Термин сөздер – ғылым, техника, өндіріс т.б. саласындағы
ұғымдар мен зат атауларын білдіретін сөздер.
Қазақ тіліндегі термин сөздер 2 түрлі жолмен жасалған.
1. Баламасы бар термин сөздер: 1) жергілікті және көне сөздер-
ден жасалған термин сөздер: универсал – әмбебап, устав – жарғы,
комплекс – кешен, администратор – әкім, т.б. 2) тілімізде бар сөз-
дерді біріктіру арқылы жасалған термин сөздер: семья – отбасы,
музей – мұражай, герб – елтаңба, гимн – әнұран, паспорт – төлқұ-
жат т.б.
39
Кәсіби қазақ тілі
2. Қазақша баламасы жоқ интернационалдық термин сөз-
дер: коэффициент, синус, куб, азон, аммиак, карта, материк, гло-
бус, синтаксис, диалект, антоним, дисфемизм т.б.
Терминдер бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, бір мағыналы бо-
лып келеді. Терминдердің мағынасы әрқашан тұрақты болады.
Терминдердің жасалу жолдары:
1. Қазіргі қазақ тіліндегі кейбір терминдер орыс, араб, еуропа
тілдерінде қалыптасқан үлгісінде жұмсалады: квадрат, синоним,
эпос, поэзия т.б.
2. Қазақ тілінен балама табу арқылы: кеден – таможня, әмбе-
бап – универсал, кешен – комплекс, хаттама – протокол, ғарыш
– космос.
3. Сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалады.
а) Сөздерді біріктіру арқылы жаңа термин жасалады: әнұран –
гимн, төлқұжат – паспорт, әуежай – аэропорт, елтаңба – герб т.б.
ә) Қысқарту тәсілі негізінде жасалады: БАҚ (Бұқаралық ақпарат
құралы) – СМИ (Средства массовой информации), ЖОО (Жоға-
ры оқу орны) – ВУЗ (Высшее учебное заведение), ҰБТ (Ұлттық
бірыңғай тест) – ЕНТ(Единый национальный тест), БҰҰ (Біріккен
Ұлттар Ұйымы) – ООН (Организация Объединенных Наций) т.б.
Ғылымдар саласы бойынша терминдер.
1) Лингвистикалық терминдер: фразеология, фонетика, лексика,
морфология, синтаксис, стилистика, метафора, идиома, метони-
мия т.б. 2) Әдеби-өнер терминдері: проза, комедия, драма, опера,
сатира, поэзия, эпос, консерватория, либретто, дирижер т.б. 3)
Математика терминдері: алгебрa, аксиома, теорема, коэффициент
т.б. 4) Физика терминдері: атом, оптика, механика, энергия, ампер
т.б. 5) География терминдері: глобус, циклон, меридиан, экватор,
Азия, Африка, масштаб, тайфун, карта т.б.
4-тапсырма. Жалпылама қолданылатын сөздерді бір бө-
лек, термин сөздерді бір бөлек бағаналарға бөліп жазыңыз. Термин
сөздердің қандай тәсілмен жасалғанын анықтаңыз және ауда-
рыңыз.
Ақпарат, аудармашы, ауа, әуежай, әмбебап, әнұран, бағдаршам,
бейнебаян, БАҚ, билік, БҰҰ, ғарыш, ермексаз, елтаңба, ел, жазушы,
|