Қазақстан тарихы бойынша түсіндірме жазба
VI-XII ғғ. Қазақстанның ғалымдары мен ойшылдарының әлемдік мәдениетке қосқан үлесін талдаңыз (әл-Фараби, М.Қашқари, Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи және т.б.)
жүктеу/скачать 1,1 Mb.
|
| 2. VI-XII ғғ. Қазақстанның ғалымдары мен ойшылдарының әлемдік мәдениетке қосқан үлесін талдаңыз (әл-Фараби, М.Қашқари, Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи және т.б.).
X ғасырдан бастап Оңтүстік Қазақстанда ислам діні кең түрде дами бастайды. Сайрам, Отырар, Түркістан, тағы басқа қалаларда діни медреселер салынып, ғылым-білімге кең жол ашылды. Әдеби және ғылыми шығармалар араб тілінде жазылады. Шығыстың аса көрнекті ғалымы Әбу Наср әл-Фараби де шығармаларын араб тілінде жазды.Әбу Насыр әл-Фараби (870-950).Отырар(Фараб) ойшылдарының ішіндегі ең атақтысы,топ жарғаны- «Шығыстың Аристотелі» немесе «Әлемнің екінші ұстазы» атанған тұлға.Әл-Фарабидің «әлемнің екінші ұстазы» аталуының екі себебін атап көрсетуге болады: біріншіден - ежелгі гректердің ғылыми мұраларының көпшілігі араб аудармалары арқылы ортағасырға жеткені мәлім, соның ішінде грек ғалымы,философы Аристотельдің еңбектерін, ондағы идеяларды әл-Фараби еңбектері арқылы ғана түсінуге болады. Ол, ең алдымен, грек ғылымын, оның философиясын, әсіресе ұлы ұстазы Аристотельдің еңбектерін қызығып оқыған. Ибн-Халиканның айтуына қарағанда,Әл-Фараби Аристотельдің «Метафизикасын» қырық, «Жан туралы» еңбегін жүз, «Риторикасын» екі жүз рет оқып шығыпты.Осындай ыждаһаттылығының арқасында ғана ол Аристотельдің ғылыми мұрасын еркін игерген. Әл-Фараби араб,парсы, латын, үнді(санскрит), грек және т.б. тілдерде еркін сөйлеп, жаза білген.Ежелгі грек тілдерінде жазылған еңбектерді араб тіліне аударған.Екіншіден –әл-Фараби философ, музыкант, математик ғалым ретінде дүниеге көзқарасы жағынан өз заманының озық ойлы адамы болды. Яғни, ғылымға қосқан үлесі мен еңбегі жөнінен көптеген замандастары мен одан кейінгі ұрпаққа үлгі болып келеді.Ибн Хаукаль өз еңбегінде әл-Фараби жайлы: «Ол –аса ірі мұсылман философтарының бірі. Олардың ешқайсысы да оның деңгейіне жеткен жоқ» деп баға берген. Әл-Фараби мұралары: Әл-Фараби ғылымды өз бетінше зерттеп, үлкен табыстарға жеткен ұлы тұлға. Ол метафизика, тіл білімі, логика, география, этика т.б. ғылым салаларын қамтитын 160-қа жуық трактаттар жазып қалдырған. Педагогика, психология, эстетика мен музыка, астрономия мәселелерін де терең зерттеп, мәдениет пен ғылымға жемісті үлес қосқан. Аристотельдің еңбектерін зерделей отырып, «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары»,«Бақытқа жету»,«Ақындықтың мәні туралы» т.б. философиялық туындылар жазған.Әл-Фараби музыка саласында да «Музыканың ұлы кітабы», «Музыка ғылымы туралы пікірлер» т.б. іргелі еңбектер жазған.Бірқатар музыкалық аспаптарды жетілдірген.Әл-Фараби «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты трактатында ізгі мемлекеттің болуы, ондағы халықтың жағдайы басшысына байланысты деп, қоғамды қалай басқару керек деген мәселеге көңіл бөлген. Әл-Фарабидің логика мен медицина, ғарышнама мен анатомия,философия, заң ғылымы сияқты ғылым салаларына қосқан жаңалықтары әлемге әйгілі.Әбу Райхан әл-Бируни (973-1050) – энциклопедист-ғалым. Әбу Насыр әл-Фараби, Ғаббас әл-Жауһари т.б. дәстүрлерін жалғастырды. Ә.Бируни 22 жасында әйгілі ғалым ретінде таныла бастайды. Ол парсы, араб, грек, үнді(санскрит) тілдерін еркін меңгерген, өз заманына лайық білім алған. Тарих, математика, география, астрономия, медицина, т.б. ғылым салаларынан 150-ден астам еңбектер жазып қалдырған. Оның 45-і астрономия мен математика саласына арналған. Ғұламаның атақты «Асыл тастар», «Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші» еңбектері бүгінгі күнге дейін өзінің құндылығын жоймаған. Ол алғаш рет жердің күнді айналатындығын болжап, аспан денелерінің қозғалу заңдылықтарын ашқан. Бируни дүниенің геоцентрлік жүйесін Коперниктен 500 жыл бұрын және денелердің жерге тартылысын Галлилей мен Ньютоннан 600 жыл бұрын айтып кеткен. ХХғ. ғалымның еңбектері орыс,ағылшын, неміс, француз тілдеріне аударылған.Әбу Райхан әл-Бируни- бейбітшілік пен бостандықты, халықтар достығын жақтаған адам.Бейбіт халықтың шырқын бұзған соғысқұмар патшаларды қатал айыптайды. Өзінің «Үндістан» атты еңбегінде»гүлденіп тұрған қала мен бейбіт елді Махмұд күл қылып ұшырды» дейді. Бирунидің пікірінше, барлық халықтың тілі әдемі, халықтардың және олардың тілдерінің артықшылығы жоқ, адам баласының бәрі бірдей деп қорытындылайды Махмуд Қашғаридің (1030-1090). Араб тілін жетік білген ғұлама ғалым саналы ғұмырын өзінің туған халқының тілін зерттеуге арнаған.Махмуд Қашғари үш кітаптан тұратын «Түрік тілдерінің сөздігі» («Диуани луғат ат-түрік») атты мәңгі өшпес мұра қалдырды. Ғалымдар еңбекті 1072 немесе 1078 жылы жазылған деп шамалап жүр. Бұл кітап – түрік дәуірінде өмір сүрген түркі тайпалары сөздерінің жиынтығы. Оның айтуы бойынша, бұл еңбекті жазудан бұрын ол бүкіл түріктердің елі мен жерін түгел аралап шыққан. Атақты орыс ғалымыА.Н. Кононов Махмуд Қашғаридің бұл кітапты жазудағы басты мақсаты түркі тілінің мәртебесін көтеріп, оның араб тілінен ешбір кем түспейтіндігін дәлелдеу болды дейді. Түркі тілінің маманы Н.А. Баскаков Махмуд Қашғари өзінің бұл атақты еңбегін жазуда түрік тілдерін өзара салыстыра зерттеушілердің көшбасшысы болды деген пікірді айтады.Ғұлама өз еңбегінде түрік тілдес тайпалардың тілін ғана зерттеп қойған жоқ. Бұл кітаптан бүгінгі ғалымдар сол кездегі түріктердің мекен-жайларының аты-жөні, олардың тарихы, этнографиясы, ауыз әдебиеті, материалдық мәдениеті, бұйымдары, этнонимдері, жер-су аттары, қызмет адамдарының дәрежесі, тағам, сусын түрлері, үй жануарлары, жабайы аң-құстар, мал шаруашылығы, өсімдік дақылдары, астрономия терминдері, күнтізбе, ауру түрлері, дәрі атаулары, анатомиялық терминология, әскери, спорт, әкімшілік терминологиясы, түрлі тарихи, мифтік қаһармандардың есімдері, діни ғұрыптар, балалар ойындары мен ермектері т.б. жайлы көптеген мағлұматтар алады. Сондықтан өзінің деректілігі жағынан бұл ешбір баға жетпес еңбек болып табылады.Жүсіп Баласағұнн (1021-1075). Ол өзінің атақты «Құт негізі - білік» («Құтадғу білік») атты еңбегімен белгілі. Бұл еңбек алғаш рет түрік тілінде жазылған. Ғұлама өзінің еңбегінде: «Арабша, тәжікше тұңғыш даналық жинақ» деп, түрік тіліндегі жазылған кітаптардың мүлде жоқ екендігін аңғартады. Ғалымның еңбегінде түркі тілдес халықтардың тарихы мен қоғамдық саяси өмірі,әдет-ғұрып, наным-сенімдері туралы мағлұматтар көптеп кездеседі.Жүсіп Баласағұнидің бұл еңбегінде ғылымның философия, астрономия, алгебра,тарих, араб, парсы тіл білімі сияқты салаларына да тоқталуы оның жан-жақты, білікті адам болғандығын көрсетеді. Кітапта халық ауыз әдебиетінің үлгілері мол пайдаланылған. Аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер,шешендік сөздер көп кездеседі. Жазба әдебиеттің көрнекті өкілдерінің бірі Қарахан мемлекетінің кезінде даңқы шыққан ақын Ахмет Иүгнеки болды. Ахмет Иүгнекидің туған-өлген жылдары белгісіз. Иүгнекиге халық көзінің тірі кезінде-ақ «ақындардың ақыны, даналардың көшбасы» деп баға берген. Оның бізге жеткен еңбегі – «Ақиқат сыйы».Дастан қарахан халқына түсінікті түрік тілінде жазылған. «Ақиқат сыйы» халықты инабатты болуға, адал өмір сүруге, арамдықтан аулақ болуға шақырады.Білімді адамдар мен білімсіз адамдар арасындағы айырмашылықты сипаттайды. Ал шешен сөйлеуге, орынсыз сөйлемеуге ақыл-кеңес береді.Қожа Ахмет Йасауи (1103-1167) Қожа Ахмет Йасауиден қалған мұра оның «Даналық кітабы» - «Диуан-и хикмет» болып табылады. Кітап түрік тілінде араб әліпбиімен жазылған. Бұл еңбек те адамды даналыққа, адалдыққа, кішіпейілділікке, имандылыққа шақырады. Аллаға адал болуға баулиды, дін жолында таза болуға үгіттейді. Ақын өз заманының әділетсіз билік иелерін қатты сынға алады.Х-ХІІ ғасырларда Қазақстан жерін мекендеген түрік тілдес халықтар арасында ғылыми, әдеби шығармалар жазылып, рухани мәдениеттің дамуы бір қадам болса да алға басқан. жүктеу/скачать 1,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|