Ары білім министрлігі
жүктеу/скачать 64,65 Kb.
|
Бота қазақ тілі
| 1.2 Жазбаша жұмыстың маңызы
Оқушылардың жеке қабілетін дамытуда көркем әдебиет жанрын, шығарма мазмұнын таңдауда үлкен еркіндік беру өте тиімді. Бұл бағытта, мысалы «Ормандағы көктем» атты тақырыпты алуға болады. Бұны оқушылар ертегі жанры, ғылыми-публистикалық мақала және көркем әңгіме есебінде аша біледі. Сонымен қатар ең алдымен, оқушының ақыл-ойына әсер ете отырып, кез келген затқа сын көзбен қарай білуге, бағалай білуге үйрету негізінде оның ішкі жан дүниесіне, сезіміне де әсер етіп, қозғауы қажет. Жүргізілген зерттеу бойынша балалар әсіресе ертегілер жанрындағы «Бұлт пен күн туралы ертегі»,«Жер бетіндегі жел туралы ертегі» және сұрақ түрінде берілген «Ертегі адамдарға не үшін керек?», «Ағаштар неліктен өседі?», «Ойыншықтар адамдар үшін неге керек?» сияқты тақырыптарды өте қызыға орындайды. Жалпы, бұл дамыта оқыту жүйесіне құрылған әдеби шығармашылық жұмыстардың басты құндылығы – мектепте және мектептен тыс алатын білімін бекіте білуге, жалпылай отырып қорытындылауға үйрету. Балалардың сөздік қорын дамытудағы жұмыстардың бірі – мазмұндама. Мазмұндама мәтіндеріне қойылатын мынадай талаптар бар: Бастауыш мектеп оқушыларына мазмұндама алдымен дайын мәтін бойынша жаздырылады. Бірақ мазмұндамаға алынатын мәтінге өте жауапкершілікпен қарау қажет. Өйткені жұмыстың нәтижесі көбіне мәтінді дұрыс таңдап ала білуге байланысты. Мазмұндама мәтіндері жеңіл әңгімелерден басталып, бірте-бірте қиындай түседі. Бастауыш сынып оқушыларына арналған мазмұндама мәтіндерінің тақырыбы оларды адамгершілікке, достыққа, ерлікке, еңбекке, Отанын шексіз сүюге тәрбиелейтіндей; мазмұны белгілі бір сюжетке құрылған, оқиғасы тартымды, әр сыныптағы балалар ұғымына лайық болғаны дұрыс. I-II-сыныптарда мәтіннің әңгімелеу түрінде болғаны дұрыс, өйткені баяндау, хабарлау түріндегі мәтін балаларды жалықтырып жібереді. Дайын мәтін бойынша мазмұндама жаздырудың өзі, белгіліден белгісізге, женілден ауырға деген қағидамен бірнеше сатыға бөлінеді. Сонымен қатар мәтіндегі түсініксіз сөз саны да есепке алынып отырады. Мәтінде кісі аттары көбейіп кетсе, балалар мәтіннің мазмұнын дұрыс түсіне алмай қалады да, оны жазып бере алмайды. II сыныпта мазмұндаманың бұл түрі, балаларды жоспар жасауға үйрету үшін, бірге-бірте қиындатып пайдаланылады. Мысалы, II сыныпта «Ақ қошақан» әңгімесі бойынша мұғалім мазмұндама жаздырады. Мақсаты: 1. Балаларды ойларын жүйелі түрде жазып беруге үйретеді. Мәтін мазмұн реті мен түрін сақтай отырып жазуға дағдыландыра түседі. Балалардың жануарларды жақсы көріп, күту сезімдерін тәрбиелейді. Сабаққа ойыншық қошақан, шүберек, бір тілім нан, бір уыс шөп, су құйылған стакан әкелген дұрыс. Ақ қошақан Ақ қошақан енесімен бірге өріске шығатын. Ол өрістін дәмді шөбіне тойып, секіріп ойнақтайтын. Бір күні ақ қошақанның екі алдыңғы аяғы ақсап қалды. Ол енді жүре алмайтын болды. Серік оған шөп жұлып әкеліп берді, нан берді, су берді. ІІІүберекпен аяқтарын таңып қойды. Көп кешікпей-ақ қошақанның аяқтары жазылды. Ол өріске кетті. Сұрақтар: 1 Ақ қошақан не істеуші еді? 2 Ақ қошақан неліктен өріске шыға алмады? Ақ қошақанды Серік қалай күтті? Серіктің ісіне қандай баға берер едіңдер? Сендер мұндай жағдайда не істер едіндер? Сонымен бірге бар сюжетке салынған, не оқылған мәтінді бейнелейтін бірнеше суреттің орнын ауыстырып беріп, мәтін бойынша түзеттіруге, соңында мәтіннің де, суреттердің де орнын ауыстырып беріп түзеттіруге болады. Бұл жұмыс балаларға оқиға желісін аңғаруға, әңгіменің мазмұнын жүйелеп айтуға көмек етеді. Мұндай жұмысты орындауда балалар ойланады, өз пікірін белгілі бір тәртіпке, жүйеге түсіріп үйренеді, сөйтіп, олар кез келген оқыған әңгімелеріне жоспар жасауға дағдыланады. Мысалы: Д.Әміровтың «Сүзеген ешкі» сүретін алуға болады. Бұл сурет бойынша алдын-ала мынадай мәтін құрастырады. Балалар мектепке бара жатыр еді. Жолда көпір бар болатын. Көпірдің аузында ешкі тұр екен. Ешкі сүзеген еді. Балалар қорықты. Жапар ешкіге шөп көрсетті, шөпті жолдың шетіне қойды. Ешкі шөпке қарай жүрді. Балалар сол кезде көпірден өтіп кетті. Дайын мәтінді мұғалім алдын-ала қағазға үлкен етіп жазып алып келіп, іліп қояды. Мұнда алдымен, суретті көрсете отырып, мәтінді мұғалім оқып шығады. Содан соң балаларға оқытып, жауып қояды. Енді балалар суретке сүйеніп, түсінгендерін 1-2 рет айтады. Мәтін оқылады. «Енесімен, ойнақтайтын, таңып қойды, ақсап қалды» сөздері тақтаға жазылады, мағынасы түсіндіріледі. Сонан соң сыныпқа әкелген ойыншық, құралдарды пайдалана отырып, мәтінді мазмұндайды. Мәтіннің мазмұнын 1-2 көрнекі құралдар мен тақтадағы сұрақтар арқылы ауызша баяндап бердім. Балалар әр сұраққа тағы да жауап қайтарды, онда олар бір сұраққа 2-3 сөйлеммен жауап қайтаруы тиіс. Осыдан кейін текстегі оқиғаның реті (қошақанның өрісте жүргені, сонан соң ақсап қалуы, оның жазылуы) тағы сұралып, ол реттерді ауыстырып, араластыруға болатын-болмайтыны анықталды. Міне, осындай жұмыстардан кейін мазмұндама жазды. Мұндай көрнекі құралдар қолдану арқылы мазмұндама жүргізу әсіресе II сыныптың басында өз деңгейіне жетеді. Өйткені, әлі де болса балалар әлі толық мазмұндауға қиналады. Бастауыш сыныпта сурет бойынша мазмұндама: а) дайын сурет бойынша; ә) оқылған мәтінді бейнелейтін сурет бойынша жаздырылады. Дайын сурет бойынша мазмұндама жаздыру. Сурет арқылы жүргізілетін мазмұндаманы бір сюжетке салынған бір сурет немесе бір сюжетке салынған бірнеше сурет арқылы ұйымдастыруға болады. Бір peт сурет бойынша мәтін мазмұнын әңгімелеуге қиналатындар үшін суретті көрсете отырып, сұрақ қойдым: Балалар қайда бара жатты? Жолда не бар екен? Көпірдің аузында не тұр? Балалар ешкіден неге қорықты? Жапар ешкіге не берді? Балалар көпірден қалай өтіп кетті? Сурет бойынша талқыланып болған соң «аузында, тұр екен, өтіп кетті» сөздері тақтаға жазылып, мағыналарын мұғалім түсіндіреді. Балалар суретке қарап отырып түсінгендерін жазады. Келесі бір түрі – оқылған мәтінді бейнелейтін суреттер бойынша жаздырылатын мазмұндама. Мұғалім мәтінді оқып шығады да, мәтіннің жеке бөлімдерін ажыратып, мән-жайын түсіндіреді. Мәтіннің оқиға желісі мен одан шығатын қорытындыны сұрақ-жауап арқылы бір-екі балаға айтқызады. Содан кейін әңгіме бойынша қандай-қандай сурет салуға болатыны сұралады. Ойлануға уақыт береді. Оқушылардың жауаптарының ішінен дұрысы таңдалып алынады. Мәтінді бейнелейтін суретті мұғалім күні бұрын әзірлеп, салып қояды. Мәтін бойынша салуға болатын сурет түрі анықталғаннан кейін, мұғалім дайын суретті тақтаға іледі. Мысалы: Ы.Алтынсариннің «Түлкі мен ешкі» әңгімесі бойынша дайындалған мынандай мәтінді ұсынамыз. «Бір түлкі далада жортып келе жатты. Ол абайсызда апанға түсіп кетті. Апан терең екен. Түлкі одан шыға алмады. Сіз іздеген ешкі апанға келді. Апанның ішінде түлкі тұр. Ешкі түлкімен сөйлесіп, оның неге апанда тұрғанын сұрады. Түлкі апанның ішін сая, түбінде суы бар екенін айтты. Бұл сөзге сенген ешкі апанға түсті. Осыны күткен түлкі ешкінің үстімен апаннан қарғып шыға жөнелді. Мәтін оқылғаннан кейін, мынандай сұрақтар қойылады: 1 – Түлкі қайда түсіп кетті? 2 – Ол апаннан неліктен шыға алмады? 3 – Ешкі қайда келді? 4 – Ол түлкіден не сұрады? 5 – Түлкі ешкіге не деді? 6 – Түлкі апаннан қалай шықты? Мәтіндегі «жорытып, абайсызда, сая, түсіп кетті, қарғып шыға жөнелді» сөздерін тақтаға жазып, түсіндіріледі. Осыдан сон сыныпқа: – Бұл әңгіме бойынша сендер қандай-қандай сурет салар едіндер?, – деген сұрақ беріледі. Ойлануға уақыт беріледі. Олар жеке топқа бірігіп ойланады. Олар әртүрлі суреттер ұсынылады. Мәтін бойынша 4 сурет салуға болатыны анықталады: 1 Апанда тұрған түлкі; 2 Түлкі апанда, ешкі апанның қасында, сыртта тұр; 3 Апанға түскен ешкі мен түлкі; 4 Апаннан шыққан түлкі; Ол суреттер тақтаға ілінеді, өйткені оны балалар шығарма жазуда басшылыққа алады. Мектепте шығармаға қарағанда мазмұндама жазу балалардың аса қызығушылығын тудыра қоймайды. Неліктен балалар мазмұндама жасауды аса ұната қоймайды? – Мұғалімнің мазмұндаманы өткізуіне байланысты (бір сарынды, қызықсыз қылып өткізсе, әрине, балалар қызықпайды). Мазмұндама негізі мағынасын сақтай отырып, жоспар бойынша басқа біреудің ойын жеткізу қиын; – Мұғалімнің айтқанымен, дайын оймен, ұсынылған бағыт бойынша жұмыс жасайды. Бұл оқушы үшін қызықсыз және баланың ешқандай шығармашылығы дамымайды, мазмұндаманы құлықсыз жазады. Сонда: «Оқушыны мазмұндама жазуға қалай құлшындыруға болады?», -деген сұрақ туады. Ол үшін мұғалім: 1) мазмұндама жазудың басқаша жолын қарастыру керек: 2) бұрынғы жаздырып жүрген үлгіден (классикалық) бас тартудың қажеті жоқ, қайта оны жаңа әдістемемен байланыстырып өткізген жөн. Ана тілі сабақтарында «Бағытталған оқу» стратегиясын қолданғанда, оқушылар жанданып, сабаққа белсенді қатысады. Оқушыға әңгімедегі жағымды не жағымсыз кейіпкердің образына еніп ішкі жан-дүниесін сипаттатып, бейнесін жасатқанда, олар өздерін серіктес автор (жазушының көмекшісі) есебінде сезінеді. Бұл оқушылардың оқу әрекетін, зейінін, ойлауын арттырады. Осындай сабақтардан кейін маған ой келді: «Неге «Бағытталған оқу» стратегиясын мазмұндама жазуда қолданбасқа?». жүктеу/скачать 64,65 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|