұндайда 

қуғыншының  өзінің  бір  қапталынан  қалай  сап 

ете  қалғанын  байқамай  да  қалады.  Тағыны 

осындай  амал-айламен  қисынын  тауып  қайыру 

ертеден бар. Біздің ойымызша, ақынның «қиуа-

дан  шауып,  қисынын  тауып,  тағыны  жетіп 

қайырған»  деген  образды  сөзіне  халықтың 

тұрмыс-тіршілігіндегі осы көрініс негіз болған. 

Ақын  халықтың  тұрмыс-тіршілігіндегі  екі 

жүйріктің  бірінің  екіншісінен  өнер  оздырған, 

айла  арттырған,  ақыл  асырған  қисыншыл  бол-

мысының образын жасап, сол арқылы тілдің, сөз 

өнерінің  барынша  асыл  қасиетін,  сөйлеушінің 

тыңдаушыға  эстетикалық  əсерінің  қуатын  бей-

нелі  суреттеп  жеткізеді,  құбылыстың  сыртқы 

суреті  мен  ішкі  мағынасын  үйірлі  метафора 

арқылы  жасалған  бірбүтін  көріністің,  жағдай-

дың,  ахуалдың  образы  арқылы  ұсынады.  Нəти-

жесінде  ойдың  суреттелігі,  сөздің  көркемдігі, 

мазмұн  мен  пішіннің  «тас  бұлақтың  суындай 

өңкей  келісіммен  жарасуы»  мейлінше  келісті, 

керемет  шығармашылық  үлгінің  түзілуіне  алып 

келеді.  Бұл  шығарманың  мəтінінен  (текстен, 

контекстен,  подтекстен)  тумайды,  мəтін  жүйе-

сіндегі образ бен образдылықтың дəстүрлі мəде-

ниет  кеңістігіндегі  өзара  жəне  шектес,  шендес, 

тектес  құбылыстармен  тоғысуы  нəтижесінде 

оқушының,  қабылдаушының  ойында  пайда 

болатын поэтикалық түсініктен туады. Бұл  өмір 

шындығының  мəтін  жүйесіндегі  көрінісі  емес, 

өмір  шындығын  көркемдік  жинақтау  мен  дара-

лаудағы ақындық ойлаудың, ақындық шеберлік 

пен тамаша көркемдіктің өзегінен өніп шығатын 

поэтикалық мəннің үлгісі болып табылады.  

Белгілі  көркемдік  бейнелеу  құралы  арқылы 

туатын  образдың  мағынасы  нұсқайтын  мəннің 

белгісіздігі  өлеңнің  авторының,  айтушысының 

ішкі  күйі  мен  тыңдаушысының  ішкі  күйі  ара-

сындағы  тебіреністі  хəлді  бір  арнаға  түсіріп, 

олардың  өзара  жарасымын  арттыра  түседі. 

Əрине,  айтушы  өз  сөзінің  тыңдаушыға  əсерін 

сезбей, білмей сөйлемейді. Өлең сөздегі мазмұн 

байлығы, логикалық жүйенің қуаты, эмоциялық 

күй  тыңдаушыға  əсер  етпей  қоймайды. Шығар-

ма  өзегіндегі  эмоциялық  күй,  тебіреністі  хəл 

неғұрлым шынайы, неғұрлым терең болса, оның 

тыңдаушыға  əсері  де  соғұрлым  қуатты  болып 

шығады.  Бұл  өз  кезегінде  өлең  сөздің  айрықша 

образдық жүйесіндегі  мəн  мен мағынаны пайым-

даудың  өрісін  кеңейте  түседі.  Өлең  өзегінде 

жасырын  жататын  мəн  мен  мағына  осындай 

айрықша  жəне  күрделі  образдық  жүйенің  көр-

кемдік қызметі нəтижесінде пайда болады.  

Аталған  жүйені  түзуші  құбылыстарды,  шарт-

ты түрде, сандық жəне сапалық деп екіге бөлуге 

болады.  Сандық  көрсеткіштер  тілдік  бірліктер-

ден  тұрады.  Сапалық  көрсеткіштер  мазмұндық 

бірліктерден  тұрады.  Олардың  əрқайсысының 

табиғатын  жете  білудің  қажеттігі  даусыз.  Бірақ 

сандық көрсеткіштерді білу сапалық көрсеткіш-

тердің  мəнін  білудің  алғышарттарының  бірі 

қызметін ғана атқарады. Ал сапалық көрсеткіш-

тердің  сырын  білу  сандық  көрсеткіштердің 

мəнін жете тануға мүмкіндік береді. Сондықтан 

сандық  көрсеткіштердің  мазмұнын,  сапалық 

көрсеткіштердің  пішінін  өзара  бірлікте  танып, 

білудің  маңызы  зор.  Өйткені  өлең  өріміндегі 

жасырын  мəннің  өзі  осы  көрсеткіштердің  өзара 

бірлігі  мен  тұтастығының  қызметі  нəтижесінде 

туатын образ, көрініс, оқиға суреті, ахуал арқы-

лы  танылмақ.  Келісті  көркемдікке  жетудің  бір 

жолы осындай. 

Əл-Фараби  «тамаша  көркемдікке  ие  болу» 

өнердің екі мақсатының бірі екендігін көрсетеді. 

Ғұламаның пікірінше, «тек тамаша көркемдікке 

жетуді  мақсат  ететін  өнер  философия  немесе, 

абсолюттік  мағынада  айтқанда,  даналық  деп  ата-

лады» [10, 35]. Абай  өзінің  ақындық  өнерінде 

«тамаша  көркемдікке  жетуді  мақсат»  еткен 

жəне адамзат мүмкіншілігі шегінде сол «тамаша 

көркемдікке»  толық  жеткен.  Соған  орай  Абай-

дың  ақындық  өнерін – даналық  өнер,  Абайдың 

ақындық  танымын  даналық  таным  деген  дұрыс 

болмақ.  Ақынның  даналық  танымындағы  əр 

сөздің,  əр  мағынаның  қиюын  тауып,  қисынын 

келтіріп  түсіндіру  «тағыны  жетіп  қайырудан» 

қиын  болмаса,  оңай  емес.  Ақынның  «қиуадан» 

сөзінің  мағынасын  аудармашылардың  «Хива-

дан»  деп  аударуы  осындай  қиындықтарға 

байланысты.     

«Сегіз аяқтың» келесі өлеңі (шумағы) де тіл 

туралы.  Бірінші  өлеңде  (шумақта)  тіл  «сөйлей-

мін  десе,  өзі  біледі».  Оған  мұндай  ерік  беріп 

отырған – ақынның  лирикалық  «мені».  Өлең 

(шумақ)  тілдің  осындай  еркімен,  еркіндігімен 

түйінделеді.  Осы  қалпында  өзінше  толық,  маз-

мұн  мен  түрдің  келісімінен  кемістік  табыл-

майды.  Өлеңнің  тууына  негіз  болған  шындық 

құбылыс,  одан  туған  эмоциялық  күй  өз  алдына 

дербес  тұтастығымен  ерекшеленеді.  Анығырақ 

айтқанда, өлең (шумақ) «тілдің сөйлеуін» қолда-

ған,  қалаған  эмоциялық  реңкпен  аяқталады. 

Ақындық ой толық тиянақталған. Басқа мағына-

лық  құрылымдық  бірлікке  тəуелді,  бағыныңқы 

емес. 

Екінші өлеңнің (шумақтың) түйінінде əуелгі 

өлеңнің  (шумақтың)  түйініндегі  эмоциялық 

10                                                                                                                        Абай институтының хабаршысы.  № 4 (10). 2011

 

 

 

мəнге тəуелсіз, мүлде басқа күйдің сарыны бар. 

