сурет. Тәрбиешілердің тәрбиеленушілер дамуының ерекшеліктері

51
Өмірлік қиын және күйзелісті жағдаяттарда өзін өзі ұстау 
стартегиясын анықтайтын сауалдаманың нәтижелері
«Күйзеліс жағдайларындағы копинг-мінез-құлық» сауалнамасы 
жүргізілді (С. Норман, Д.Ф. Эндлер, Д.А. Джеймс, М.И. Паркер; бей-
імделу нұсқасы Т.А. Крюкованікі). 
Арналуы.  Мінез-құлықтың  копингтік-күйзелістік  бейімделген 
нұсқасы күйзелістік жағдайларға жауап берулердің тізбесін қамтиды 
және басым болатын  копинг-күйзелістік мінез-құлықтық стратегия-
ны анықтауды көздейді.  
10 кесте
Тәрбиешілерге арналған сұрақтар
№
Стратегия үлгілері
Жоғары 
деңгей
 %
Орташа 
деңгей
 %
Төменгі 
деңгей
 %
1. 
Міндеттерді шешуге 
бағытталғандық
93,5
6,5
0
2. 
Эмоциялылыққа 
бағытталғандық
71
8

3. 
Қашқақтауға бейімдік
32
7,5
60,5
4. 
«Әлеуметтік мақұлдау» субшка-
ласы
39
48
13

52
10 сурет. Өмірлік қиын және күйзелістік жағдаяттарды меңгере білу 
стратегиялары бойынша сауалдаманың нәтижелері 
1. Міндеттерді шешуге бағытталғандық.
2. Эмоциялылыққа бағытталғандық.
3. Қашқақтауға бейімдік.
4. «Әлеуметтік мақұлдау» субшкаласы.

53
дербестікті таныту тәсілдері бойынша жоғары сынып 
оқушыларына сауалдама жүргізудің нәтижелері
 11 кесте 
Жоғары сынып тәрбиеленушілеріне арналған сұрақтар
№
стратегия үлгісі
Жоғары 
деңгей 
%
Орта 
деңгей
 %
Төменгі 
деңгей
 %
1. 
Шешімдер қабылдаудың сыртқы 
факторларға тәуелділігі
63
15

2. 
Шешімдер  қабылдаудағы  дер-
бестік
37
45
18
3. 
Қиын жағдаяттарда өзін сындар-
лы көрсете білу
54

32
4. 
Өзін өзі дамытуға ұмтылу
74
20
6

54
11 сурет. Тәрбиеленушілердегі дербестікті таныту тәсілдері
1. Шешімдер қабылдаудың сыртқы факторларға тәуелділігі.
2. Шешімдер қабылдаудағы дербестік.
3. Қиын жағдаяттарда өзін сындарлы көрсете білу.
4. Өзін өзі дамытуға ұмтылу.
*  *  *
Алынған  деректер  жетім  балалар  мен  ата-аналарының 
қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған білім беру ұйымдарында 
балаға деген достастық ортаны дамыту жолдарын көрсетеді.
Сауалнаманың  нәтижелеріне  сәйкес,  кестелер  мен  суреттер-
ден    көріп  отырғанымыздай  кейбір  мәселелерге  басымдық  беру-
де  тәрбиешілер  мен  тәрбиеленушілерде  алшақтықтар  анықталды. 
Тәрбиешілердің  түсініктеріндегі  қайшылықтар  тәрбиеленушілердің 
қажеттілік  салаларына,  тәрбие  әдістеріне,  өз  мәселесін  өзекті 
ету  құралдары  мен  жеке  кеңістікке  байланысты.  Тәрбиешілердің 
күйзеліс  және  қиын  жағдайларда  өзін  ұстауы,  тәрбиеленушілердің 
психологиялық ерекшеліктері және олардың өз бетінше әрекет ету-
ін  анықтау  үшін  жүргізілген  сауалнаманың  нәтижелеріне  талдау 
жасалды.  Айқындалған  қарама-қайшылықтардың  пайда  болу  се-
бептері  мен  оларды  жою  жолдары  анықталды.  Копинг-стратегия 
мен  тәрбиеленушілердің  өздерін  дамыту  мен  белсендіру  ерекше-

55
ліктері  арасындағы  байланыстың  болуы  әбден  мүмкін.  Алынған 
мәліметтерді  сондай-ақ  жоғары  сыныптардағы  тәрбиеленушілерге 
арналған сауалнамалардың мәліметтерімен де салыстыруға болады. 
Атап  айтқанда,  өзін  көкейтестілендіруге  ұмтылыстарды  зерттеуге 
арналған сұрақтар. Мәліметтерге контент-талдау жасалды. Алдын ала 
мәліметтер бойынша эмоциялық жауап беру мен міндеттерді шешуге 
бағытталған копингтер теңгермеленген мекемелерде тәрбиеленушілер 
интерналдылықтың  (өздігінше  шешім  қабылдаудың)  және  өзін  өзі 
көкейтестілендіруге  ұмтылыстардың  белгілерін  көбірек  байқатады. 
Бірақ  көпшілік  жағдайларда  сауалнамаға  қатысушылар  өзін  өзі 
көкейтестілендіру құралдарын бөлуді көрсетпейді. 
Сонымен,  психология  ғылымындағы  копинг-стратегия 
жаңа  немесе  күрделі  міндеттерді  шешуді  (қиын  немесе  титықтау 
жағдаяттарында)  талап  ететін  жағдаяттарда  қолданылатын  мінез-
құлық паттерні ретінде анықталады.
Тәрбиелеу процесінде копинг-стратегияларды тәрбиеленушілер 
мінез-құлық  паттерні  ретінде  қабылдайды  және  көбінесе 
аз  ұсынылады.  Копингтердің  алуан  түрлілілігі  қалыптасқан 
жағдаяттарға жауап берулердің икемділігін көздейді. Копинг-страте-
гиялар  қабылданған  адамның  конгруэнтті  мінез-құлқында  олардың 
кез келгені бұдан кейін де табысты қолданылуы мүмкін. Міндетті ше-
шуге бағытталған, эмоцияға бағытталған, болдырмауға бағытталған 
копинг көріністері және әлеуметтік мақұлдаудың субшкаласы зерт-
телді [27, 28].
Алынған  нәтижелер  міндеттерді  шешуге  бағытталған  копинг-
стратегиялардың айқындығы туралы баяндаса, мұнымен бір мезгілде 
эмоциялық көріністер шкаласы бойынша орташа балл көрсетілген. Ба-
лалар үйлерінің тәрбиеленушілерінде алуан түрлі өмірлік тәжірибеге 
ие  болу  мүмкіндіктерінің  елеулі  түрде  шектеулі  екендігі  белгілі. 
Сондай-ақ  бұл  тығыз  эмоциялық  қатынасқа  да  қатысты,  бұл  кезде 
отбасында  тәрбиеленетін  балаларда  еліктеу  пайда  болады  немесе 
копингтік мінез-құлық – әлеуметтік және тұрмыстық дағдыларға 
ие болудың негізі жасалады. Қазіргі заманғы қоғамда «бұл мекеме-
лердегі балаларға тәрбиешілер өзінің туған балаларына қарағандай 
қарауы тиіс» деген дақпырт орын алған. Мұнымен бірге нақты де-
ректер,  іс-тәжірибе  мұндай  әрекеттердің  қолайсыз  салдарларға 
әкелетінін көрсетеді. Мұның жарқын мысалы эмоциялық күйіп кету  
проблемасы болып табылады.

56
Эмоциялық  жауап  беру  тәжірибесі  сондай-ақ  жеке  шекаралар-
ды  (көбінесе  олардың  ұғылмаған  жақтары,  психофизиологиялық 
деңгейде) қабылдаумен де тығыз байланысты. Тәрбиеленушілердің 
мұндай  ерекшелігін  есепке  ала  отырып,  оларға  титықтау 
жағдаяттарында  эмоциялық  көріністердің  тәжірибесі  алынуы  тиіс 
қайнар  көздің  қажет  екені  жөнінде  ұйғарым  жасауға  болады.  Ал 
тәрбиешілерге  эмоциялық  артық  жүктемелер  және  олардың  алдын 
алу жұмысының дағдыларын қалыптастыратын жаңа тәсілдерге қол 
жеткізу  қажет.  Эмоциялық  күйзелістер  сонымен  бірге  адамның  өз 
Менінің  көп  қырлылығын  қабылдауын,  өзіндік  санасының  дамуын 
бейнелейді.  Эмоциялық  жауап  беру  дағдыларын  дамыту  бұл  меке-
мелердегі тәрбиеленушілердің жеке кеңістігінің экономикалық мін-
деттерін шешуге мүмкіндік береді. әлеуметтік депривация кезіндегі 
көптеген қиындықтарды шешеді.
Тәрбиеленушілердің айқын көрінетін дербестігінің жеткіліксіз-
дігі жағдайларында міндеттерді шешуге бағытталған копинг қызметі 
онша тиімді емес, мысалы, тәрбиеленушілердің баламалық шешім-
дерді  көруін  шектеуі  мүмкін.  Не  әлеуметтік  үміттену  түсінігімен 
көбірек әрекеттену керек, не өзін әлеуметтік ортаға қарсы қою керек. 
Дегенмен де тұтастай алғанда болашақта оның ықпалы пайдалы бо-
лып шығады. Қашқақтау копингі қиын жағдаяттардан назар аудару 
мен артық жүктемелерден қашқақтауды үйренуге мүмкіндік береді. 
Әлеуметтік үміттену копингі әлеуметтік ортаның сұраныстары тура-
лы ақпарат алуға мүмкіндік береді. Бірақ та оның жоғары деңгейінде 
дербестік төмендеп, конформизмдік артады.
Қашқақтау  мен  әлеуметтік  қалау  копингтерінің  деңгейлері  са-
лыстырмалы  түрде  аз  пайызбен  көрсетілген.  Бұл  тұтастай  алғанда 
тәрбиелеудегі оңды ұстаным жөнінде баяндайды.

57
3. балаға достастық ортаны қалыптастыру 
Жөніндегі ұсынымдар
3.1. педагогикалық-ұйымдастырушылық ұсынымдар
1.  Баланың салыстырмалы түрдегі ересектердің тар шеңберімен 
байланыстарының тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін балалар ме-
кемесіндегі  қызметкерлердің  тұрақтамаушылық  процесін  және 
балаларды топтан топқа ауыстыруды тоқтату қажет. (Қызметкерлерді 
уәждеу жөніндегі практикумды қосымшадан қараңыз).
2.  топтағы  балалар  санын  азайту  және  баламен  өзара 
әрекеттесетін ересектер санын көбейту жақсы болар еді, бұл әрбір 
балаға көбірек көңіл бөлуге мүмкіндік береді (топтармен жұмыс істеу 
техникасы қосымшада берілген).
3.  күн режимінде жұмыстың, оқу сабақтарының, демалыстың, 
ойындардың,  қызығатын  істермен  айналасудың  айқын  кезектесуі; 
ұйқының қалыпты ұзақтығы, теңгерлемеленген толыққанды тамақ, 
емдік  дене  шынықтыру,  балалар  денсаулығын  шынықтыру  мен 
нығайту жөніндегі шаралар өткізу қарастырылуы керек.
4.  балалардың жалғыз қалу мен жеке кеңістікті қажетсінуін 
таза  ұйымдастырушылық  (режимді  өзгерту,  тәрбиеленуші  жалғыз 
болатындай жерлерді  белгілеу  және  т.б.)  және  таза  психологиялық 
(аутотренинг  негіздеріне,  өзін  өзі  реттеу  дағдыларына  оқыту  және 
т.б.) жағынан қанағаттандырудың тәсілдерін табу маңызды. 
Балалар  үйінде  өмір  сүретін  балалардың  бәрі  толып  жатқан 
құрдастарына  бейімделуге  мәжбүр  болады.  Балалар  санының 
көптігінде  эмоциялық  шиеленіс  қалыптастыратын  ерекше  әлеу-
меттік-психологиялық  жағдайлар  жасырулы.  Балалар  үйлері 
тәрбиеленушілерінің  40%-на  жуығында  психологиялық  шаршаған-
дық  байқалған.  Бұл  көрініп  тұрғандай,  олардың  өмірін  тұрақты 
түрде  қатаң  реттеумен  және  олардың  іс-жүзінде  өзімен  өзі  жалғыз 
қалмай, қарым-қатынастың артық жүктемесін басынан өткізетінімен 
байланысты.  Жасөспірімдік  жаста  бұл  жалғыз  болуға  айқын  түрде 
ұмтылыс  жасаудан  біліне  бастайды.  Жалғыз  қалуды  қажетсіну 
барлық  жасөспірімдерге  тән  және  мұнымен  бірге  олардың  бұл 
кезеңдегі өзіндік санасының, жеке тұлғаның дамуы үшін де қажет. 
Балалар  үйінің  тәрбиеленушілерінде  бұл  қажеттілік  депривацияға 

58
ұшырайды, оның нәтижесі топтық сабақтарға жағымсыз көзқарас бо-
луы мүмкін. Мұның себебін жай түсініп қана қоймай, тәрбиеленушіні 
ұжымда тұрақты болу кезінде болмай қоймайтын ақпараттық артық 
жүктемеге қарсы тұруға үйретіп, оңаша болушылықты қажетсінуді 
қалыпты қанағаттандырудың тәсілдерін де тапқан жөн [8].
5.  Балалар  үйіндегі  педагогтардың  эмоциялық  артық 
жүктемесін,  орасан  жүйкелік-психикалық  шиеленісті  есепке  ала 
отырып,  оны  бейтараптандыру  тәсілдерін  –  еңбекті  ұтымды 
ұйымдастыруды,  психологиялық  жеңілдену  әдістемелерін  пайда-
лануды, өзін-өзі реттеу негіздеріне, психотехникалық жаттығуларға 
оқытуды да ойластыру қажет.
6.  Балалар  үйіндегі  ұйымдастыру  –  педагогикалық  пробле-
малардың  бірі  –  персоналдың  психологиялық-педагогикалық 
дайындығының  жеткіліксіздігі  болып  табылады.  Интернаттық 
үлгідегі  мекемелер  тәрбиешілерінің  арнайы  дайындалмайтынына, 
балалар үйлері санының тұрақты өсуіне, қайта даярлау мен білікті-
лікті арттыру курстарының жүйесі педагогтардың шамалы пайызын 
ғана қамтитындығына байланысты проблема өте өткір күйінде қалып 
отыр. Сондықтан да педагогтарға жетім балалардың жеке тұлғалық 
дамуының проблемалары мен ерекшеліктерін, жеке тұлға дамуының 
психологиялық  негіздерін,  түзетімді  психология,  психологиялық 
диагностика,  заманауи  педагогикалық  технологиялық  түзетім 
әдістемелерін оқытуды ұйымдастыру қажет.
7.  тәрбиелеу  бағдарламалары  жетім  балалар  мен  ата-
аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың даму проблемала-
рын есепке алуы және отбасының жоқтығына байланысты болатын 
даму кемшіліктерінің орнын толтыруы тиіс.
8.  Оларды  тәрбиелеу  мен  оқыту  процесінде  балаларға  сара-
лау  тәсілін  қолдану  қажет.  Педагогикалық  және  психологиялық 
ықпал ету әрбір баланың жеке ерекшеліктері (жас, жыныстық, мінез-
құлықтық, сипатты және т.б.) туралы жүйелі қорытылған білім не-
гізінде құрылуы тиіс. 
9.  Девиантты мінез-құлқы бар балалар мен жасөспірімдерге де-
ген жалпы педагогикалық тәсілді дербестендіру жөнінде ұсынымдар 
әзірлеу қажет.
10.   әлеуметтік  ортамен  тұрақты  және  терең  қатынастар, 
сондай-ақ  балалар  үйінде  психологиялық  дамытушы  ортаны 
құру  маңызды.  Балалар  үйіндегі  балалардың  өмірін  мүмкіндігінше 

59
оқиғалармен,  жаңа  әсерлермен  (концерттер  ұйымдастыру,  ерте-
гілерді  сахналау,  балаларды  экскурсияларға  апару,  жаңа  ойындар 
ұйымдастыру және т.б.) байыту қажет. 
Зерттеушілер  [1,  11]  бұл  мекемелердегі  «жабық  ортаны», 
балалардың  нақтылық-сезімдік  тәжірибесінің  жұтаңдығын  туында-
татын  дамытушы  ортаның  аса  тарлығын,  тұрмыстық  бұйымдардан 
бастап олар өзара әрекеттесетін объектілердің аздығы мен біртектілі-
гін, сондай-ақ әлеуметтік ортамен тұрақты және терең қатынастардың 
жоқтығын атап өтеді.
11. Балалар үйіндегі эмоциялық жағдай бала үшін жайлы болуы 
тиіс. Баланың жеке тұлғасы дамуының аса маңызды факторы ұжым 
болып табылады, бірақ ол даму факторы ретінде өз рөлін топ бірлігінің 
жоғары деңгейі мен оңды психологиялық ахуал жағдайларында ғана 
тиімді атқара алады, кері жағдайда жеке тұлғаның дамуы тежеледі 
немесе бұрмаланады. Әрбір бала үшін жайлы орта жағдайлары ғана 
оның  тарапынан  жоғары  агрессияшылықты,  алаңдаушылықты  ту-
дырмай, бала өз күшін өсу мен дамуға бағыттай алады. Егер балаға 
топта  жайсыздық  туындаса,  бұл  орта  қолайсыздығының  маңызды 
көрсеткіші  болып  табылады.  Алаңдаушылық,  жаулық  деңгейі 
неғұрлым  жоғары  болған  сайын  топтағы  психологиялық  ахуалдың 
жағымсыздығы арта түседі және керісінше /32/ (топтармен, өзін-өзі 
реттеу техникасының жұмыс тәжірибесі).
12. Балаларда  баланың  аса  маңызды  қажеттіліктері:  сөзсіз 
қабылдану, сүйіспеншілік, көңіл аудару, қолдау көрсету мен сыйлау 
қанағаттандырылуы тиіс.
Балалар  үйіндегі  аса  маңызды  проблемалардың  бірі  –  жетім 
балалардың  сүйіспешілікті  қажеттісінуінің  қанағаттандырылмауы. 
Бұл  қажеттіліктің  депривациясы  тәрбиешілердің  эмоциялық  артық 
жүктемелерін  есепке  ала  отырып,  балаға  деген  өз  сүйіспеншілігін 
сөзсіз  қабылдау,  жақындасу,  көзбен  шолу  және  көңіл  бөлу  арқылы 
әрбір балаға күніне жеке-жеке 15-20 минут уақыт бөле отырып біл-
діруге болады, бірақ бұл минуттар ішінде өз назарын сол балаға ғана 
аудару қажет (эмоциялармен жұмыс техникасы және басқалары) [8]. 
13. Тәрбиеленушілермен  қарым-қатынасты  алдына  балалардың 
анасын немесе әкесін тікелей алмастыру мақсатын қойып, отбасылық 
үлгі  бойынша  қалыптастырудың  қажеті  жоқ.  Бұл  кезде  қарым-
қатынастың эмоциялық жағы шамадан тыс пайдаланылады, бұл күт-
кен нәтижелер әкелмейді, көбінде педагогты тек эмоциялық жағынан 

60
шаршатады.  Қарым-қатынастың  ерекше  стилін  құрудың  нақты 
тәсілдері мен міндеттерін саналы түрде әзірлеу қажет. Сондықтан же-
тім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға 
арналған мекемелердегі тәрбиешілер мен тәрбиенушілердің байланы-
стары отбасылық қатынастарға ұқсамай, керісінше мұндай мекеменің 
сапалық  ерекшелігін  есепке  алатын  қарым-қатынастың  ерек-
ше стилін құрудың міндеттері мен нақты тәсілдерін саналы түрде 
әзірлеу  қажет  деп  есептейтін    медиктермен  және  психологтармен 
келісуге болады. Отбасылық ұлгідегі балалар үйлерінде отбасылық 
қатынастарға  жақындаудың  сәті  түседі,  бұл  жерлерде  отбасылық 
жұпқа 4-7 асырап алынған баладан келеді. Интернаттық типтегі ба-
лалар мекемелерінде жұмыс істейтін ересектер балалармен әсерлік 
байланысының қалыптасуына ерекше назар аударып, әсерлілік пен 
сырласудың  жетіспеуі  немесе  шектен  тыс  көп  болуының  барлық 
мүмкін болатын салдарын есепке алуы қажет [9]. 
3.2. психологиялық-педагогикалық ұсынымдар.
Тәрбие жұмысында басты назарды формальды тәртіптендіруге, 
тіл алушылықты тәрбиелеуге емес, әрбір баланың жеке тұлғалық 
әлеуетінің  дамуына  аудару  қажет.  Бұл  жұмыстың  негізгі  мақсаты 
тәрбиеленушіні қоғамдағы дербес өмірге даярлау болуы тиіс, ол нақ 
осы критерий бойынша бағалануы тиіс.
Әдебиеттерге талдау жасау балалар үйлері тәрбиеленушілерінің 
әлеуметтік бейімделуінің табыстылығына ықпал ететін жетекші фак-
торларды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл факторларды бірне-
ше блоктарға топтастыруға болады [8].
Бірінші блок – жалпы білім беру дайындығының деңгейі. Ол оқу 
білімдерінің, икемділіктері мен дағдылардың жақсы сапасын, оқуға 
ынталанудың  қалыптасқандығы  мен  жалпы  оқу  дағдылары  мен 
икемділіктерінің даму дәрежесін қамтиды.
Нақты іске келсек тәрбиеленуші балалар үйін бітіріп шыққаннан 
кейін өзіне дербес өмір қамтамасыз ету үшін білім алуын жалғасты-
руы, мамандық алуы тиіс.  Мұнымен бірге,  қазіргі заман өмірінің 
талабы – білімді үнемі жаңалап отыру, өздігінен даму, әйтпесе сен 
бәсекеге қабілетті емессің. Егер тәрбиеленушіде жалпы оқу дағдылары 
мен икемділіктері жақсы дамыса, онда оның ойдағыдай әлеуметтік 
бейімделуі үшін мүмкіндіктері жеткілікті дәрежеде жоғары болады.

61
Екінші  блок  –  әлеуметтік-тұрмыстық  дағдылар  мен 
қатынастар  дамуының  деңгейі.  Бұл  блок  тәрбиеленушілердің 
әлеуметтік  бейімделуі  табыстылығының  санитарлық-гигиеналық 
дағдылар мен қатынастар қалыптасуының, еңбек дағдыларының, мі-
нез-құлық мәдениеті дағдыларының дамуын, әлеуметтік-тұрмыстық 
бағдар алу сияқты жағдайларды қамтиды. 
Әлеуметтік  бейімделудің  табыстылығына  әсер  ететін 
факторлардың үшінші блогы – балалар үйлері тәрбиеленушілерінің 
психикалық дамуының ерекшеліктері.
Егер  де  өзіне,  басқаларға,  қоғамға,  еңбекке  деген  саналы 
көзқарасы,  белсенді  өмірлік  позициясы  бар,  саналы  таңдау  жасай 
білетін және ол үшін жауап бере алатын, қақтығыстарды сындарлы 
шеше алатын, айналасындағылармен өзара әрекеттесе білетін жеке 
тұлғаны тәрбиелеудің сәтті түссе, онда бұл жеке тұлғаның табысты 
әлеуметтік бейімделуін батыл болжамдауға болады.
Заманауи 
әлеуметтегі 
табысты 
дербес 
өмір 
үшін 
тәрбиеленушілерде әлеуметтік белсенділігі, дербестігі, жауапкерші-
лігі, білім алуды жалғастыруға, мамандық алуға және отбасын құруға 
дайындығы дамыған болуы тиіс. 
Тәрбиеленушілердің балалар үйін бітіргеннен кейін қоғамдағы 
дербес өмірге бейімделуінің негізгі көрсеткіштері ретінде мынадай 
белгілерді атап көрсетуге болады. 
Біріншіден,  тәрбиешінің  өз  білімін  қаншалықты  одан  әрі 
жалғастыра, кәсіптік дайындықты ала алуы. Екіншіден, тәрбиешінің 
жұмысқа  қаншалықты  ойдағыдай  орналаса  алуы.  Үшіншіден, 
оның өз отбасын қаншалықты құра, өз балаларын тәрбиелей алуы. 
Жеке  тұлғалық  салада  бейімделу  табыстылығының  көрсеткіші 
тәрбиеленушінің өз өмірлік перспективасын қаншалықты құра, бұл 
жолда  міндеттер  қойып,  оны  табысты  шеше  білуі,  саналы  таңдау 
жасап, бұл таңдау үшін өзіне жауапкершілік алуы болып табылады. 
Мұның бәрі жеке тұлғалық әлеуметтік кәмелеттілік жетістіктері ту-
ралы айтуға мүмкіндік береді [8].
Балалар  үйлері  тәрбиеленушілерінің  әлеуметтік  бейімделуі 
жөніндегі  әдебиетке  талдау  жасау  тәрбиеленушілермен  жұмыс 
істеудің мынадай бағыттарын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:
•
кәсіптік бағдарлау жұмысы;
•
отбасылық өмірге дайындық;
•
әлеуметтік-тұрмыстық дағдыларды қалыптастыру;

62
•
заңдық сауаттылықты қалыптастыру;
•
жеке тұлғаның жағымсыз қасиеттерін түземдеу, табысты дер-
бес өмір үшін талап етілетін қасиеттерді дамыту.
Қылмыстық  элементтердің  балалар  үйлерінің  түлектеріне  аса 
назар  аударуын  есепке  ала  отырып,  тәрбиеленушілерде  заңдық 
сауаттылықты  қалыптастыру  жөніндегі  жұмысқа  жеке  блок  арнау 
дұрыс деп есептейміз.
Түзем жұмысын жүргізу кезінде түземдік ойындарды, тәсілдерді, 
жаттығуларды, сабақтарды, тренингтерді жеке, сондай-ақ блоктарға, 
циклдарға, бағдарламаларға біріктірілген түрінде пайдалану өте ти-
імді.
1.  Тәрбиеленушілермен мамандыққа бағдарлау мен кәсіптік 
кеңес  беру  жұмысының  жүйесін  құру  керек.  Тәрбиеленуші  бала-
лар  үйінен  кейін  дербес  өмір  сүруін  қамтамасыз  ету  үшін  білімін 
жалғастырып, мамандық алуы қажет. Кәсіби бағдарлау жұмысының 
сипаты  болашақта  кәсіби  мамандығын  қалыптастыру  және 
кәсіби  іс-әрекетінің    ауқымынан  асатын  қызығушылығын  дамыту 
қажеттілігімен анықталады. 
Отбасында тәрбиеленген жасөспірім өз армандарынан бас тар-
тып,  кәсіби  таңдауда  қажетті  саналы  шектеу  жасап,  өз  қабілетіне 
және  объективті  өмір  жағдаяттарына  сәйкес  мамандық  таңдайды. 
Тәрбиеленушілер  үшін  бұл  таңдауды  басқалар  жасайды.  Кәсіби 
таңдау  тұлғалық  анықтаудың  құраушы  бөлігі  болғандықтан 
тәрбиеленуші мамандықты өзі таңдағаны маңызды [23].
Бала мектептік балалар үйіне (интернатқа) келгеннен бастап оны 
кәсіптер әлемімен кітаптар, әңгімелер бойынша ғана емес, сондай-
ақ  онымен  поштаға,  институт  зертханасына,  шаштаразға,  вокзалға 
және  т.б.  экскурсия  жасап,  одан  кейін  көрген  нәрсені  адамдардың 
кәсіптік қызметінің мазмұны тұрғысынан талқылау арқылы таныс-
тыру қажет. 
Балалар  үйі  (интернат)  тәрбиеленушілерінің  кәсіпті  таңдауға 
байланысты  өзін  өзі  тануын  белсендіруде  байыпты  психологиялық 
жұмыс  жүргізілуі  тиіс.  Бұл  үшін  жасөспірімнің  өз  қабілеттілігін, 
бейімділігін, ұнататын нәрселерін ашуға мүмкіндік беретін кәсіптік 
кеңес  беру  жұмысының  барлық  дәстүрлі  әдістері,  әдістемелер  мен 
тесттер жарайды [9].
2.  Балалар үйі тәрбиеленушілерін болашақ отбасылық өмірге 

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: