Алматы «Сардар» баспа үйі
АДАЛБАҚАН – ертедегі киім ілетін көп ашалы ағаш. Адалбақан атауы екі элементтен тұратын, біріншісі адал – ад
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- АДЫРНА
- АЯҢ: өсек-аяң
| АДАЛБАҚАН – ертедегі киім ілетін көп ашалы ағаш. Адалбақан
атауы екі элементтен тұратын, біріншісі адал – ад тұлғасынан тұратын «айыр», «ажыраңқы», «бөлшектенген» деген мағына беретін түбірден жəне еліктеуіш ал жалғауынан, сондай-ақ, екіншісі, «айыр, аша» мағынасындағы «бақан» сөзінен бірігіп қалыптасқан күрделі сөз. Бақан сөзі жоғарыдағы мағынада Бақанас (қар.) деп аталатын өзенге құйылар тарам-тарам болып ажырап жатқан өзеннің арналарын білдіретін сөзден тұрады. Бақан алтыбақан (қар.) сөзіндегі үш бақанды түйістіріп байланатын ұшын жəне «өзен» деген мағынаны білдіретін бақаннан кейінгі -ас сөзін жалғау арқылы жасалып тұр (қар.). Қазақ тіліндегі: адырна, адарғы, Атырау, ұйғыр тіліндегі ача, ачал,ачмақ, ачилаш т.б. сөздердің құрамындағы -ад//ат, ач паралел түбірлер. Қазақ тіліндегі ач//ад//ат//аш//аж түбірлерінің прототипі. 133 АДЫРНА ≈ адырна қайыс тарих. Садақтың кірісі; уықтың ұшын- дағы кереге бекітетін бауы [14, 353 б.]. Адырна ≈ кіріс. Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен (Махамбет). Адырна – «айырушы, ажыратушы» мағынасында қолданушы туын- ды түбір. Ол -ад, -ат түбірінің (айыр, ажыра, атыл туынды түбірле- ріне негіз болған) ілкі етістік түбірінен туындаған: адырғы, адырна, адалбақан, атырау, жол айрығы т.т. сөздердің шығуына негіз болған сөз. Ол жіптің, қамыстың керіп тартқандағы серпілісі арқылы, не қолмен керу арқылы не ажырап, екі аша болып біткен затты (бақан) білдіру үшін қолданылады. Бұл тұжырым көптеген зерттеулерде айтылады [ҚТҚЭС, 21 б.]. АЯҢ: өсек-аяң – елдің артынан айтатын əртүрлі қаңқу-саң, өті- рік əңгіме, таратылған жалған сөз. Этимологиясы күңгірттенген қос сөздің екінші компоненті қалыптасқан заңдылық бойынша бірінші компонентінің (өсек) синони- мі – «өсек сөзі», «өсек сөзінің айтылуы», кейбір түркі тілдерінде жеке- дара қолданына береді. Мысалы, қырғ. тілінде айың//аяң ‘слухи, разговоры’, «пересуды», «хула», «сплетня»; айыңда- ‘хулить, поносить’, ‘порочить, сплетничать’ [КиргРС, 36 б.]. Демек, аяң – жалпы түркі тілдерінің ая мен аффикс -ң суффикісінен тұратын туынды түбір десек, мағынасы ‘говорить`, `сказать`, `призводить речь’. Ол мынадай туынды тұлғаларға түбірлес болады: айтыс (>ай+тыс), айқай (>ай- қай), айтты (>ай+ттыр). Этимологиясы күңгірттенген сөздің көбінесе мағынасын жоғалтуы қатар тұрған екі сөздің ұқсас мағынасының бірін- ші компонентке біртіндеп ауысуы. жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|