Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
| Маңғыстау энеолиті. Маңғыстау тарихындағы энеолит шартты түрде алынған, көп жағдайда жалпы кезеңдестіруге сай келе бермейді. Б.з.б. Ү мыңжылдық соңы мен б.з.б. ІҮ мыңжылдық бас кезінде бұл аумақтың жергілікті тұрғындары көршілерімен мәдени байланысқа түскендігі анық, сірә, солтүстіктен және оңтүстік-шығыстан келген тайпалар легі өзіндік мәдени әсерін тигізген. Алғашқы лек шебір типіндегі ескерткіштерден байқалады, ол Еділ-Жайық өңірінде кеңінен таралған энеолиттік хвалын мәдениетіне жатады.
Энеолит заманының тұрақтары мен жекелеген олжалары Бозашы жартыаралынан, Маңғысаудың орталығынан және жағалауларынан көптеп ашылған. Ең көрнекті тұрақ Бозашыдағы Шебір кенті маңындағы құмдардан табылған. Бұл жерден шақпақ тастар мен қыш ыдыстар сынықтарының екі үлкен шоғыры анықталған. Шоғырлардың өте тығыз орналасуы жер бетінде сақталмаған құрылыс орнына тән шекараны да байқатса керек. Телімнің мәдени қабатын тазалаған кезде шаруашылық шұңқырлары, қызыл бояулы құммен толтырылған және 105 дана ұсақ тас жаңқалары мен тас тіліктері бар ғұрыптық мақсатқа пайдаланылған шұқыр аршылған. Шебір типіндегі шақпақ тас топтамасы ірі тас тіліктері мен олардан жасалған құралдарымен дараланады. Құралдар жиынтығы жергілікті неолит тұрақтарынан алынған бұйымдарға ұқсас. Бірақ тері өңдеу үрдісін анағұрлым жылдамдата түсетін бүйірлі қырғыштар көбірек ұшырасады. Қашау тәрізді құралдар, бір жүзді пышақ, иықты бұрғы пайда бола бастайды. Тұрақтардан геометриялық микролиттер ұшыраса қоймайды. Жебе ұштары табылмағанымен, оны пайдаланбауы мүмкін еместігі белгілі, себебі құрамы күрделі олжалар жеткілікті дәрежеде кездеседі. Еңбек құралдары мен қару-жарақ жасауда жергілікті шикізат көздері пайдаланылғандығы анықталған. Қыш ыдыстары қолдан жасалды. Ыдыстарға жұмыртқа секілді дөңгелек-конус тәрізді пішін берілді. Оның шеті ірі ернеуінен тұрды. Ою-өрнектер, қабыршақтарының қабырғаларынан дайындалды. Моншақтардың шеттері мұқият түрде жалтыратылды, ал тесігі қарсы бұрғылау әдісімен түсірілді. Шебір тұрағынан шағын металл біз табылған. Оны Хвалын қорымынан алынған металл бұйымдарға ұқсас деуге болады. Маңғыстауға келген тұрғындардың екінші легі орта-азиялық қосөзен аңғарынан келген. Ол Маңғыстаудағы Қошқар-ата ойпатынның жағалауында орналасқан ескерткіштерден байқалады және де келтеминарлық олжалармен, соның ішінде Дингильдже-6 сынды нысандармен байланыста. Тұрақтың шақпақ тас құралдары арасынан бүйірі ойық тас тілікшелі жебе ұштары, асимметриялы ойықтары бар қашаулар, сырты доғалданған және бүйір шеті негізінен, тарақ штамппен түсірілді. Қарапайым геометриялық өрнекпен ыдыстың жоғарғы және төменгі бөліктері көмкерілді. Ыдыстың іші сол тарақпен тегістелді. Саз балшыққа ұлутас-қабыршақ бөліктері де қосылды. Ыдыстар жіп тәрізді әдіспен, қабырғасы жұқа етіп жасалды және де олардың сыйымдылығы 6-7 литрге жетті. Шебір тұрғындары өздерімен бірге жаңа әшекейлер – теңізде тіршілік ететін моллюскілерден жасалған ірі моншақтар және диаметрі 3-6 мм цилиндр тәрізді ұсақ моншақтар алып келді. Соңғылары теңіз үшкірленген қыстырма, шеті үш бұрышты бұрғы мен шағын бұрғыларды атап кетуге болады. Бұл құралдар келтеминар мәдениетінің дамыған және кейінгі кезеңдеріне тән. Хронологиялық тұрғыдан Маңғыстаудағы хвалын және келтеминарлық әсердегі ескерткіштер замандас. Қошқар-ата-4 тұрағының қыш ыдыстары келтеминарлық кейіпте болғанымен шебірлік ыдыстарға да тән екендігі байқалады, айырмасы – тек олардың түбі жалпақ болып келеді. Өз кезегінде бұл мәдениеттер ойықты және төлес сынды жергілікті мәдениеттермен қатар өмір сүреді, мұны шебір типіндегі қыш ыдыстары бар Қосқұдық тұрағы секілді археологиялық нысандар материалдары растап отыр. Б.з.б. ІҮ мыңжылдықтағы тарихи үрдістерді танып-білу Шығыс Каспий аумағында орын алған өнім өндіру экономикасымен (мал шаруашылығымен) тығыз байланысты. Егер бұрын бұл өңірге таяушығыстық мәдени ошақ аудандарынан қойдың таралуына себепкер болған деген басымдық берілсе, соңғы уақыттарда бұл пікір М.И.Итина мен В.А.Алекшин тарапынан теріске шығарылуда. Олар орта-азиялық қосөзен аңғарына мал шаруашылығы солтүстік далалы аймақтардан келу мүмкіндігі мол екендігін айтып отыр. Келтеминар мәдениетінің жоғарғы шегінің хронологиялық тұрғыдан кешуілдеуі және кейіннен Орта Азиядаға өнім өндіру шаруашылығының солтүстікке қарай ауысуы (б.з.б. ІІІ-ІІ мыңжылдықтарда) Еділ-Жайықтық хвалын тайпаларында б.з.б. Ү-ІҮ мыңжылдықтарда көшпенді (жылжымалы) мал шаруашылығы біршама дамығандығын нақты көрсетеді. Осы кездері хвалындықтар Маңғыстауға да келе бастайды. Сөйтіп, Маңғыстау түбегіндегі энеолит бас кезіндегі археологиялық кезеңдестірілу мұнда жылжымалы мал шаруашылығы қалыптаса бастағандығын аңғартады. Белсенді қимыл жасаған келімсек тайпалардың жергілікті неолиттік тұрғындарымен араласуы кейінірек Маңғыстауда қола дәуірінде жаңа мәдениеттердің қалыптасуына алып келді. Дегенмен бұл кезеңдердегі уақыт шеңбері әлі нақты емес. Оны келешектегі далалық ізденістер нақтылайтындығы белгілі. Энеолит дәуіріне жататын ескерткіштер Сарыарқа өңірінен де көптеп табылған. Мұндағы ескерткіштердің көпшілігі бұлақтардың жанында, өзен жағалауларында жиі орналасқандығы байқалады. Бірнеше мәдени қабаттардан тұратын Қарағанды қаласының маңындағы, Екібастұз өңіріндегі тұрақтар материалдары энеолит мәдени қабаттарының неолиттік кезеңдегі қабаттармен тығыз байланысты екендігін аңғартады. Көбіне энеолиттік ескерткіштер неолиттік археологиялық нысандардың тасасында қалып кетіп жатады. Себебі мыстан жасалған бұйымдардың сирек ұшырасуы, зерттеушілердің көптеген энеолиттік ескерткіштерді неолитке жатқыза салуына алып келген. Әрі екі кезең ескерткіштерінің бір орында ұшырасуы нақты бөліп көрсету мүмкіндігін шектейді. Сондықтан да Орталық Қазақстан неолиті әлі де болса нақтылай түсуді қажет етеді. Дегенмен, бірқатар зерттеушілер тарапынан Сарыарқаның кейбір энеолиттік ескерткіштеріне азды-кемді талдау жасалғандығын атап кету керек. Екібастұз өңіріндегі энеолитті толымды түрде көп қабатты Шідерті-3 тұрағының материалдары да сипаттап береді. Бұл ескерткіштің энеолиттік мәдени қабатынан еңбек құралдары көптеп алынған. Қорыта айтқанда, қазіргі таңда энеолит өтпелі мәдени-тарихи кезеңіне жататын Есіл өңірінде 6 қоныста кең көлемде қазба жұмыстары жүргізілген. Торғай ойпатынан 32 ескерткіш анықталған. Жүздеген ескерткіштер Орталық Қазақстан аумағынан белгілі болып отыр. Арал өңірінен ондаған ескерткіштер табылған. Басқа өңірлерде энеолиттік ескерткіштерді айқындау әлі күнге дейін кенжелеп келеді. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|