Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ... деп ал; ... деп бар; ... деп жібер; .... деп кет;
- -йын де
| келгенмін
келерсің келмекшімін келетінсіцдер келемін келесіз келеді келеміз келейін келіңіз келсін келейік келсе келсек Тілімізде «Деген» деген не деген сөз?», «деген» де- генді орысша не дейді?», «Қелемін дейді дейді» тәрізді сөз қолдану ресімі — үйреншікті әдет. Бірақ осы үйрен- шікті әдет тек де етістігінің ерекшелігімен ғана байла- нысты, өйткені басқа етістіктердің сондай формаларын осылайша қолдану мүмкін емес. Есімдерден құралған сөз тіркестері мен сөйлемдерді де хабарлаушы адам 268 тьіндаушыға (окушыға) де етістігінің, оныц формала- рының жәрдемі арқылы үйіріп әкеліп, кажетіне қарай бастауыштың да, баяндауыштың да, анықтауыштың да, толыктауыштыц да, пысықтауыштын да формасына тү- сіріп, тиісті мүшелердің кызметтерін аткарта береді. Онымен ғана тынбай, одан арғы ойды тағы да сол де етістігінің формалары арқылы жалғастыра беруге бо- лады. Де етістігініи есімше (деген, дейтін, дер, демекімі), көсемше (деп, дей, дегелі), шақ (де-ді, деп-ті, деген-ді), рай (десе, дейік) формалары дербес те, әр алуан тір- кестер күрамдарында да қолданыла береді. Осылайша я дербес, я тіркесіп колданылатын бүл формалар өзде- рінің негізгі мағыналарында да, көмекшілік кызметте де жүмсалады және түрақтанған тіркестердің күрам- дарында да жиі үшырайды. Дегенмен, осы аталған фор- малардың ішінен өзіне тән негізгі мағыналары мен функцияларын сақтау жағынан болсын, баска сөздер- мен тіркесіп, неше алуан грамматикалық мағыналар білдіріп, кызмет көрсетуге дәнекер болу жағынан бол- сын, ең жиі колданылагын, яғнн ең елгезек формала- ры — деген және деп формалары. Асан қайғы деген қарт болыпты; Күс деген үшар болар еді; Білімді боламын деген, адам көп оқыр болар; Ананың балаға деген мейірімі-ай десейші! сияқты мы- салдардан деген формасының беретін мағыналары мен атқаратын қызметтерінің басты-басты кейбір нүсқала- рын керуге болады. Деп формасының функциясы да аса көп және тіпті күрделі. Ең алдымен, бүл форма хабарланылмақшы ойға қатысты сөзді я сөздерді түгелімен ертіп алып, айтылмак- шы я аталмақшы амал-әрекеттің (көбінесе, әрине, баян- дауыштың) мақсаты, ниеті, сылтауы, себебі, салдары, нұсқауы сияқтандырып көрсету үшін қолданылады. Мүн- дайда деп формасы өзінің негізгі мағынасын түгел я жартылай сақтап отырады. Мысалы: осы ойымды ай- тайын деп келдім; ... Осылай деп түсініңіз; ...ақыл айтар деп күтіп отырмыз т. б. Деп формасы нағыз көмекші болып жұмсалғанда, амалдың әр килы кезеңдерін және жүзеге асу сипатта- рын білдіретін көптеген аналитикалық форманттар жа- сауға дәнекер болып, сол формаиттардың түрақты ком- Поненттерінің бірі есебінде қызмет етеді. Ол форманттар және олардың функциялары мынадай: 269 ... деп ал; ... деп бар; ... деп жібер; .... деп кет; ... деп сал; ... деп таста форманттары, қажетіне карай, түрле- ніп, өздерінен бұрынғы сөзді, сөз тіркесін, сөйлсмді... бұлжытпай айтуға дәнекер болуларымен катар, сол \а- бардың не алдын ала (... деп ал ...), -йын де форманттарына -п қал; -п барады, -п ке- леді форманттары қосылып, күрделі форманттар (-йын деп қал; -йын деп бар; -йын деп кел) қүралады да, олар әркайсысы жетекші етістікке өздерінше реңк үстейді. Олардың сипаты мынадай: \ жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|