Алимхан Жунисбек verstka 19 06 18 indd indd
ХХ ғ. басындағы зерттелімдер
жүктеу/скачать 10,2 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ХХ ғ. екінші жартысындағы зерттелімдер
| ХХ ғ. басындағы зерттелімдер
Қазақ фонетикасының келесі зерттелім дәуірі жиырмасыншы ға- сырдың басы болып табылады. Бұл кезде қазақ фонетикасын зерттеуге ұлт өкілдері [Байтұрсынұлы, Досмұхамедов, Жұбанов т.б.] кірісті. Ұлт зерттеушілері үшін қазақ фонетикасы ана тілінің етене дыбыс жүйесі болып табылды. Сондықтан да олар ана тілінің дыбыс заңдылықтарын көкірек көзімен (интуиция) пайымдай білді (олай дейтін себебіміз, мысалы, А.Байтұрсынұлының арнайы теориялық дайындықтан өткені жайлы әзірге біздің қолымызда мәлімет жоқ). Соның нәтижесінде өзге ұлт зерттеушілерінің көзіне іліне қоймаған жаңа нәтижелер алынды. Екінші дәуірге тән жетістіктер деп, қазақ сөзінің жуан/жіңішке үн- десім әуезінің нақты анықталғандығын, қазақ тілінің төл дыбыс құра- мының тиянақталғандығын, морфем және буын түрлерінің сипаттама- сын, үндесім жазудың қалыптасқандығын айтуға болады. Ал қазақ тіліне тән төл фонетикалық құбылыстардың бірі ерін үндестігінің ескерусіз қалып, емле ережесіне енбей қалғанына тек өкінішпен қарауға тура келеді. Екінші дәуір зерттеушілерінің зерттеу әдісі ана тілінің дыбыс жүйесін көкірек көзімен түйсіну болғандықтан, қазақ фонетикасының екінші зерттелім дәуірін төл зерттелім (интуитивная фонетика) 10 дәуірі деп атаймыз. Өйткені өзге ұлт зерттеушілерінің түйсініміне іліне бермейтін, қазақ тілінің өзіне ғана тән фонетикалық құбылыстардың басы ашылып, казақ жазуының өзіндік үлгісі қалыптастырылды. Шын мағынасындағы қазақы фонетика ғылымы бастау алды. Оның басты құндылығы осында. ХХ ғ. екінші жартысындағы зерттелімдер Қазақ фонетикасын зерттеудің үшінші дәуірі ХХ ғасырдың 50-70-жылдары болды. Бұл кезде қазақ тілтанымында академиялық тұрғыдағы толық фонетика қалыптасып болды. Өйткені еуропалық тіл (фонетика) теориясының жаппай тарап және зерттеушілердің батыс тілтанымынан (лингвистикасынан) мол хабардар болған сәті еді. Со- ның нәтижесінде қазақ тілінің дыбыс жүйесінің зерттеу әдісі ретінде «еуропаөзімшіл» (европоцентризм) талданым амалы кеңінен қолданы- ла бастады. Зерттеушілер [Кеңесбаев, Талипов, Аралбаев, Шварцман, Түркбенбаев т.б.] қазақ тілінің дыбыс құрамын үнді-еуропа тілдерінің фонем жүйесіне салып, қазақ фонетикасына фонем ұғымын ендіріп, атауын орнықтырды. Оның үстіне сөз просодикасына қатысты сөздік екпін енгізілді. Ал қазақ тілінің іргелі заңдылығы болып табылатын үндесім құбылысы (үндестік заңы) қатардағы көп фонетикалық құбылыстардың бірі ретінде қарастырылып, «буын үндестігі» (гар- мония гласных) деген фонологиялық тұрғыдан жаңсақ, фонетикалық тұрғыдан дәйексіз атау пайда болды. Қазақ тілі дыбыстарын фонем мәртебесінде қарастырудың нәтижесінде қазақтың төл сөздерінің жа- зылымына орыс тілінің и, у, я, ю, щ таңбалары енгізіліп кетті. Мұның өзі қазақ тілінің морфем, буын және тасымал жүйесін бұзып кетті. «Орыс сөздері қалай айтылса, солай айтып, қалай жазылса, солай жазу керек» деген тоталитарлық (әкімшіл-әміршіл) емле ережелері алынды. Соның нәтижесінде қазақтың төл әліпби құрамына оннан аса кірме әріптер (дыбыстар) енгізіліп, қазақ әліпбиі екі тілдің: қазақ-орыс (тіп- тен, орыс-қазақ) әліпбиі болып шыға келді. Кірме әріптердің жазылы- мын реттейтін қырыққа жуық [Қалиев] жаңа ереже орынсыз қосылды. Үшінші дәуірге тән жетістік деп, әлеми тілтаным ұстанымдарымен таныс болып, қазақ фонетикасының құрылымын біршама қамтыған алғашқы «академиялық фонетиканың» қалыптасқанын айтамыз. Ал қазақ тілінің дыбыс жүйесін түгелдей фонема мен сөздік екпінге теліп қарастырғанын, соның нәтижесінде қазақ тілінің мор- фем, буын және тасымал желісіне, ең бастысы, қазақ сөзінің айтылым әуезіне нұқсан келтіргенін, әрине, құптай қою қиын. 11 Үшінші дәуір зерттеушілерінің қолданған ғылыми әдісі фонема- лық талдау болғандықтан, қазақ фонетикасының үшінші зерттелім дәуірін екпін-фонемалық зерттелім (акцентно-фонемная фонети- жүктеу/скачать 10,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|