Қазақ тілінің шығу тарихы туралы түркі тілдері тіл туыстығына



бет47/102
Дата16.03.2022
өлшемі0,54 Mb.
#28180
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   102
Байланысты:
аза тіліні шы у тарихы туралы т ркі тілдері тіл туысты ына

түрі

қызметі

Сөйлем соңында қойылатын тыныс белгілері

нүкте ( . )

сұрақ белгісі ( ? )

леп белгісі ( ! )

көп нүкте ( ... )



Даралушы қызмет атқарады.

Сөйлем ішінде қойылатын тыныс белгілері

үтір ( , )

қос нүкте (:)

жақша ( )

тырнақша (" ")

сызықша ( – )


Ерекшелеуші қызмет атқарады.

Құрмалас сөйлемге қойылатын тыныс белгілері

үтір ( , )

қос нүкте ( : )

нүктелі үтір ( ; )

үтір сызықша (, – )



Ойдың ара жігін ажырату қызме-тін атқарады.

НҮКТЕ



Қойылатын орны

Мысалы

1

Хабарлы сөйлемнен кейін

Маңайда тірі жан көрінбейді.

2

Жай, екпінсіз айтылған бұйрық және тілек мәнді сөйлемнен кейін

Әже, сізден Алла разы болсын.

3

Драмалық шығармада кейіпкер атынан кейін

Нұрхан. Міне, міне, әлгі мен айта беретін ауыл!

Мүсірепов. (құлазып) Қыбыр еткен жан жоқ. Ит те үрмейді.

4

Драмалық шығармада автордың түсінігі ретінде айтылған ремаркадан кейін жақша ішінде

Нұрхан. Кім бар? (Айқара есікті итеріп ашады.) Кім бар?

5

Адамның аты-жөні, тегі қысқартылғанда

Ғ.Мүсірепов / Ғ.М. Ғ.Мұстафин / Ғ. Мұст.

6

Газет-журнал атауын шартты түрде қысқарт-қанда

“Қ.Ә.” (“Қазақ әдебиеті”)

7

Кейбір сөздер шартты түрде қысқартылғанда

тағы басқалар – т.б.

тағы сол сияқты – т.с.с.

тағысын тағылар – т.т.


8

Ғасыр, жыл, сағат, минут, секунд сөздері қысқартылғанда

А.Яссауи кесенесі (XII ғ.) –Қазақстандағы үлкен тарихи мұралардың бірі.

ЛЕП БЕЛГІСІ




Қойылатын орны

Мысалы

1

көтеріңкі дауыспен айтылған лепті сөйлем мен бұйрықты сөйлемнен кейін

Шіркін, қандай керемет!

Тарт қолыңды!



2

көтеріңкі дауыспен бұйыра, өтініш білдіре айтылған сөйлемнен кейін

Қалағаныңызды алыңыз! – деді Ботагөз жадырап, бір жақсылық хабар күтіп.

3

ұранды сөйлемнен кейін

Жасай бер, көркейе бер, менің Қазақстаным!

4

көтеріңкі дауыспен айтылған қаратпа, одағай сөздерден кейін

– Қарағым! Қанатым! Енді қайтейін! Қолымнан келгені осы.

5

көтеріңкі дауыспен “жоқ”, “иә” деген сөздерден кейін

– Жоқ! Қайтсең де тауып әкел!

6

сәлемдескенде айтылатын, ішінде сұраулық шылауы бар тіркестерден кейін

− Амансың ба, қарағым! деп қария балаға қарады.

СҰРАУ БЕЛГІСІ




Қойылатын орны

Мысалы

1

сұраулы сөйлемнен кейін

Ақшам қайда? Менің бұл ісім сауап емес пе? Толық байлық қайтсең табылады?

2

сөйлемдегі белгілі бір сөздің мәні оқушыға түсініксіз, неге олай деген күдік туғызғанды аңғарту үшін сол сөзден кейін жақшаға алынып қойылады

"...Пысық деген ат (?) шықты" – деген тармақ 1909 жылғы кітапта

"...Пысық деген ант шықты",– деп жарияланған.



КӨП НҮКТЕ




Қойылатын орны

Мысалы

1

Айтылуға тиісті ой аяқталмай қалғанда сөйлем соңында көп нүкте қойылады.

"Иә, көз – қорқақ, қол – батыр. Бісміллә, береке..." Сонымен бастап та жіберді. Осыдан қара кешке дейін... Жә, мен шамалы кідірейін-ші, әңгіме басы әріден болсын.

2

сөйлеуші қысылып сөйлей алмай қалғанда, асығыс айтқанда, ойдың бөлінуіне байланысты дауыс ырғағындағы кідірісті білдіру үшін

- Е, не қыл дейсің маған. Бала... ыһ... тартып жіберші мына шетін, көтерсейші басыңды... мықтап ұста... ешқайда кетпес, оралар... Туып-өскен жері, елі...Ұста деймін, қаттырақ ұста. (Т.Әбдіков)

3

Біреуден алынған цитатаның не алдынан, не соңынан немесе сөйлем, сөз қалдырылған жерге қойылады.

... Дүние де өзі, мал да өзі,

Ғылымға көңіл бөлсеңіз.



4

Айтуға қолайсыз тұрпайы сөздің орнына

Қарашы мына ... бүлдіргенін! Басыңнан салып қалайын ба осы?!

5

Ескі қолжазбаларда көрінбей өшіп қалған жерлерге

Қиын тиді оларға

Аз кісі-ақ қайтып санарға.

...........................................

(Абай)


ҮТІР




Қойылатын орны

Мысалы

1

Бірыңғай мүшелер жалғаулық шылаусыз келгенде

Қайрат, ақыл, жүрек – үшеуі ғылымға жүгініпті.

2

бірыңғай мүшелердің арасында жалғаулық шылау қайталанып тұрса5

Не дүниеде, не ахиретте не пайдалы болса, не залалды болса, білетұғын – мен.

3

Оңашаланған айқында-уыштың екі шетіне

Мен, Әсетов Орман, осы істі мойындаймын.

4

Құрмалас сөйлемдегі жай сөйлемдер арасына

Қазанға қарамай асықса да, әңгімемен біраз отырып қалды.

5

Төл сөз хабарлы сөйлем болса, автор сөзі алдынан (артынан) үтір, сызықша қойылады.

Жеңеше, – деді кетерінде, – кірпіш тауып қойыңыз.

6

Оқшау сөз (қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай) сөйлем басында келсе, одан кейін; сөйлем ортасында келсе, екі шетіне; сөйлем соңында келсе, алдына үтір қойылады.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   102




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет