Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 154 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
болып табылады»[4:536-541] дейтін пікірді қолдайтын ғалым «сөйлемде де, оның негізін құрайтын элемент – бастауыш пен баян- дауыш. Осы екеуінің негізінде ғана оның мо- дальділік қасиеті айқындалса керек. Сондық- тан да, ең алдымен, сөйлемге тән қасиет ол – предикативтілік» дейді. Жалпы, сөйлемдерді салыстыра келіп пре- дикативтіліктің қасиетін анықтау барысында: «жалпы, сөйлем бір бас м‰шелі, екі бас м‰шелі немесе м‰шеленбейтін сөйлемдерден құралса, предикативтіліктің ең жоғары т‰рі екі бас м‰шелі сөйлемдерде нақты, ал бір бас м‰- шелі сөйлемдерде жартылай, ал м‰шеленбей- тін сөйлемдерде болмайды да. Міне, бұған қа- рағанда предикативтілік тек бастауыш пен баяндауыш арасындағы таза грамматикалық құбылыс» дейді [3:6]. Демек, сөйлемнің пре- дикативті негізі осы тұрлаулы м‰шелер ар- қылы ажыратылады. Ол жақ, шақ категория- ларын предикативтіліктің қасиетіне, ал сөй- лемнің бойындағы модальділіктің негізгі көр- сеткіштері рай категориясы, модаль сөздер, сол сияқты демеуліктер мен интонация екен- дігін айтады. Сөйлем синтаксисін зерттеген тарландардың бірі ф.ғ.д., профессоры Р.Әмір өзінің «Жай сөйлем синтаксисі» атты еңбе- гінде де бұған байланысты Баяндауыш м‰ше- ге балама ретінде жұмсалатын предикатив- тік констукциялар, Пысықтауыш м‰шелердің стильдік т‰рлері және олардың жұмсалуы атты тараушаларында осы мәселелерге баса назар аударған болатын. Ол да «Қазақ тілінде предикативтік іс-әрекетті бастауыш-баян- дауыш құрамындағы тіркес арқылы білдіру амалы бар. Бұл ‰шін қимылды сипаттайтын етістік сөздер субстантивтік формаға келіп бастауыштық позицияны алады да, баян- дауыш болып бар, жоқ сөздері қатысады: алғым бар, айтатыным бар [4:193]. Жай сөйлемнің өзі – хабарлаудың дербес синтаксистік шақтар мен райларды білдіретін арнайы грамматикалық тәсілдердің ж‰йесін қамтып иеленген ең кіші құрылымдық ‰лгі [6:543] десек болады. Тіпті, құрмалас сөйлем- дердің өзі бірнеше құрылымдық ‰лгісі бар предикативті единицалардан жасалуы м‰мкін. Қазіргі орыс әдеби тілінің граммматикасында бұл жөнінде «құрмалас сөйлем дегеніміз бел- гілі бір құрылымдық ‰лгі бойынша құрасты- рылған және хабарлардың біртұтас единицасы ретінде қызмет атқару ‰шін жасалған преди- кативті единицалардың тіркесі» [3:653]. Осы- ған орай ғылымда екі немесе бірнеше преди- кативті единицалардың синтаксистік единица- лардың синтаксистік тіркесіне негізделген құрмалас сөйлем полипредикативті (көп пре- дикативті) құрылым ретінде қаралады да, ол (құрмалас сөйлем) осы тұрғыдан монопреди- кативті (дара предикативті) құрылым ретінде қаралатын жай сөйлемдерге қарама-қарсы қойылады. Құрмалас сөйлем жай сөйлемнен бір емес, бірнеше синтаксистік модальды-шақ- тық мағынаға ие болуы жағынан ажыраты- лады. Предикативтілік жай сөйлемнің грамма- тикалық мағынасы болып саналса, ол б‰тіндей құрмалас сөйлемнің емес, оны құрастырушы компоненттердің сапасы болып саналады [2:203]. Бұған қосарымыз қандай да болмасын б‰тін тілдік құрылымды құрастырушы компо- ненттер, бір жағынан б‰тіннің бір бөлшегі ретінде қандай да бір дербестігін сақтап тұрса, екінші жағынан, олар өзара қарым-қатынасқа т‰су нәтижесінде өзі құрамына еніп тұрған тілдік құрылымның бірлікте, тұтастықта бо- луын қамтамасыз етеді. Құрмалас сөйлемдер- дің өзі жөнінде тікелей айтсақ – синтез бен анализдің жемісі. Әсіресе, құрмалас сөйлемге қатысты оның компоненттері турасында ға- лымдар әр т‰рлі талдау арқылы т‰сіндіреді. Ғалымдардың бір тобы оны құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлем (Н.Сауранбаев, Г.Абдрахманов, А.Нажимов т.б.) десе, екін- шілері предикативтік бірліктерді біріктіретін құрылым (Г.Ф.Калашникова, Г.Садырова т.б.), ‰шіншілері форманттық к‰рделі бөліктің құ- рылыс материалы (Г.П.Уханов, М.В.Симулик, О.Төлегенов) деп т‰сіндіреді. Біздің ойымыз- ша да, талас тудырмайтын айқын мәселе құр- маластағы компоненттердің к‰рделі бөліктің құрылыс материалы екендігі, ал оның құры- лыс материалы, сөз жоқ жай сөйлемдер. Жай сөйлемнен кіші тілдік құрылыстың ешқайсысы да құрмалас сөйлемге дербес компонент бола алмайды. Алайда, құрмалас сыңарларын жеке- жеке сөйлемдер ретінде емес, оны синтаксис- тік мағынасы, коммуникативтік мақсаты – бәрі- бәрі оны құрайтын элементтерге тікелей қа- тысты. Коммуникативтік талаптардың синтаксис ж‰йесін билейтін басты фактор екендігін про- фессор Р.Әміров көрсеткен болатын [8:11]. Жалпы, «предикат» терминінің бастапқы негізгі мағынасы баяндауыш екендігімен қоса «сөйлемнің негізгі м‰шесі» деп, «баяндауыш- сыз сөйлем болмайды» деп (атаулы сөйлем- дерден басқа) қарасақ, баяндауыш предика- |