Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

34 
қазақ тіл білімінің негіздерін, сондай-ақ грамматиканы анықтайтын ғылыми терминологияны 
әзірледі.
Ахмет Байтұрсынов ана тілі бойынша оқу құралдарын, ликбез жүйесіне арналған 
оқулықтарды, 1920 жылдары бірнеше басылымдарды қамтыған суретті әліпби құрастырады. 
Араб жазуы дауысты дыбыстарды көрсетпестен қолданылған кезде түркі тілдері үшін белгілі 
бір қолайсыздықтар тудырды. Ол араб әліпбиін реформалаудың бірегей жобасын ұсынды. Ұлт 
жанашыры Ахмет Байтұрсыновтың қазақ тілінің табиғатын, құрылымын біліп-танытудағы 
қызметі енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулықтар жазумен ұласады. 
Халықтың ең үлкен өнертабысы - жазу. Қазіргі жазудың негізі - ежелгі жазу. Орта Азия 
мен Қазақстан халықтарының жазуы орта ғасырларда пайда болды. Кейіннен ата-бабаға 
айналған ежелгі түркі халықтары, соның ішінде қазіргі қазақтар да Еуразия тарихында елеулі 
рөл атқарды. 
V ғасырдан XV ғасырға дейінгі түркі тілі оның көп бөлігінде ұлтаралық қатынас тілі 
болды. Мысалы, Бату мен Мунк моңғол хандары кезінде Алтын Ордадағы барлық ресми 
құжаттар, моңғолдан басқа халықаралық хат алмасулар түркі тілінде де жүргізілді. Қазіргі 
қазақ тіліне жақын тілдің қалыптасуы мен дамуы XIII - XIV ғасырларда болған. Әріптік 
жазудың көне түрлерінің бірі VI-VII ғасырларда пайда болған көне түркі жазуы болып 
табылады. Мұндай жазудың алғашқы ескерткіштерінің бірі 1896-1897 жылдары Қазақстанда 
Әулие-Ата маңында (қазіргі Тараз қаласы) табылған. Онда көне түркі жазуы бар 5 тас 
табылды. Ал 1940 жылы Шығыс Түркістанда VIII ғасырдың ортасындағы көне түркі 
жазуының жақсы сақталған 4 қолжазбасы табылды. Бұл табылғандардың барлығының да
үлкен ғылыми маңызы болды. Араб жазуы Орта Азия мен Қазақстанда рухани және зайырлы 
мектептерде, ресми хат алмасуда қолданылды. Оның әдемі ою-өрнектері бағаналармен, 
карниздермен, ғимараттар мен құрылыстардың күмбездерімен безендірілген. Ғалымдар мен 
ақындар өз еңбектерін араб тілінде жазып, беттерін жоғары көркемдік деңгейде жасалған 
суреттермен безендірді. Шығыстың көрнекті ойшылдарының барлық еңбектері араб және 
парсы тілдерінде жазылған, өйткені бұл тілдер Халықаралық тіл болып саналды. 
Қазақстанда араб графикасы X-XX ғасырлар аралығында 900 жыл бойы қолданылған. 
Ахмет Байтұрсынов 1912 жылы араб графикасы негізінде қазақ жазуын реформалап, оны 
шетелде тұратын миллиондаған қазақтарға пайдалануға мүмкіндік берді. Ол қазақ тілінде 
қолданылмайтын барлық таза араб әріптерін алып тастап, қазақ тіліне тән әріптерді қосты. 
«Жаңа емле» («Новая орфография») деп аталған жаңа әліпбиді әлі күнге дейін Қытайда, 
Ауғанстанда, Иранда тұратын қазақтар қолданады. 1917 жылдан кейін Қазақстанда латын 
әліпбиіне көшу қозғалысы басталды. Бір кездері әлеуметтік дамуда оң рөл атқарған араб 
жазуы қазір көптеген адамдарға тарихи прогреске кедергі болып көрінді. Диакритикалық 
белгілер (дыбыстың онсыз басқаша оқылатындығын көрсететін белгілер) алфавитті зерттеуді 
қиындатты. Әріптердің сөздегі орналасуына байланысты әріп жазуының айырмашылығы. 
Оқуды қиындататын белгілердің анық емес құрылымы. Араб әліпбиінің белгілерін арнайы 
мәтіндер үшін қолдану мүмкін еместігі: формулалар бар ноталар, ғылыми еңбектер және т.б. 
Араб жүйесінің қазақ тілі үшін өзекті еместігінің басты дәлелі оның фонетикалық бірегейлікті 
толық жеткізбегені және терушілердің жұмысын қиындатқаны болды. 
Қазақстанда латын қарпіне көшу қозғалысы 1923 жылы басталды. Көптеген 
пікірталастардан кейін 1929 жылы қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру (латындандыру) 
жүзеге асырылды. Газеттер мен журналдар латын қарпінде басылып, мектептерде латын 
әліпбиі енгізілді. Мұның бәрі оқытудың жаңа түрін, қаріптерді шығаруға, оқулықтар шығаруға 
және мұғалімдерді даярлауға үлкен шығындарды қажет етті. Латын негізіндегі қазақ 
әліпбиінде қазақ тілінің ерекше дыбыстарын беруге қажетті белгілері бар әріптер болды. 
Алайда, Қазақстандағы латын жазуының өмірі 1929 жылдан 1939 жылға дейін қысқа болды. 
Латын әліпбиін қолдаушылардың оның көмегімен Еуропалық мәдениетті түсінуге деген 
үміттері орындалмады. Латын жазуын меңгеру мәдениеттің дамуының еуропалық деңгейінің 
жетістіктерін игеруді механикалық түрде қамтамасыз етпеді. Латинистер мектепте, тіпті шет 

35 
тілдерін оқуды ұйымдастыра алмады. Дегенмен, бұл қазақ жазуы мен типографиясының 
дамуындағы белгілі бір кезең болды. Осы кезеңдегі кітаптар қазақ халқы мәдениетінің нысаны 
мен мазмұны бойынша Ұлттық қорға енді. 
Содан кейін кириллицаға (кириллизация) аударма жасалды. Қазақ тілінің фонетикалық 
ерекшеліктеріне сәйкес 42 әріптен тұратын орыс графикасы негізіндегі жаңа әліпби жобасы 
1940 жылы ұсынылды. Осы уақыттан бастап қазақ кітаптарын, газеттері мен журналдарын 
басып шығару, ресми хат алмасу және мектептерде оқыту жаңа қазақ әліпбиінде жүргізілді. 
Жүз жыл бұрын араб жазуының «Байтұрсынов» әліпбиінен ауысуы лингвистер мен 
қоғам қайраткерлері арасында біздің заманымызда да көрініс табатын ұзақ полемикамен қатар 
жүрді. Араб жазуы Орталық Азияға исламизация нәтижесінде келді және ол Қазақстан 
аумағында Х ғасырдан ХХ ғасырға дейін белсенді қолданды. Алфавитте 29 әріп және кейбір 
дауысты дыбыстарға қосылған «хамза» белгісі болды. Ол оңнан солға жазылды. Ғалым 
Орынборда өткен ғалымдардың қазақ-қырғыз съезінде жаңа әліпбидің ерекшеліктерін атап 
өтті: «Жаңа әліпбидің ерекшеліктері - тез жазылуда, балаларды оқыту кезінде әр әріп бөлек 
бөлінеді, жазбаша нұсқасы баспаға өте ұқсас. Қазір қазақ әліпбиіне тең келер ештеңе жоқ», - 
деді ол. Жаңа әліпби халық арасында «төте жазу» деген атпен танымал. Алфавитті жұртшылық 
қабылдап, мектептер мен медреселерде, сондай-ақ 1913-1917 жылдары өзі редактор болған 
алғашқы қазақ тілді «Қазақ» газетінде қолданды. Лингвист араб графикасы негізінде қазақ 
жазуына арналған бірнеше еңбектер шығарды және Кеңес өкіметі орнағаннан және Қазақ 
АССР құрылғаннан кейін 1924 жылға дейін ережелерді пысықтады. Осы алфавитті қолдана 
отырып, «сауатсыздықты жою» бойынша оқу құралдары шығарылды.
Кейбір мәліметтер бойынша, 1929 жылы республика халқының 8-10%-ы араб жазуы 
негізінде сауаттылыққа ие болған, бұл кеңестік бағдарлама аясында оң динамиканы көрсетті. 
Ол кезде араб тілінде он газет пен екі журнал жарық көрді. Бұл модификацияланған алфавитті 
Қытай, Иран және басқа елдердегі қазақ диаспоралары қолдануды жалғастыруда. 1923 жылы 
қазақ тілін латын қарпіне көшіру қозғалысы басталды. Арабистер мен латинистер деп 
аталатындар арасындағы даулар 3 жылға созылды және қазақ тілін, яғни Байтұрсыновты 
Молдағали Жолдыбаев, Халел Досмұхамедов және Міржақып Дулатов сияқты қоғам және 
саяси қайраткерлер қолдады. Өз кезегінде, латын тілін жақтаушылар, олардың арасында Ораз 
Жандосов пен Санжар Асфендияров болды, ал идеялық шабыттандырушы лингвист Телжан 
Шонанов болды, араб әліпбиі латын әліпбиінен әлдеқайда төмен деп санайды: олар дауысты 
дыбыстарды білдіретін диакритикалық белгілердің көптігін, оңнан солға қарай жазуды сынға 
алды, бұл типографиялық жұмысты қиындатты, яғни дыбыстардың дәл берілмеуі. Олардың 
басты дәлелі-латын графикасы арзан және полиграфиялық өндірісте ыңғайлы болды. 
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ халқы үшін еткен еңбегі, қосқан үлесі шексіз. Оның өмір 
жолын, қызметін, идеяларын білу және бағалау — біздің ортақ парызымыз. 

жүктеу/скачать 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: