Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| көру, көзге түсу, байқау деген етістіктерді көру етістіктеріне, сөй-
леу, айту, сыбырлау, жеткізу, сарнау, мықғырлау сияқты етістік- терді өзара мағыналық байланысы болғандықтан бір топтың құ- рамына енгіземіз. Сөйлеу етістігінің құрамына енген етістіктердің барлығы да белгілі бір информацияны екінші біреуге дыбыстық тіл арқылы жеткізу мағынасымен өзара байланысса, туысқандық атаулары (ата, бала, ана, қарындас, іні, немере, т. б.) қандық не некелік туысқандықты білдіретін мағынасымен байланысады. Кы зыл, ақ, к,ара, көк, сары, сур, жирен, боз сияқты сөздерді заттар- дың түсіп білдіретін ортақ мағыналары болғандығы үшін бір лексико-семантикалық топқа енгіземіз. Демек, лексикадағы систе- малық сөздердің дербестігін, оның мағынасының басқаға тәуелсіз- дігін жоққа шығармайды, керісінше олардың тіркестен тумайтын- дығын, мағына арқылы өзара байланысып, бір күрделі системаның мүшесі ретінде өмір сүретіндігін көрсетеді. Лексико-семантикалық топ лексикалық системаның парадигма- лык қатынасына негізделінеді де олар сол системаның элементте- рінің тең дәрежелі байланысына сүйенеді. Лексико.-семантикалық топтың әрбір мүшесі өзіндік мағыналық дербестікке ие болып, сол системада белгілі бір қызмет атқарып, системада өз орнын белгі- леп тұратындығы анық. Лексикадағы синоним, антоним деп ата- лынатын категориялар осы семантикалық байланысқа ие болған- дығы үшін ерекшеленіп алынып жүр. Шындығында жақсы сөзін айтқанда жаман сөзін, үлкен сөзін айтқанда кіиіі сөздерін ойы- мызға алатынымыз анық. Бұл сөздердегі мағыналық байланыс заттардың ішкі табиғаты мен формасына байланысты болғанымен, олар арасында екінші байланыс та бар. Ол — заттарды салыстыру, бағалау арқылы анықталатын байланыс. Ескерте кететін жағдай сол— синонимдер мен антонимдер арасындағы байланыс бір өл- шемге негізделінбеген. Салыстарыңыз: жақсы мен жаман анто ним. Өзара салыстырылған не теңестірілген екі зат осы қасиеттің біреуіне ие болуы керек, бірақ бір өлшеммен өлшенетін зат бір уақыттың ішінде әрі жақсы, әрі жаман болуы мүмкін емес. Ал синоним болатын сөздер болса, басқаша қасиетке ие. Жақсы, тәуір, оңды, келісті деген сөздер синонимдер, сондықтан да олар бірінің орнына екіншісі қолданылып, бір ұғымды білдіретін қасиетке ие болады. Екінші ескертетін нәрсе — сөздердің мағынасына байла нысты, олар заттардың табиғатынан тумайды, ойдың абстракция- лык кызметі негізінде заттардың түрлі касиеттерін салыстырады да парадигмалык байланысқа түсіреді. Ю. Д. Апресян: «Антоним- дердін жалпылык касиеті олардың семантикалык касиетінен ғана шығады, олар атауы болған заттар мен кұбылыстардан тумайды, себебі карама-карсы заттар мен кұбылыстар өмір сүрмейді»,— деп 171 жазған еді (Апресян 73, 326—327) *. Эрине антонимдер де, сино- нимдер де бір лексико-семантикалық топтың ішінде, солардың мү- шелері арасында анықталатын өмір сүретін байланыс. Сондықтан да сөйле, айт, үндеме дегендер бір лексико-семантикалық топтың мүшесі болып саналады. Жоғарыда мысалға келтірілген үш етістіктің араларында ма- ғыналық байланыс болумен бірге араларында айырмашылық та бар. Мысалы, үндеме етістігі сөйлеу процесінің болмағандығын, дыбыстық сигналдар арқылы екінші біреуге информацияның бе- рілмегендігін білдірсе, сөйле, айт етістіктері дыбыс толқындары арқылы бір информацияны екінші біреуге жеткізетіндігін білді- ретін мағына бар. Соңғы екі етістіктің мағыналары арасында да айырмашылықтар бар. Айт етістігі тындаушы адамның сөйлесу кезінде болу, болмауына байланысты болмайтын мағынаны біл- дірсе, сөйле етістігі әрі тыңдаушының, әрі сөйлеушінің сөйлесу кезінде нақты болуын талап етеді. Мысалы, Асанға айт дегенде сөйлеу кезінде Асанның сол жерде болмаған болуы мүмкін. Ал, жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|