есімді, басыңқы сыңары жалпы зат есімді

150 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012 
Дегенмен Аяужанның бұл қылығында маған 
‰лгі боларлық бір қасиет бар. О да маған 
ғашық.  
6) бағыныңқы сыңары сұрау есімдігі, ба-
сыңқы сыңары жалпы зат есімді болып 
келеді. Мысалы: Ол ерекшелік кімге тән еді, 
өзім де есіме т‰сіре алмай келемін. 
7) бағыныңқы сыңары сілтеу есімдігі, 
басыңқы сыңары жалпы зат есімді болып 
келеді. Мысалы: Еңбек – бұларға да поэзия, 
ән! 
8) бағыныңқы сыңары өз есімдігі, басыңқы 
сыңары жалпы зат есімді болып келеді. Мы-
салы: Осынау бейтаныс адамдардың беттері-
нен өздеріне ғана тән, өздерінің ғана бейне-
лерін ашатын ерекшелігін көбірек таба бас-
таймын. Өзгені білмеймін - өзіме дәл солай! 
Мұны осы к‰нгі жас балаға дейін біледі, неге 
айтып тұрғаным өзіме де жұмбақ. 
2. Жатыс септікті.
1) бағыныңқы сыңары жалпы зат есімді, 
басыңқы сыңары жалпы зат есімді болып 
келеді. Мысалы: Көзінде ашу оты жарқ-жұрқ 
етеді. Бір қабырғасында әжептәуір әдемі сер-
вант, бұрышында ‰ш жақты айна. Тек сонау 
көкжиекте бір болмашы қара бұлт көрінеді. 
Бұл дәрігерлерге сабақ, келешекте ауруды 
тануына орасан зор көмек. Тек менің ішімде 
ғана қызыл шоқ, көзімде к‰н сәулесі, жан-жа-
ғыма шаттана қараймын. Бәрлерінің ж‰зінде 
қуаныш, таңғажайып шаттық. Кейде сілтеу 
есмідіктері зат есімдергі тіркесіп, к‰рделі тір-
кесті құрайды. Мысалы: Сол жағымда қат-
пар-қатпар Мырыш тауы..
2) бағыныңқы сыңары есептік сан есімді, 
басыңқы сыңары жалпы зат есімді болып 
келеді. Мысалы: Әрине, жиырма бес жаста 
жарық жалғанға ризамын. 
3) бағыныңқы сыңары жинақтық сан 
есімді, басыңқы сыңары жалпы зат есімді 
болып келеді. Мысалы: Екеумізде бір-бірден 
екі бөлме, бөлек тұрамыз.
4) бағыныңқы сыңары жіктеу есімдігі, 
басыңқы сыңары жалпы зат есімді болып 
келеді. Мысалы: Менде ‰ш ұпай болады. Оның 
‰стіне, бізде қарттарға әрқашанда құрмет 
емес пе? 
5) бағыныңқы сыңары ‰стеулі, басыңқы 
сыңары жалпы зат есімді болып келеді. Мы-
салы: Одан сәл төменде зауыт, о жер, бұ жер-
ден дәл өзім тұрғандай, сорайған крандар 
көрінеді. ‡стінде жұқа сарғылт лавсан кос-
тюм, қолында сұрғылт қалпақ, көгілдір бало-
нияны қарына іле салған. Басында қызыл 
орамал, ұзын шашын өріп, желкесіне т‰йіп 
алған.
3. Шығыс септікті. 
1) бағыныңқы сыңары жалпы зат есімді, 
басыңқы сыңары жалпы зат есімді болып 
келеді. Мысалы: Аула толған кірпіш, бетон-
нан құйылған қабырғалар, ‰й төбесіне төсей-
тін бетон тақталар. Ол қасиет – жаңа д‰ниенің 
адамының өз басының бақытынан, қуанышы-
нан халқының бақытын, қуанышын жоғары 
қою. Кенет өзіме-өзім тек өмірден қуаныш 
қана іздейтін бір арсыз жандай көріндім. 
2) бағыныңқы сыңары жіктеу есімдігінен, 
басыңқы сыңары жалпы зат есімнен болып 
келеді. Мысалы: – Егер ренжімесең, сенен бір 
өтініш етсем, орындайсың ба? Ендігі сенен 
жалғыз тілегім, Жантас, менің басыма, өз қо-
лыңмен, қайың ағашының бір бұтағын отыр-
ғыз. Менен жақсылық емес, қастық қана к‰т. 