Тілдің  алдыңғы  өлеңде  (шумақта)  көрініс 

тапқан еркіндігі мына жерде негізге алынбайды.  

 

Қиналма бекер, тіл мен жақ, 

Көңілсіз құлақ – ойға олақ [1, 117], – 

 

дегенде,  ақын  бастапқы  тақырыптық  сазға 

қайшы  басқа  сазға  ауысады.  Алғашқы  өлеңнің 

(шумақтың)  түйінді  ойының  мағынасы  мен 

кейінгі шумақтың түйінді ойының мағынасы екі 

түрлі,  бір-біріне  бағынышты  да  емес,  бірінен 

бірі басыңқы да емес.  Араларында сабақтастық, 

ыңғайластық,  себеп-салдарлық  қатынас  жоқ. 

Бірін-бірі  жоққа  шығарғандай  қарама-қайшы-

лық  бар. Қарама-қайшылықтардың  арасында  да 

сабақтастық,  тұтастық  болатыны  рас.  Бірақ 

мына қарама-қайшылықтардың болмысынан он-

дай  тұтастық  көзге  түспейді.  Осының  негізінде 

мынадай  пікір  өріліп  шығады: «Сегіз  аяқтың» 

алғашқы екі өлеңіндегі (шумағындағы) екі түрлі 

түйінді  ой  ақынның  бір  тақырып,  бір  құбылыс 

туралы  екі  түрлі  толғанысты  күйінен  туған. 

Мұндай  екі  түрлі  күй  ақынның  ақындық  толға-

нысына  негіз,  шығармашылық  ой  өзегінің  ту-

уына  себеп  болған  шындық  құбылыстардың 

сарындарының да екі түрлі екендігін аңғартады. 

Екінші өлең (шумақ) жүйесіндегі көңіл күй-

дің  туу  себебін  білдіретін  шындық  құбылыстың 

мəні  тыңдаушының  болмысымен  байланысты 

белгілі  болады.  Алдыңғы жағдайда  «қызыл  тіл-

дің»  қасиеті  немесе  сөйлеушінің  шешендігі  ту-

ралы  ғана  айтылса,  ендігі  тұста  тыңдаушы  тұл-

ғасы  бой  көтереді.  Алдыңғы  өлеңде  сөйлеуші 

немесе  «қызыл  тіл»  теңдессіз  келісті,  керемет 

болғанда,  кейінгі  өлеңде  тыңдаушы  сөздің  не 

сəнін, не  мəнін  ұқпайтын, адам  айтса  нанғысыз 

надан  болып  шығады.  Осылайша,  қиыннан 

қиыстырып сөйлейтін ер данасы, «толғауы тоқ-

сан  қызыл  тіл»  жəне  «соқыр,  мылқау»  тыңдау-

шы арақатынасында  «надан» тақырыбы туады: 

 

Басында ми жоқ, 

Өзінде ой жоқ, 

 

 

Күлкішіл, кердең наданның. 

Көп айтса, көнді, 

Жұрт айтса, болды, 

 

 

Əдеті надан адамның. 

 

 

       Бойда қайрат, ойда көз 

 

 

      Болмаған соң, айтпа сөз

 [1, 117]. 

 

Басында ми, өзінде ой болмайтын адам жоқ. 

Жан  болған  соң,  əркімде-ақ  азды-көпті  ми  бар, 

адам  болған  соң,  əркімде-ақ  жақсылы-жаманды 

ой  бар.  Ақынның  жоқтап  отырған  «миы»  мен 

«ойы»  басқа.  Мидың  жоқтығы  да,  ойдың  жоқ-

тығы да образды. Олардың мағынасы да, мəні де 

көп  қырлы.  Сөйлеушінің  асыл  сөзін  ұғу  үшін 

тыңдаушының «бойында қайрат», «ойында көз» 

болуы  да  толығымен  астарлы,  ауыспалы  мағы-

нада  айтылып  тұр.  Тыңдаушыдан  табылмай 

отырған «ми» мен «ой», «бойдағы қайрат», «ой-

дағы  көз»  жайын  парықтағанда,  осы  шартты 

мағыналар  жүйесінен  туатын  мəннің  поэтика-

лық  қызметіне  сүйенген  абзал.  Ақынның  өзі 

сипаттап  отырған  тыңдаушысын  бір  сөзбен 

«надан»  деп  білуінің  себебі  де  осы  жаймен 

сабақтас анықталады.  

«Теңіздің сыры тамшыдан танылады», – де-

ген  ойды  білдіреді  қазақтың  халық  даналығы. 

Мұны  жалпыландырғанда,  бүтіннің  мəні  бөл-

шектен  танылатыны  туралы  теңдессіз  терең 

қағида  алдымыздан  шығады.  Тамшыдан  теңіз-

дің  сырын  тану,  теңіздің  сырынан  тамшының 

мəнін  білу  туралы  осы  ойда  үлкен  философия-

лық  концепция  бар  десек, артық  емес. Мағына-

ны, мəнді тану, түсіну туралы герменевтикалық 

теорияның  арғы-бергі  тарихындағы  өзекті 

қағидалардың  өзегі  қазақ  халқының  осы  бір 

даналық  тұжырымының  аясына  сыйып  кетеді. 

«Сегіз  аяқтың»  əр  аяғы – өз  алдына  бүтін,  бір-

тұтас  көркемдік  құбылыс.  Мағыналық-құры-

лымдық тұтастық, тақырыпшалар мен тақырып-

тың, сөз бен образ – сөздің нақты мағынасы мен 

жалпы мағынасы, ашық мағынасы мен жасырын 

мағынасы  арасындағы  байланыстардың  байлы-

ғы  сегіз  тармақтан  тұратын  өлеңнің  көркемдік 

мəнінің əдеттегі түсініктен əлдеқайда тереңдігін 

білдіреді.  Осы  айтылған  жайларды  негізге  ал-

ғанда,  Абайдың  белгілі  бір  поэтикалық  ойын 

танып, білу, түсіну үшін, оның шығармашылық 

мұрасын,  тарихи  жəне  мəдени  ортасын  түгел 

білуге  тура  келеді.  Бұған  «Сегіз  аяқ»  құрамын-

дағы  өлеңдердің  əрқайсысын  жеке  алып  қарас-

тырғанда да көз жеткізуге болады. 

 

Жартасқа бардым, 

Күнде айғай салдым. 

 

Онан да шықты жаңғырық. 

Естісем үнін, 

Білсем деп жөнін, 

 

Көп іздедім қаңғырып. 

 

 

Баяғы жартас бір жартас, 

 

 

Қаңқ етер, түкті байқамас

 [1, 122]. 

 

Ақын жартастың образын жасаған. Образдан 

тіршіліктегі  қарапайым,  тұрмыстық  сипаттағы 

көрініс елес береді. Сегіз жол өлеңнің мазмұны 

толық, пішіні жарасымды. Ой аяқталған. Мағы-

насы  анық.  Түсінікті.  Бірақ  лайықты  білімі, 

«бойында қайраты», «ойында көзі» бар тыңдау-

шы  немесе  оқушы  ақынның  айтпағы  басқа 

екенін  сезбей  қалмайды.  Шығарманы  түсіну 

барысында  мұның  маңызы  зор.  Ақынның  шы-

ғармасын  қабылдаудың  осы  деңгейінде  мына-

дай  жайлар  анықталады:  а)  берілген  сегіз  жол 

өлеңнің  мағынасы  өмірдің  нақты  шындық 

құбылыстарына сай ашылады; ə) нақты шындық 

құбылыстарға сай ашылатын мағынаға лайықты 

мəн  белгісіз;  б)  ақынның  айтқысы  келген  ойы 

затты шындық оқиғаларға  сай  ашылатын мағы-

Абай институтының хабаршысы.  № 4 (10). 2011                                                                                                                          11 

жүктеу/скачать 1,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: