Аккузова айнур абдыжалиловна

82 
құда сау ете қалды. Қарекең бір баласы екеу болып, әйтеуір бір жат үйге бас 
құда болып табалдырық аттайтын ең бақытты, ең қуанышты кезеңді қалай 
қарсы аларын  көз  алдына  анық елестете  алмаушы  еді.  Ал  дәл  қазір,  көліктен 
түсіп,  үлкен  бастырманың  алдындағы  қазыққа  ат  байлап  жатқанда  үйден 
өзінің  ет  құдасы  бой  көрсетіп  сәлем  бере  шықпағанына  іштей  налып  қалды» 
[93,  28  б.].  Күйеу  мен  қалыңдықтың  аталары  немесе  әкелері  бір-біріне  құда 
болып  саналады.  Сол  құдалардың  бірнеше  түрі  бар.  Қазақта  бел  құда,  құрсақ 
құда, бас құда, жанама құда деген түрлері кездесіп жатады. Ал Д. Исабековтің 
«Шалдар» әңгімесінде ет құда деген түрі де бар. Біздіңше, бұл бәрінен жақын, 
бауырындай  болған  құда.  Қазақта  «бауырым  –  бауыр  етім»  деген  сөз  бар  ғой. 
Соғай орай жасалған күрделі тіркес деген болжам жасауға болады.  
Д. Исабеков туындыларында жиі кездесетін туыстық қатынастың бір түрі – 
бәйбіше мен тоқал. Бәйбіше – бірнеше әйел алған ер адамның бірінші әйелі. Ал 
қалған  әйелдері  ретіне  қарай  үлкен  тоқал,  кіші  тоқал,  сондай-ақ  кішілік  деп 
аталады. Қазақ дәстүрінде көп әйел алмаған ер адамның әйелі дана, елге сыйлы, 
ағайын-жұрт арасына сөзін жүргізе алатын болса, егде тартқан шағында оны да 
бәйбіше деп атай береді [117, 602 б.]. Қазақ қоғамында бұл қатынас отбасылық 
татулықты,  береке  мен  бірлікті  сақтап,  ел  алдында  абыройлы  жанұя  атануда, 
бала-шағаның  азамат  болып  өсіп-өнуіне  үлкен  әсерін  тигізетін  маңызды 
мәселенің  бірі.  Д.  Исабеков  шығрмаларында  бәйбіше  мен  тоқал  арасындағы 
қарым-қатынас егжей-тегжейлі баяндалып, ашық суреттелмесе де, жалпы қазақ 
отбасында  көп  әйел  алушылықтың  жиі  кездесетінін  байқатады.  Мұндай 
жұбайлық қатынас әсіресе дәулетті, қолында билігі бар ауылнай, болыстардың 
отбасындағы  қалыпты  жағдай  екенін  көреміз.  Тоқалдың  отбасындағы  рөлі 
бәйбішеге қарағанда төмен болған. Мәселен, «Тіршілік» повесіндегі Қыжымкүл 
–  Дәулетбай  байдың  тоқалынан  туған  қызы.  Дәулетбай  оны  жастығы  мен 
көркіне қызығып алған болатын. «Құдд-ай-ай, құддай-ай, сорлы басым-ай!» деп 
Дәулетбайдың  бәйбішеден  кейін  ажарына  қызығып  жуан  алған  тоқалы 
шарасыз  халде  күйіне  жылап  жіберді»,  «Қайтыс  болған  тоқалы  өзіне 
қамшының сабындай да құны болмаса да, біреуге – мына жатқан қызына ана 
екен-ау!».  
Жалпы қазақ тілінде туыстық қатынасты білдіретін ұғымдар  өте көп екені 
белгілі.  Бұл  –  халықтың  көпшіл  мінезімен,  ішкі  ұлттық  сипаттарымен 
өлшенетін баға жетпес құндылық. Терминолог-ғалым Б. Қалиұлы қазақ тілінде 
«туыс»  концептісінің  этномәдени  мәнін  және  оған  қатысты  тілдік  бірліктерді 
жинақтай  келе,  бұл  ұғымның  ауқымдылығын  былай  түсіндіреді:  «Туыстық 
ұғым  орыс  халқында  5-6  ұрпақты  ғана  қамтыса,  қазақ  халқында  ол  10-12  (15) 
ұрпақты  қамтиды.  Қазақ  халқында  бар  «нағашы  жұрт»  ұғымы  орыс  халқында 
жоқ. Сондай-ақ, қазақ салты бойынша келін күйеуінің туыстарын аты-жөнімен 
атамай,  оларды  «ұзын  қайнаға»,  «сері  қайным»,  «сылқым  қайың  сіңлім»  деп 
тергеуінен  де  ұлттық  мәдениеттің  белгісі  көрінеді  [112,  166  б.].  Автордың  15 
ұрпақ  деп  отырғаны  мыналар:  1.  Баба,  2.  Ата,  3.  Әке,  4.  Бала,  5.  Ұл-қыз,            
6.  Немере,  7.  Шөбере,  8.  Шөпшек,  9.  Немене,  10.  Туажат,  11.  Жегжат,          
12. Зәузат, 13. Жұрағат, 14. Жамағат.  

83 
Адам  өмірінде  жақындығы  туған-туыстан  асып  түсетін,  жүректің  сырын 
білетін  дос  болатыны  белгілі.  Автор  шығармаларында  үзеңгі  дос  тіркесін 
қолданып,  достың  образын  одан  ары  аша  түскен.  Мысалы:  «Қарекеңнің  өзі 
діттеп жүрген көрші ауылда бір қыз болатын. Оның әкесімен де әмпей-жәмпей 
еді.  «Құдай  қос  көрсе,  жекжат  боламыз  түбі»  деп  ішіне  түйіп  жүрген... 
Сөйтіп,  арада  бір  апта  өткен  соң  Ерғабылдың  үйлену  тойы  болды.  Бұл 
қуанышына  Қарекең  көрші  ауылдағы  түбі  жегжат  болармын  деп  жауап 
түйген  үзеңгі досы  Шерәліні  де  шақырды.  Бірақ  ол  жіберген  шақыру  қағазын 
нақ той болатын күні бара алмаймын деп қайтарыпты» [93, 25 б.].  
Жалпы қазақтың салт-дәстүрге бай халық екенін тілде сақталған көптеген 
этномәдени атаулар көрсетеді. Мысалы, ата-ана баласы 5-6 жасқа толған кезде 
атқа мінгізеді. «Бұл – қозы жаю сияқты т.б. ұсақ шаруашылыққа қолқабыс ете 
бастауын 
айқындайтын 
тіршілік 
цикліне 
байланысты 
атқарылатын 
ғұрыптардың  бірі.  Ата-ана  үшін  жеткіншегінің  жетілуі,  әр  кезеңі  –  жаңаша 
қуаныш, келер күннің жақсы үміті. Баланы атқа мінгізетін күні ауыл адамдары 
түгел  жиналады.  Атқа  мінгізу  жоралғысы  бала  5-6  жасқа  келгенде  жасалады. 
Аттың  жал-құйрығына,  бастан-аяқ  жаңа  киім  киген  баланың  баскиіміне, 
шапанына  арқасына  шоқтап  үкі  тағылады.  Үкі  –  қазақ  ұғымында  «зиянды 
күштердің  залалын  қағатын  құс».  Балаға  арнайы  дайындаған  ашамай  ер  атқа 
ерттеледі»  [120].  Соған  қарағанда  сол  жастан  бастап  серігіне  айналған  досты 

жүктеу/скачать 2,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: