Қазіргі қазақ тілі (фонетика)
жүктеу/скачать 0,54 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2. Еріннің қатысына қарай
- 3. Жақтың қатысына қарай
| 1. Тілдің қатысына қарай:
а) жуан (гуттураль) дауыстылар: а, о, ұ, ы, у. ә) жіңішке (палаталь) дауыстылар: ә, ө, ү, і, е, у, и. Жуан дауыстыларды айтқанда, жіңішкелермен салыстыр-ғанда, тіл сәл артқа қарай тартылады, жіңішкелерді айтқанда тіл сәл ілгері жылжиды. Бұған көз жеткізу үшін дауыстылардың жуан және жіңішке сыңарларын (а//ә, о//ө, ұ//ү, ы//і) қатар айтып көруге болады. Дауыстылардың бұлайша (тіл қатысына) жікте-луін дұрыс білмейінше, тіліміздегі ең күшті фонетикалық заң – сингармонизмді түсіну мүмкін емес. Тіліміздегі сөздердің бір-ыңғай жуан, не жіңішке буынды болып келуі тілдің қалпымен байланысты. 2. Еріннің қатысына қарай: а) еріндік (лабиаль) дауыстылар: о, ө, ұ, ү, у. ә) езулік дауыстылар: а, ә , ы, і, е, и. Еріндік дауыстыларды айтқан кезде ерін дөңгеленіп, сү-йірленеді де, езуліктерді айтқанда ерін екі жаққа қарай тарты- лып, езу жиырылады. Еріндік дауыстылардың тіліміздің байыр-ғы заңы сингармонизмді танып білуде мәні зор. Көрші буындар-дың бірыңғай жуан не жіңішке, еріндік не езулік болып келуі тіл мен еріннің неғұрлым үнемді қызметіне негізделген. 3. Жақтың қатысына қарай: а) ашық дауыстылар: а, ә, о, ө, е. ә) қысаң дауыстылар: ұ, ү, ы, і, и, у. Ашық дауыстыларды айтқанда астыңғы жақ барынша тө-мен түседі де, қысаңдарды айтқанда бір-біріне жуықтай түседі. Алайда ауаның еркін шығуына кедергі жасамайды. Ал жарты-лай ашықтар осы екеуінің аралығында айтылады. Дауыстылардың жақтың қатысына қарай жіктелуін тілдің тік бағытта қозғалуы түрінде де тануға болады. өйткені тіл жақ-тың қалпына қарай жоғары, төмен қозғалатынын аңғару қиын емес. Орыс тілінде дауыстылар тілдің көлбеу және тік бағытта қозғалуына қарай жіктеледі. Қазақ тілінде, сондай-ақ барлық түркі тілдерінде осы уа-қытқа дейін дауыстыларды ашықтар және қысаңдар деп екіге бөліп келді, біздің оқулықтарымызда әлі де осылай. жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|