3) бағыныңқы сыңары сілтеу есімдігінен, 
басыңқы сыңары сын есімнен болып келеді. 
Мысалы: Бұлардан жұмсақ мінезді тірі айуан 
бар ма? Бұдан артық қолымнан не келеді? 
4. Көмектес септікті.
1) бағыныңқы сыңары зат есімді, басың-
қы сыңары зат есімді болып келеді. Мысалы: 
Бұл – біздің Ұлболсынмен ақырғы қоштасуы-
мыз. Әттең, өткен іс атылған оқпен тең, 
жоқты іздегенмен не пайда!
Кейде мұндай тіркестерге сын есімдер 
т‰йдектеле жұмсалып, к‰рделі есімді тіркес-
терді құрайды Мысалы: Мен жаңа қазақпын, 
өзге ұлттармен бауырмал қазақпын. 
ІІ. Меңгеріле байланысқан сын есімді 
тіркестер.
Сын есімдер сөйлемде ойды тиянақтап, 
есімді баяндауыш болғанда, есімді сөз тір-
кесінің басыңқысы да бола алады. Мұндай 
кезде сын есімдер құрамына қарай дара және 
к‰рделі т‰рде, мағынасына қарай сапалық та, 
қатыстық к‰йінде де келе береді. Енді жасалу 
жолына жекелей тоқталайық: 
1. Барыс септікті. 
а) бағыныңқы сыңары жалқы зат есімді, 
басыңқы сыңары сапалық сын есімді болып 
келеді. Мысалы: Мен Ұлболсынға да адалмын, 
Аяужанға да адал болармын. Мен Аяужанға 
ғашықпын. 
ә) бағыныңқы сыңары жалпы зат есім, 
басыңқы сыңары сапалық сын есімді болып 
келеді. Мысалы: Жігітке жар қымбат, намыс 
пен ар қымбат. Жалынсыз махаббат - әуенсіз 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 151 
музыка әуезі мен нақышы ‰ндеспеген бишіге 
ұқсас. Мұндай хал әнге құмар композиторда, 
сұлу көрініске құмар суретшіде, поэзияға 
берілген ақында ғана болады. Сондықтан да 
ол сонау жағылған ‰ш жұлдызға мәз. Қыз 
қолымен безендірген әдемі бөлменің заттары 
да бұнда адам тұратынын аңғартқандай, көзге 
жылы, көңілге орнықты. Базарг‰л көне д‰ние 
эпостарына неге құмар? .
б) бағыныңқы сыңары сан есім, басыңқы 
сыңары сапалық сын есімді болып келеді. 
Мысалы: Әдепкіде екеумізге де қиын болды. – 
Төртеумізге көңілдірек болар еді, - деді. Бұл 
тіркестер бағыныңқы сыңары жіктік жалғаулы 
барыс септікті жинақтық сан есім мен басың-
қы сыңары жай және салыстырмалы шырай-
лы сын есімнің меңгеріле байланысуы арқылы 
жасалған. 
в) бағыныңқы сыңары жіктеу есімдігі, 
басыңқы сыңары сапалық сын есімді болып 
келеді. Мысалы: Қапелімде қойылған сұраққа 
жауап қайтара қою маған да жеңіл тиген жоқ. 
Ондай алдау саған да, оған да обал емес пе? 
Кісі мұндай минуттарында жынданған жанмен 
бірдей, оған өмірден өлім артық. Т‰сіне тұр-
сам да, Аяужансыз өмір с‰рудің маған қиын 
екенін де білемін. Бұл маған ыңғайлы, өліктің 
туған-туысқанының. Расын айтсам, өмірімдегі 
маған деген бір оғаш нәрсе де осы тойдан 
басталды. Ол мені шын жақсы көрген еді, 
өзіме қолы жетпей қалса да, тас м‰сінім оған 
қымбат та, қадірлі де ... Маған қанша қиын 
болса да, амал жоқ, б‰гін денесін союға мәж-
б‰р болдым.
г) бағыныңқы сыңары жіктеу есімдігі, ба-
сыңқы сыңары қатыстық сын есімді болып 
келеді. Мысалы: Маған т‰сініксіз. Осы арма-
нымнан шықтым ба, жоқ па, маған әлі бел-
гісіз. 
ғ) бағыныңқы сыңары жалпы есімді, ба-
сыңқы сыңары асырмалы шырайлы сын есім 
болып келеді. Мысалы: Шерубайға өңі құр 
ғана ж‰деу емес, аса қайғылы көрінеді. Жұрт-
тың бәрі де маған аса көрікті, аса сұлу кө-
рінеді. 
д) бағыныңқы сыңары жалпы есімді, ба-
сыңқы сыңары қатыстық сын есім болып 
келеді. Мысалы: Шерубай өмірге өлердей 
ызалы. Ұлболсынға деген сезіміңіз т‰сініксіз. 
Онсыз өмірдің қызығы жоқ деген ұғым беруі, 
расында да, Аяужанға т‰сініксіз еді. Б‰кіл 
әлем, осы жатқан ‰йім, бәрі-бәрі маған жұ-
мақтан т‰скен хор қызы іспеттес. Дәл осы
кезде сырт бейнеміз осал жерін аңдып, тіс-
терін ақситып, ырылдаса қалған арлан бөрі-
басарларға ұқсас болуы ғажап емес, көзде-
ріміз қанталап, еріндеріміз дір-дір етеді. 
е) бағыныңқы сыңары өз есімдігі, басыңқы 
сыңары сапалық сын есімді болып келеді. 
Мысалы: ...Сәл мақтанып қояйын, жалпы ал-
ғанда жаман шықпайтыны өзіме аян. 
2. Жатыс септікті. 
а) бағыныңқы сыңары жалпы зат есімді, 
басыңқы сыңары жалпы зат есім болып 
келеді. Мысалы: Жаныңды бір әдемі қиялға 
бөлер сұлу әнге ұқсаған осынау Аяужанның 
к‰нәсіз, таза бота көзінде Қыз Жібекке лайық 
бір әсем мөлдір сезім ұялағандай. Көзінде ашу 
оты жарқ-жұрқ етеді. Бір қабырғасында әдемі 
сервант, бұрышында ‰ш жақты айна. Қабыр-
ғасында Базарг‰лдің өзі салған қазақ эпосы-
нан алынған бір-екі сурет ілінулі тұр. Қабыр-
ғаларында да кілем, сервантта алтын жалат-
қан ыдыс-аяқ, хрусталь бокал.
ә) бағыныңқы сыңары жалпы зат есімді, 
басыңқы сыңары сапалық сын есім болып 
келеді. Мысалы: Адамның осындай д‰ние 
шеңберінен шығып, ойы он, санасы сан бөлі-
нетін сәттерінде оған жа ғана тіл қатудың өзі 
қиын да, қиянат та. Аңғарадай кабинетте 
жалғыз. ‡йінде пісірілген асы дайын. 
ә) бағыныңқы сыңары жалпы зат есімді, 
бағыныңқы сыңары -дай, -дей қосымшалы 
қатыстық сын есімді болып келеді. Мысалы: 
Алатауға жарыса жатқан ауылда қазақ пен 
орыс бірдей. 
3. Шығыс септікті.
 
2) бағыныңқы сыңары жалқы зат есімді, 
басыңқы сыңары сапалық сын есімді болып 
келеді. Мысалы: Және Торыдан жиырма жас-
тай ‰лкен деп естігем. Жан-жағыма қарап едім, 
жаныма келген З‰лфиядан басқа ешкім көзіме 
ілінбеді.
3) бағыныңқы сыңары жалпы зат есімді, 
басыңқы сыңары сапалық сын есімді болып 
келеді. Мысалы: Оған сенен айырылу, м‰мкін, 
өмірден айырылудан жеңіл тиер. Ал сен дәл 
осы минутта ондай адамнан да қымбатсың. 
Оның Алтынайға деген көңілі Аяужан екеу-
міздің арамыздағы қасіреттен көп жеңіл се-
кілді. Д‰ниеде қуаныштан артық не бар? Д‰-
ниеде қуаныштан қысқа не бар, жарық к‰н 
батып, т‰н келеді. Д‰ниеде көңілінді шарық-
татып, ақыл-ойыңа қанат берер болса, қиялдан 
тәтті не бар?! Кісі мұндай минуттарында 
жынданған жанмен бірдей, оған өмірден өлім 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: