Қазақстан республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі ш. УӘлиханов атындағы

803 
қаржы ағындарын орналастыру мен пайдаланудың орындылығы мен тиімділігін анықтау үшін 
қажетті кәсіпорынның қаржылық талдауы ерекше орын алады (1 сурет).
1 сурет. Кәсіпорынның экономикалық талдауындағы қаржылық талдаудың орны 
Демек, қаржылық талдау басқарушылық талдау сияқты қаржылық-экономикалық 
қызметті талдаудың бір бөлігі болып табылады. 
Қаржы-шаруашылық қызметті талдауды бизнестің негізгі сандық және сапалық 
көрсеткіштерін бағалауға бағытталған шаралар кешені ретінде қарастыруға болады. Зерттеуде 
бірқатар аналитикалық әдістер қолданылады: ақпарат жинау, деректерді өңдеу, есептеу, 
өлшеу, жалпылау және басқалар. Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін талдау - 
бұл компанияның қаржылық жағдайын, оның активтерін, міндеттемелерін және меншікті 
капиталын мұқият тексеру. Жұмыстың басты мақсаты-компанияның тиімділігі мен бәсекеге 
қабілеттілігін одан әрі арттыру үшін компанияның резервтерін анықтау және көрсету. 
Ұйымның қаржы-шаруашылық қызметіне талдау компания басшылығының, экономикалық 
бөлімнің, бухгалтерияның қатысуымен жүргізіледі. Сіз сондай-ақ үшінші тарап аудиторлық 
кеңсесін тарта аласыз. Тәжірибелі мамандар барлық қажетті көрсеткіштерді есептейді, 
кәсіпорындағы жағдайдың нақты көрінісін ұсынады және компания жұмысының тиімділігін 
арттыру бойынша жеке ұсыныстар береді. 
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін талдаудың негізгі түрлері 1-ші 
кестеде келтірілген.
1 кесте 
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін талдау түрлері
Талдау түрі 
Сипаттамасы 
1 
2 
Кеңістіктік негізде 
Фирмаішілік (кәсіпорын ішіндегі бөлімшелер қызметінің 
тиімділігі зерттеледі) 
Фирма аралық (зерттелетін кәсіпорынның нәтижелерін арттыру 
үшін бірнеше кәсіпорындардың қызметі зерттеледі) 
Уақыт 
белгісі 
бойынша 
Алдын ала (перспективалы – тиімді шаруашылық операцияларды 
жүзеге асыру үшін жүргізіледі) 
Кейінгі (ретроспективті – жасалған қызметтің нәтижелерін 
анықтау және талдау үшін шаруашылық операцияларды жүзеге 
асырғаннан кейін жүргізіледі) 
Өткізу кезеңділігі 
Мерзімді (белгіленген уақыт сегменттері арқылы динамикада 
жүзеге асырылады) 
Бір реттік (жеке жағдайларда қолданылады-жұмыс профилін, 
өндіріс жағдайларын өзгерту) 
Экономикалық талдау 
Қаржылық талдау 
Шаруашылықішілік 
өндірістік талдау 
Шаруашылық ішіндегі 
қаржылық талдау 
Сыртқы қаржылық 
талдау 
Басқарушылық талдау 

804 
Пайдаланушылар 
бойынша 
Ішкі (алынған ақпаратты ішкі пайдалануға арналған) 
Сыртқы (сыртқы пайдаланушыларға арналған – банктер, 
инвесторлар) 
Зерттелетін 
құбылысты 
қамту 
дәрежесі 
Үздіксіз (кешенді талдау жүргізу) 
Таңдамалы (басқару шешімін тез қабылдау үшін объектінің бір 
бөлігі талданады) 
автормен құрастырылды 
Қаржы-шаруашылық қызметті талдау түрлеріне қатысты кәсіпорындардың 
практикалық қызметінде талдау процесінде талдаудың бірнеше түрін бір уақытта қолдануға 
болатындығын атап өткен жөн (мысалы, ішкі, мерзімді, үздіксіз және т.б.).
Ішкі қаржылық талдау кәсіпорынды дұрыс басқару үшін жүзеге асырылады. Ішкі 
талдаудың мақсаты-меншікті және қарыз қаражаттарының жоспарлы түсуін қамтамасыз ету 
және оларды кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуі үшін жағдай жасалатын етіп ұтымды 
орналастыру. Мұндай жағдайларда кәсіпорын ең көп пайда табуы және банкроттық 
ықтималдығының төмендеуі қажет. 
Сыртқы талдауды ашық есептілік негізінде кәсіпорынның өтімділік деңгейін, төлем 
қабілеттілігін, бәсекеге қабілеттілігін анықтау үшін сыртқы пайдаланушылар жүзеге асырады. 
[2, б. 37] 
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін талдау бөлігі ретінде қаржылық 
талдау жүргізу қағидалардың жиынтығын сақтау негізінде жүзеге асырылады, олардың 
сақталуы талдау барысында алынған нәтижелердің дұрыстығын сипаттайды. [3, б. 82] 
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін талдау қағидалары 1 кестеде 
келтірілген.
1 кесте 
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне талдау жүргізу қағидалары 
Қағида 
Қағиданың мазмұны 
Нақтылау 
Талдау нақты мәліметтер бойынша жүргізіледі, алынған нәтижелер 
сандық түрде көрсетіледі 
Кешенділік 
Олардың өсу резервтерін анықтау мақсатында экономикалық 
құбылыстарды немесе процестерді жан-жақты зерттеудің болуы 
Жүйелеу 
Кешенде бір-біріне байланысты экономикалық құбылыстың өзгеруін 
зерттеу 
Жүйелілік 
Мониторинг динамикадағы экономикалық құбылысқа факторлардың 
әсерін зерттеу үшін белгілі бір уақыт аралықтарында тұрақты негізде 
жүргізіледі 
Объективтілік 
Экономикалық құбылысты сыни және бейтарап зерттеудің болуы, 
дәлелденген қорытындыларды әзірлеу, экономикалық құбылыстың 
өзгеруіне әсер ететін анықталған өзгерістерді (факторларды) 
қолдану/жою 
Тиімділік 
Алынған нәтижелерді кәсіпорынның практикалық қызметінде оның 
қаржылық-экономикалық және өндірістік қызметін арттыру үшін 
қолдану мүмкіндігі 
Үнемділік 
Талдау жүргізу шығындары оны жүргізу нәтижесінде алынған 
экономикалық әсерден едәуір төмен болуы тиіс 
Салыстыру 
Деректер мен талдау нәтижелері бір-бірімен оңай салыстырылуы керек, 
аналитикалық процедураларды үнемі жүргізген кезде нәтижелердің 
сабақтастығы сақталуы керек 

805 
Ғылыми 
Талдау 
жүргізу 
кезінде 
ғылыми 
негізделген 
әдістер мен 
процедураларды басшылыққа алу керек 
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметіне талдау жүргізу қағидаларын сақтай 
отырып, оларды қолданудың кешенділігін сақтау қажет, бұл жүргізілген зерттеу нәтижелеріне 
оң әсер етеді. [4, б. 148] 
Осылайша, жоғарыда айтылғандардың негізінде, қаржылық талдау - қаржылық - 
шаруашылық қызметті жүргізудің маңызды бөлігі. Қаржылық талдау саласы көптеген 
экономика саласының ғалымдарының еңбектерінде зерттелген, олардың берген 
анықтамаларына сүйене отырып, қаржылық талдау деп, есепті-аналитикалық құжаттаманы 
зерттеу, оны талдау және негізгі көрсеткіштерді бағалау процесі аталады деген пікірге келдік. 
Сондай ақ, әртүрлі сипаттамаларға байланысты қаржылық талдау бірнеше түрге бөлінеді. 
Кәсіпорындардың қызметін талдау процесінде талдаудың бірнеше түрін бір уақытта 
қолдануға болатындығын да атап өткен жөн (мысалы, ішкі, мерзімді, үздіксіз және т.б.). 
Қаржылық талдау жүргізудің негізінде келесідей қаржылық ресурстарды пайдалану 
тиімділігін анықтау, анықталған резервтерді пайдалану және кәсіпорын қызметінің тиімділігін 
арттыру мақсатында кәсіпорынның қаржылық жағдайын және кәсіпорынның қаржылық 
нәтижелерін арттыру резервтерін анықтау жатады. 
Әдебиеттер 
1. Савицкая, Г.В. Экономический анализ: Учебник / Г.В. Савицкая. – М.: НИЦ ИНФРА–М, 
2018.-651с. 
2. Экономический анализ : учебное пособие / автор-сост. Л. В. Земцова. — Томск : Эль 
Контент, 2019 — 234 с. 
3. Комплексный экономический анализ: учебное пособие / М. М. Микушина [и др.]. 
Екатеринбург: Изд-во Рос. гос. проф.-пед. ун-та, 2018 152 с. 
4. Экономический анализ: Учебник для вузов /Под ред.Э40 Л.Т. Гиляровской. — 2-е изд., доп. 
— М.: ЮНИТИ-ДАНА,2020 - 615 с. 

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: