«ахмет байтурсынов основатель казахского языкознания»

27 
2. Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө. Жақып - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. 
3. Ахмет Байтұрсыновтың халық ағарту саласына қосқан үлесі //Халықаралық ғылыми 
конференция/. – Алматы, 2007 жыл. 
4. Байтұрсынов Ахмет. Тіл тағылымы. - Алматы «Ана тілі», 2003 жыл. 
 
 
 
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ - ҚАЗАҚ ТІЛІН ЗЕРТТЕУШІ 
Есенгельдина Мария Кеулмжаевна, 
Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасының 
«Жітіқара ауданы білім бөлімінің гимназиясы» КММ 
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
 
 
Ахмет Байтұрсыновтың бойынан табылған дарыны оған поэзияда, публицистикада, 
ғылымда және де мәдениеттің басқа да салаларында өзін шебер екендігін көрсете білді. Ол 
білім жолында өзінің сара жолын көрсеткен ғалым, қазақ тілін жетілдіру үшін шетел 
әдебиеттерін аударған аудармашы ретінде де танимыз, этнограф, көптеген оқулықтардың 
жазып қана қоймай, сонымен қатар жас балаларға, ересектерге арналған көптеген өлеңдердің 
авторы. Байтұрсынов балалармен қатар ересектерге де білім бұлағын ашқан үлкен ұстаз 
болды. Ол халықтың жадында қазақ ғылымы мен мәдениетінің шырағы болып қала берді. 
«Егер халқымыздың басты байлығы - денсаулығы болса, жаны үшін басты байлығы – 
білім мен өнер, осылардың көмегімен халқымыз дамып, қанатын кеңге жаяды деп үміт еткен. 
Ұлт ұстазының басты міндетттерінің бірі – жастарға білім беру, қолөнерге үйрету, оларға 
мамандық беру. Осы міндеттерді жүзеге асыру үшін қазақ даласында барлық ауылдарда қазақ 
мектептерін ашып, қазақ тілінде сабақ беру керек. Бұл біздің басты мақсатымыз және 
міндетіміз», - деді Ахмет Байтұрсынов. 
Ахмет Байтұрсынов - алғашқы қазақ әліппесінің авторы. Ғалым Байтұрсыновтың 
құрметіне аталған жаңа қазақ әліпбиі кезінде жазу реформасын жүргізу барлық түркітілдес 
халықтар үшін үлгі тұтарлық болды. Сондай-ақ, автор «Ана тілі бойынша нұсқаулық», «Қазақ 
тілі курсының экспозициясы», «Грамматиканы оқуға арналған нұсқаулық», «Сөйлеуді 
дамыту» сияқты түрлі хрестоматияларды жазды. Бұл әдістемелік еңбектер әлі күнге дейін 
қазақ тіл білімі және қазақ тілін оқыту әдістемесі саласындағы ғалымдардың арасында беделді. 
Ахмет Байтұрсынов қазақ әдебиеті мен жазуының дамуына үлкен үлес қосты. Атап 
айтқанда, оның «Қырық мысал» және «Маса» жинақтарына енген ертегілері ең танымал. 
Байтұрсынов қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинау және басып шығару бойынша үлкен жұмыс 
атқарды. Ол 1923 жылы жарық көрген «Ер Сайын» поэмасы, «23 жоқтау» (1926) және 
«Әдебиеттану» (1926) кітаптарын шығарды. Ахмет Байтұрсынов қазақ балаларын ана тіліне 
оқытуға арналған бірқатар оқулықтар жазды. Өлеңдерінде ол қазақ халқының қажеттіліктері 
мен ұмтылыстарын, жарқын болашақ туралы армандарын білдірді, сол заманды басқарушы 
болыс билердің екіжүзділігін әшкереледі, білім алуға, мәдениетті болуға шақырды. «Қырық 
мысал» (1909), «Маса» (1911) шығармаларында бос әурешілік, жалқаулық, уақытты босқа 
өткізу, надандық сияқты адамның кемшіліктері мазақ етіледі. 
Табиғатынан дара туған Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінің қалыптасуының негізін 
қалады. Оған көптеген дәлелдер толып жатыр. Қазақ тілін зерттеуші А.Байтұрсынұлы 
мұғалімдерді дайындайтын оқу орнын бітіргеннен кейін, балаларды оқытуды қолға алды. 
1895-1909 жылдар аралығында ауылдық болыстық бастауыш мектепте, 5-6 жыл екі сыныптық 
училищеде мұғалім болып жұмыс істеді. Тек қана бала оқытып қоймай, қазақ балаларының 
сауатын қазақша ашатын ұлттық жазу таңбамызбен (әліпби), қазақ мектептерін ашуға, қазақ 
тілін оқыту жүйесін құруға, ана тіліндегі оқулық шығаруға, ана тілінде оқытудың тиімді 

28 
әдістерін жасауға жіті назар аударды. 1910 жылдан бастап қазақ жазуымен, яғни әріптердің 
таңбасымен айналыса бастады.
1901 жылдан бастап, ең бірінші, қазақ тілінің дыбыстық жүйесімен, грамматикалық 
құрылысын зерттеуге кірісті. Екінші, қазақ әліппесі мен емлесін реттеп, жеңілдету жолында 
еңбек етті. Үшінші, қазақ жазба жұмысын басқа тілдерден енген қажетсіз сөздерден арылтуға, 
синтаксистік жағынан құрылысын басқа тілдердің жағымсыз әсерінен тазарту үшін бар күшін 
жұмсады. Төртінші, қазақ прозасын, іс-қағаздар тілін, халықты сөйлеуге икемдеу үшін 
ғылыми терминдер жасауға кірісті. 
Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі мен оны таңбалайтын әріптер туралы 1912 жылдан 
бастап «Айқап», «Қазақ» газеттерінде өз пікірін жазды. 1912 жылы «Айқап» газетінде 
«Шаһзаман мырзаға» атты көлемді мақала жазып, қазақ дыбыстарын білдірмейтін араб 
таңбаларды жуан дыбыстарды әліпбиге енгізбеу керектігі туралы жазды. Сөздің тұтас 
жіңішкелігін білдіру үшін оның алдына дәйекші таңбасын қою керектігін дәлелдеді. 
«Оқу құралы» кітабында 24 дыбыс, соның ішінде 5 дауысты дыбыс, 19 дауыссыз 
дыбысқа бөлген. Және кейбір дыбыстарды р, л, у, и дыбыстарын жарты дауысты дыбысқа 
бөлген. Ымыралы дыбыстар: з, ж. 
Ымырасыз дыбыстар: д, ғ, г. 
Дыбыстарды айтылуына қарай жіктегенде қазақ тіліндегі дыбыстар дауысты, 
дауыссыз болып бөлінген. 
Дауысты дыбыстарды өзара толық, шала дауысты деп екіге бөлген. 
Толық дауыстыларды аңғал, қымқыру деп екіге бөледі.
Шала дауыстылары ауыз шығысты, мұрын шығысты болып бөлінген. 
Ауыз шығыстылары босаң жолды, қысаң жолды деп бөлген.
Мұрын шығыстылары босаң бөгеулі, қысаң бөгеулі, тұйық бөгеулі деп бөлген. 
Дауыссыз дыбыстар босаң жолды, қысаң жолды болып екіге бөлінген. 
Қысаң жолдары ашық жолды, тұйық жолды болып бөлген. 
Босаң жолдары да ашық, тұйық, тұйықтау болып үшке бөлінген. 
1914 жылы шыққан «Тіл-құрал» кітабы сөз мүшелері сөйлеу және де сөйлемге 
тоқталған бұл кітаптың артықшылығы буындар, дыбыстар, әріптер мен жазу қағидалары, 
сөздерді дұрыс жазудың жалпы ережелері толық көрсетілген. Сонымен қатар атауыш сөздер 
зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік. Шылау сөздер, үстеу, демеу сөздер, жалғаулық, 
одағай сөздер,тасымал, қорыту. Қорытуда тұлғасына қарай 5 түрге: түбір, туынды, (туғын сөз), 
қос сөз, қосалқы сөз, қосымшалар деп бөлген. Сөз мағынасына қарай тоғыз түрге: зат есім, 
сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, демеу, жалғаулық, одағай сынды топтарға бөлді. 
Ахмет Байтұрсынұлы әліпбиі, яғни төте жазуының 1912 жылдардан бастап қолданысқа 
енгені белгілі. Төте жазудың мынадай ерекшеліктерін атап өтуіміз қажет: 
- қазақ тіліне сай емес артық әріптер алып тасталды: 
- араб тілінің заңдылықтарына тән дидактикалық белгілер қолданылған жоқ; 
- дыбыстар үндестік заңына сайкес жасалды. 
А.Байтұрсынұлы әдістемеге де аса көңіл бөлген. 1920 жылғы «Баяншы» кітабын 
жазудағы басты мақсаты әріптерді оқушыларға қалай дұрыс оқыту әдістемесін ұсынады. Ол 
тек әліпбиді құрастырып қана қоймай, әріптерді, қазақ тілін қалай дұрыс оқыту керектігі 
жайында да кітап жазды. «Әліп-би» жаңа құралы кітабында оқушыларға әріптерден құралған 
дыбыстарды буынға қалай дұрыс бөліп оқыту жолын көрсеткен. Берілген әріптерден бірінші 
буын құрастырса, буыннан сөз, сөзден сөйлем құрастыру сияқты тапсырмалар құрастырған. 
Мысалы, /ар/аз/, /ара/, /аза/, /араз/, /азар/ бұл сөздерді буынға бөлу керек, буыннан сөз 
құрастыру керек, осы сөздерден сөйлем құрастыруы керек. Қазіргі жаңартылған білім беру 
бойынша оқушылар алдымен жаңа сөзбен таныс болады, сол сөздерге байланысты синоним 
табуы керек, синонимді қолданып, сөйлем құрастыру керек. Бұл жаңа сөздермен жұмыс болып 
табылады.

29 

жүктеу/скачать 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: