айтылса қай дыбыс дейтін де сұрақ қойылып келеді. Соңғы шық- қан (1984 ж .) «Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасының» авторлары түркі негіз тілінің алғашқы кезеңінде м, н сонант дыбыстары болды деп қарайды2. Бұл кітап авторларының айтуын- ша негіз тіл құрамында 12 (қ дыбысын қосқанда) дауыссыз фоне- ма қолданылған. А. М. Щербак өзінің белгілі еңбегінде тілдің осы күйінде сөз басында 6— 8 дауыссыз фонема айтылған деп қарайды да, олардың бірі — б және кейбір реттерде м дауыссыздары деп есептейді. Қысқасы, түркі негіз тілінде ұяң дыбыстар сөз басында қолданылса да бір-екіден аспаған. Сөз басында айтылуы мүмкін дейтін ұяң дауыссыздар б, кейде м. А. М. Щ ербак3 беретін алғаш- қы түркілік бір буынды түбірлер құрамында, дегенмен, б, м ды- быстарынан басталатын сөздер жоқ. Қазіргі тіліміздегі б дыбы- сынан басталатын сөздер А. М. Щербак тізімдерінде п дыбысынан басталатын сөздер қатарына кіргізілген: па (ба-, байла), пай (бай), пақ (бақ, бақы ла), пар (бар, кет), паиі (бас), па (бей, бійе), пен (мен) т. б. Қысқасы, түркі негіз тілі құрамында, бұл тізім бойынша б дыбысынан басталатын сөз болмаған. Сөз басын- да б дыбысының айтыла бастауы түркі негіз тілінің соңғы дәуір- лерінде, сөз басындағы қатаң п дыбысының фразалық (тіркестік) екпін салдарынан ұяңдануының нәтижесінде орныққан. Кейін б дыбысы м дыбысына сәйкес қолданыла бастайды. Бұл өзгеріс диа- лектілердің (тілдердің) араласуынан тууы мүмкін. Көне түркі жазбаларында жіктеу есімдігінің бен формасымен бірге арагідік мен түрінің де кездесуі осының нәтижесі. Бүгінгі түркі тілдерінде
