umaj jer sub basa berti erinč. Neke tezerbiz?  74 ҚазҰУ хабаршысы

74 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012 
Ьkьs tejin neke qorquur biz az tejin, ne basyn-
alym? Tegelim tedim. Tegtimiz jajdymyz. Ekinti 
kььn kelti. Цrtče qyzyp kelti. ьŋьsdimiz. Bizinte 
eki učy, syŋarča artuq erti. Teŋri jarylqaduq 
ьčьn ьkьs tejin «Келгені – батыр дедім. Т‰сін-
беді. Тәңрі Умай, қасиетті Жер-Су. Жеңіс 
сыйлай берген екен. Неге қашамыз көп (екен) 
деп. Неге қорқамыз азбыз деп,Неге басынды-
рамыз, тиіселік, дедім. Тиістік, қудық. Екінші 
к‰н (тағы) келді. Өртше қызып келді, 
Соғыстық. Бізден екі шеті жартылай артық еді 
Тәңрі жарылқағаны ‰шін көп деп біз» (Тон, 
38,39,40) [6: 111 б.] деген мәнмәтіннен Умай-
дың жауынгерлердің қорғаушысы, к‰ші өзде-
рінен артық қарсыластарына төтеп беретін 
қуат беруші, жеңіс силаушы қасиеті көрінеді. 
Ұмай культі Саян-Алтай өңіріндегі ислам 
дінін қабылдамаған т‰ркі халықтарының д‰-
ниетанымында әлі де кеңінен орын алған. 
Шор халқы сәбидің д‰ниеге келген кезінен 
бастап, ж‰ріп сөйлей алатын кезеңіне дейін 
қорғап ж‰ретін пірі санайды және баланың 
кіндігі Пmaj деп аталады. Сiбiр т‰ркiлерi 
нәресте ұйықтап жатып к‰лсе Ымаймен сөй-
лесіп жатыр деп, жыласа Ымай уақытша ба-
ланы тастап кетіп қалды деп т‰сінген. Құман-
дылар арасында Ұмай нәресте анасының құр-
сағында жатқан кезден бастап б‰кіл өмірінде 
желеп-жебеп ж‰реді деген т‰сінік қалып-
тасқан [4: 271 б.]. Ислам дінін қабылдағанына 
он ғасыр болған Орта Азия т‰ркілерінің 
д‰ниетанымында да Ұмай культінің іздері 
сақталғанын аңыз әңгімелерде, фразеология-
лық-паремиологиялық ж‰йеде сақталған тіл-
дік деректерден, салт-дәст‰рге қатысты лек-
семалардан аңғаруға болады. 
Қазіргі т‰ркі халықтары мифологиясынан 
Ұмай ұғымының көп қырлылығын, әмбебап-
тығын байқауға болады. Т‰ркі халықтары 
д‰ниетанымында Ұмай Ананың сәбидің аман-
есен д‰ниеге келіп, денсаулығы жақсы болып 
өсуіне, өнер адамдары ісінінің сәтті шығуына, 
аңшылардың олжамен оралуына, жауынгер-
лердің жеңіспен оралуына, отбасының береке-
ынтымағына, жалпы адамзаттың өсіп-өркен-
деуіне септігін тигізетін, адамзат игілігіне 
жарататын аң-құстардың, ‰й жануарларының, 
орман-тоғай, жалпы өсімдік әлемінің, таудың 
киесі саналған жиынтық культке айналуы ал-
ғашқы қауымдық құрылымдағы матриархат-
тық қоғамнан бастау алып, халық санасында 
осы к‰нге дейін сақталып келе жатқан дәс-
т‰рдің сарқыншағы, реликтілік бейнесі сы-
ңайлы [7: 287 б.]. Қазақ халқының дәст‰рінде 
де Ұмай анаға сыйыну дәст‰рінің сақталғаны 
Ұмай ана жар болсын! Ұмай ана шипа берсін! 
Ұмай анаға тапсырдым, Менің қолым емес, 
Ұмай ананың қолы т.б. тәрізді салт-дәст‰рге 
қатысты оралымдардан, Ұмайға сиынбай ұлды 
болмас деген мақалдан көрінеді
Умай Ана жайлы аңыз-әңгiмелер, салт-
дәст‰рлер т‰ркі халықтарының Умай мифо-
нимiнiң сокральді мәні нәрестенің д‰ниеге 
келуіне дейінгі, ана құрсағында пайда болу 
кезеңіне, жалпы адамзатты д‰ниеге әкелетін 
аналық негізге қатысты екенiн айқын көр-
сетедi. М.Қ. Ескеева Ұмай мифониміне негіз 
болған архит‰бірді анықтау барысында «Жал-
пы т‰ркi тiлдерiндегi «‰лкею», «көбею», «өсу», 
«ұрпақ тарату», «жалғасу» т.б. семаларын 
сақтаған сөздердiң тұлғасында да сәйкестiк-
тердiң болуы *ur/*ьr ≈ *uγ ≈ *ьg ≈ *um/ьm ≈ 
*ul/*ьl моносиллабтарын гомогендi тұлғалар 
ретiнде қарастырып, ортақ iлкi т‰бiрi «ұрпақ 
әкелу, көбею, жалғасу, өсу т.б.» мазмұнын 
сақтаған u/ь тұлғасы екенiн ажыратуға 
м‰мкiндiк бередi» деген қрытындыға келеді 
[8: 288 б.]. Араб тілінде де “ана, шеше” сөзі
“ум” 
مو
т‰рінде айтылуы Умай мифонимінің 
этимологиясы, семантикалық уәжі жайлы 
айтылған пікірлердің негізділігін көрсетеді. 
Ұмай мифонимінің мазмұны т‰ркі халқы-
ның өзіндік болмысын тануға ықпал етеді. 
Көне т‰ркiлер тілінде кеңінен қолданылып, 
қазіргі т‰ркілер тілдерінде де сақталып келе 
жатқан Ұмай лексемасы жалпыт‰ркілік мифо-
логиялық д‰ниетанымды бейнелейтін мифо-
логиялық концептiнiң адамзатқа «өмiр мен 
тіршілік», «денсаулық пен салауаттылық», 
«әдемiлiк пен әсемдiк», «бақыт пен ырыс», 
«өнер мен бiлiм», «жеңіс пен сәттілік» тәрізді 
рухани-материалдық құндылықтар сыйлаушы 
кие, пір мәнін сақтаған тілдік репрезента-
циясы. 
‡ІІ-ІХ ғасыр т‰ркілері д‰ниетанмындағы 
қасиетті ұғым Құт адамзатқа өмірлік к‰ш-
қуат, несібе, ырыс-береке, байлық, абырой-
атақ, бедел әкелуші кие. Көне т‰ркі тілі сөз-
дігінде qut моносиллабының «счастье», «благо», 
«удача», «успех», «счастливый удел» мағына-
лары тiркелген. Көне т‰ркілер танымында Құт 
тек адамның ғана емес жануарлардың, төрт 
т‰лік малдың, өсімдіктердің киесі. Л.Пота-
повтың көзқарасы бойынша т‰ркілер таны-
мында құт туралы халықтық т‰сінік билік ба-
сындағы аристократтық топ тарапынан, мем-

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: